क्षत्र
यन्त्रोपारोपितकोशांशः[सम्पाद्यताम्]
Apte[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षत्रः [kṣatrḥ] त्रम् [tram], त्रम् 1 Dominion, power, supremacy, might.
A man of the Kṣatriya caste, or the Kṣatriya tribe taken collectively; क्षतात्किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रुढः R.2.53;11.69,71; असंशयं क्षत्रपरिग्रहक्षमा Ś.1.22; Ms.9.322; ब्राह्मणेनैधितं क्षत्रं मन्त्रिमन्त्राभिमन्त्रितम् । जयत्यजितमत्यन्तम् ... Kau. A.1.9.
A man of the warrior class, a soldier; क्षत्रप्रताप U.6.18; martial or heroic valour; 6.16;
Injury, harm (हिंसा); 'क्षत्रं हिंसा तदर्थं जातं क्षत्रजम्' -com. of Nīlakaṇṭha on Mb. 12.189.5; (क्षत्रजं सेवते कर्म वेदाध्ययनसंगतः ।).
त्री A woman of the military caste.
The rank of a member of the military caste.
Wealth.
Water.
The body. -Comp. -अन्तकः an epithet of Paraśurāma.
धर्मः bravery, military heroism; क्षत्रधर्महतः Ms.5.98.
the duties of a Kṣatriya. -पः a governor, satrap; (a word found on coins and inscriptions.) -पतिः the possessor of dominion; क्षत्राणां क्षत्रपतिः Vāj.1.17; (cf. छत्रपति).
बन्धुः a Kṣatriya by caste; Ms.2.38.
a mere Kṣatriya, a vile or wretched Kṣatriya; (as a term of abuse); cf. ब्रह्मबन्धु; Bhāg.4.28.48.-विद्या, -वेदः the science of the warrior class (क्षत्रिय); धनुर्वेद; अध्येमि क्षत्रविद्याम् Ch. Up.7.1.2; क्षत्रवेदविदां श्रेष्ठो ब्रह्म- वेदविदामपि Rām.1.65.23.
Monier-Williams[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षत्र n. (1. क्षि? ; g. अर्धर्चा-दि) sg. and pl. dominion , supremacy , power , might (whether human or supernatural , especially applied to the power of वरुण-मित्रand इन्द्र) RV. AV. VS. S3Br. ii
क्षत्र n. xi
क्षत्र n. sg. and pl. government , governing body RV. AV. VS. x , 17 TBr. ii
क्षत्र n. the military or reigning order (the members of which in the earliest times , as represented by the Vedic hymns , were generally called राजन्य, not क्षत्रिय; afterwards , when the difference between ब्रह्मन्and क्षत्रor the priestly and civil authorities became more distinct , applied to the second or reigning or military caste) VS. AV. TS. etc.
क्षत्र n. a member of the military or second order or caste , warrior Mn. MBh. etc. (fancifully derived fr. क्षतात् त्रfr. त्रैi.e. " a preserver from injury " Ragh. ii , 53 )
क्षत्र n. the rank of a member of the reigning or military order , authority of the second caste AitBr. viii , 5 S3Br. xiii , 1 , 5 , 2 BhP. iii , ix
क्षत्र n. wealth Naigh. ii , 10
क्षत्र n. water , i , 12
क्षत्र n. the body L.
क्षत्र n. Tabernaemontana coronaria( v.l. छत्त्र) L.
Purana index[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--a son of अनमीत्र. M. ४५. २५.
(II) फलकम्:F1: वा. ९९. २६८.फलकम्:/F--its dharma; फलकम्:F2: Ib. ९९. २२७.फलकम्:/F originated with the sons of काम्या and Priyavrata; फलकम्:F3: Br. II. ११. ३४; वा. २६. ३५; २८. १९; ३२. ४६; ९३. 7.फलकम्:/F powerful householders were appointed for the protection of the world and they were क्षत्रियस्; duties of; to serve in an army, to be king and to take part in war; फलकम्:F4: Br. II. 7. १५४; १६१-66.फलकम्:/F to protect the people and engage in righteous wars. फलकम्:F5: Vi. VI. 7. 3.फलकम्:/F [page१-486+ २६]
Vedic Index of Names and Subjects[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
1. Kṣatra, in the general sense of ‘dominion,’ ‘rule,’ ‘power,’ as exercised by gods and men, occurs frequently from the Rigveda[१] onwards. The word is also found in the concrete sense of ‘rulers’ in the Rigveda[२] and later;[३] but in no case does it in the Rigveda certainly[४] mean what it regularly denotes in the later Saṃhitās,[५] the ruling class as opposed to the priests (Brahman), the subject people (Viś, Vaiśya), and the servile class (Śūdra). See also Kṣatriya. A Kṣatra-pati is several times mentioned[६] as an equivalent of ‘king.’
2. Kṣatra seems to be the name of a man mentioned with others, including Manasa, Yajata, and Avatsāra, in one quite obscure passage of the Rigveda.[७]
- ↑ i. 24, 11;
136, 1. 3;
iv. 17. 1;
v. 62, 6, etc.;
Av. iii. 5, 2;
v. 18, 4, etc. So kṣatra-śrī, Rv. i. 25, 5;
vi. 26. 8;
kṣatra-bhṛt, ‘bringers of lordship.’ Taittirīya Saṃhitā, ii. 4, 7, 2;
Taittirīya Brāhmaṇa, ii. 4, 6, 12;
7, 6, 3;
Vājasaneyi Saṃhitā, xxvii. 7, etc. - ↑ Singular: i. 157, 2;
viii. 35, 17. - ↑ Plural: Av. iv. 22, 2;
Vājasaneyi Saṃhitā, x. 17;
Taittirīya Brāhmaṇa, ii. 7, 6, 3. - ↑ See Roth, St. Petersburg Dictionary, s.v., and Varṇa.
- ↑ Av. ii. 15, 4: ix. 7, 9;
xii. 5, 8;
xv. 10, 5, etc.;
Taittirīya Saṃhitā, i. 6, 1, 2;
ii. 2, 11, 2, etc.;
Vājasaneyi Saṃhitā, v. 27;
xiv. 24;
xviii. 38, etc. See other citations under Varṇa. - ↑ Taittirīya Saṃhitā, i. 8, 14, 2;
Vājasaneyi Saṃhitā, x. 17;
Taittirīya Brāhmaṇa, i. 7, 8, 5;
Satapatha Brāhmaṇa, v. 4, 2, 2. - ↑ v. 44, 10. Cf. Ludwig. Translation of the Rigveda, 3, 138.