अञ्जन
यन्त्रोपारोपितकोशांशः[सम्पाद्यताम्]
कल्पद्रुमः[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जनम्, क्ली, (अन्ज + भावे ल्युट्, कज्जले तु गम्य- माने करणे ल्युट्) म्रक्षणं । गमनं । व्यक्तीकरणं । इत्यनट् प्रत्ययान्तान्जधात्वर्थंः । कज्जलं । तत्तु षड्विधं । यथा, -- “सौवीरं जाम्बलं तुत्थं मयूरश्रीकरं तथा । दर्व्विका नीलमेघश्च अञ्जनानि भवन्ति षट् ॥ तल्लक्षणानि यथा” -- “स्रवद्रूपन्तु सौवीरं जाम्बलं प्रस्तरं तथा । मयूरश्रीकरं रत्नं मेघनीलन्तु तैजसं ॥ घृष्ट्वा निगाह्य चैतानि शिलायां तैजसेऽथवा । प्रदद्यात् सर्व्वदेवेभ्यो देवीभ्यश्चापि पुत्रक ॥ घृततैलादियोगेन ताम्रादौ दीपवह्निना । यदञ्जनं जायते तु दर्व्विका परिकीर्त्तिता ॥ सर्व्वाभावे तु तां दद्यात् देवीभ्यो दर्व्विकाञ्जनं । महामाया जगद्धात्री कामाख्या त्रिपुरा तथा । आप्नुवन्ति महातोषं षड्भिरेभिः सदाञ्जनैः ॥ विधवा नाञ्जनं कुर्य्यात् महामायार्थमुत्तमं । नादत्ते त्वञ्जनं देवी वैष्णवी विधवाकृतं ॥ न मृत्पात्रे योजयेत्तु साधको नेत्ररञ्जनं । न पूजाफलमाप्नोति मृत्पात्रविहिताञ्जनैः ॥ चतुर्व्वर्गप्रदो धूपः कामदं नेत्ररञ्जनं । तस्माद्द्वयमिदं दद्याद्देवेभ्यो भक्तितो नरः” ॥ इति कालिकापुराणे ६८ अध्यायः ॥ अस्य गुणः । तारानैर्म्मल्यकारित्वं । निर्म्मलचन्द्रतुल्यनिराकुल- दृष्टिकारित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ सौवीरा- ञ्जनं । रसाञ्जनं । अक्तिः । मसी । इति हेभ- चन्द्रः ॥ अग्निः इति विश्वः ॥ आलङ्कारिकभाषया व्यञ्जनाख्यवृत्तिः । यथा, -- “अनेकार्थस्य शब्दस्य वाचकत्वे नियन्त्रिते । संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद्व्यापृतिरञ्जनं ॥ इति काव्यप्रकाशः ॥
अञ्जनः, पुं, (अनक्त्वि प्रतीच्यां दिशि रक्षकत्वेन प्रका- शते यः अन्ज + कर्त्तरि ल्युट्) पश्चिमदिघस्ती । अञ्जयति रवेणशुभाशुभे सूचयति अन्ज + णिच् + ल्युट्) ज्येष्ठी । जेठी इति भाषा । इति विश्व- मेदिन्यौ, (दिवा नतु प्रयोक्तव्यं नेत्रयोस्तीक्ष्ण- मञ्जनं । विरेकदुर्बलादृष्टिरादित्यं प्राप्य सीदति ॥ इति आगमः) ।
अमरकोशः[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जन पुं।
पश्चिमदिग्गजः
समानार्थक:अञ्जन
1।3।3।4।5
कुबेरः ईशः पतयः पूर्वादीनां दिशां क्रमात्. रविः शुक्रो महीसूनुः स्वर्भानुर्भानुजो विधुः। बुधो बृहस्पतिश्चेति दिशां चैव तथा ग्रहाः। ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः॥
पत्नी : अञ्जनस्य_हस्तिनी
स्वामी : पश्चिमदिशायाः_स्वामी
सम्बन्धि1 : पश्चिमदिक्
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, अलौकिकप्राणी
वाचस्पत्यम्[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जन¦ न॰ अज्यतेऽनेन अन्ज--करणे ल्युट्। कज्जले।
“अपि खञ्जनमञ्जनमञ्जनाञ्चितमिति” नैष॰।
“मैत्रंप्रसाधनं स्नानं दन्तधावनमञ्जनम्। पूर्ब्बाह्णएव कुर्व्वीतेति” स्मृतिः।
“विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्येति” रघुः। अञ्जनविशेषाश्च सुश्रुते दर्शिता यथा
“चत्वार एते योगाः स्युरुभयोरञ्जने हिताः। कुब्ज-काशोकशालाम्रप्रियङ्गुनलिनोत्पलैः॥ पुष्पैर्हरेणुकृष्णाह्वा-पथ्यामलकसंयुतैः। सर्पिर्मधुयुतैश्चूणै र्वेणुनाड्यामवस्थितैः॥ अञ्जयेद् द्वावपि भिषक् पित्तश्लेष्मविभावितौ। आम्रजम्बू-द्भव पुष्प तद्रसेन हरेणुकाम्॥ पिष्ट्वा क्षौद्राज्यसंयुक्तांप्रयोज्यमथ वाञ्जनम्। नलिनोत्पलकिञ्जल्कगैरिकै र्गोश-कृद्रसैः॥ गुडिकाञ्जनमेतद्वा दिनरात्र्यन्धयोर्हितम्। रसाञ्जनरसक्षौद्रतालीशस्वर्णगैरिकम्॥ गोशकृद्रसमंयुक्तंपित्तोपहतदृष्टये। शीतं सौवीरकं वापि पिष्ट्वाथ रस-भावितम्॥ कूर्म्मपित्तेन मतिमान् भावयेद्रौहितेन वा। चूर्णाञ्जनमिदं नित्यं प्रयोज्यं पित्तशान्तये॥ काश्मरी-पुष्पमधुकदार्व्वीलोध्रसाञ्जनैः। सक्षौद्रमञ्जनन्तद्वद्धितं नेत्रा-मये सदा॥ स्रोतोजं सैन्धवं कृष्णां रेणुकाञ्चापि पेष-येत्। अजमूत्रेण ता वत्त्यःक्षणदान्ध्याञ्जने हिताः॥ कालानुसारिवां कृष्णां नागरं मधुकं तथा। ताली-शपत्रं क्षणदे गाङ्गेयञ्च शकृद्रसे॥ कृतास्ता वर्त्तयः पिष्ट्वा-छायाशुष्काः सुखावहाः। मनःशिलाभयाव्योषबलाका-लानुसारिवाः॥ सफेना वर्त्तयः पिष्टाश्छागक्षीरसम-न्विताः। गोमूत्रपित्तमदिराशकृद्धात्रीरसे पचेत्॥ क्षुद्राञ्जनं रसे चान्यद्यकृतस्त्रैफलेऽपि वा। गोमूत्राज्या-णवमलपिप्पलीक्षौद्रकट्फलम्॥ सैन्धवोपहितं युञ्ज्या-न्निहितं वेणुगह्वरे। मेदोयकृद्घृतञ्छागं पिप्पल्यःसैन्धवं मधु॥ रसमामलकञ्चापि पक्कं सम्यङ्निधापयेत्। कोशे खदिरनिर्म्माणे तद्वत्क्षुद्राञ्जनं हितम्॥ हरेणुमग-धाजास्थिमज्जैलायकृदन्वितम्। शकृद्रसेनाञ्जनं वा श्लेष्म-प्रहतदृष्टये॥ विपाच्य गोधायकृदर्द्धपाटितं सुपूरितंमागधिकाभिरग्निना। निषेवितं तत्सकृदञ्जनेन निहन्तिनक्तान्ध्यमसंशयं खलु॥ तथा यकृच्छागभवं हुताशनेविपाच्य सम्यग्मगध{??}समन्वितम्। प्रयोजितं पूर्ब्बवदा-श्वसंशयं जयेत् क्षपान्ध्यं सकृदञ्जनन्नृणाम्॥ प्लीहायकृच्चाप्यपभक्षिते उभे प्रकल्प्य शूल्ये घृततैलसंयुतम्। तेसार्षपस्नेहसमायुतेऽञ्जनं नक्तान्ध्यमाश्वेव हतः प्रयोजिते। नदीजशिम्बीकटुकान्यथाञ्जनम्मनःशिला द्वे च निशे यकृ-[Page0094-b+ 38] द्रसे। स चन्दनेयं गुटिकाथ वाञ्जनं प्रशस्यते वै दिवसेष्व-पश्यताम्” इति॥ सौवीरे, रसाञ्जने च। अञ्जनवर्णोऽस्त्यस्य। अर्श॰ अच्। ज्येष्ठदिग्गजे पु॰ उत्तरदिग्गजयोषितिकेशरियोषिति वानर्य्याञ्च स्त्री।
“अञ्जनागर्भसम्भूतो वायु-पुत्त्रो महाबल इति” तन्त्रम्। भावे ल्युट्। मिश्रीकरणे,लेपने व्यक्तिकरणे मालिन्ये च न॰
“निरञ्जनं दिव्यमुपैतिसाम्यमिति” निरवद्यं निरञ्जनमिति” च श्रुतिः। अञ्ज-णिच्--युच्। शक्यलक्ष्यार्थातिरिक्तार्थबोधके आलङ्कारि-कोक्ते व्यञ्जनावृत्तिरूपे शब्दशक्तिभेदे स्त्री॰
“अन्यार्थधी-कृत् व्यापृतिरञ्जनेति” काव्यप्रकाशः। तत एव भावे ल्युट्तत्रवार्थे न॰।
शब्दसागरः[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जन¦ n. (-नं)
1. Anointing.
2. Going.
3. Making clear, distinct.
4. A collyrium or application to the eye-lashes, to darken and improve them; a universal article of the eastern toilet.
5. Particular applications, as lamp black, antimony, and another kind. See रसाञ्जन।
6. Night.
7. Ink.
8. A term in rhetoric; the use of a word of several meanings in one specific sense, which is determi- ned by the context. m. (-नः)
1. The elephant of the west
2. A species of lizard. f. (-ना)
1. The mother of HANUMA4N.
2. A green lizard. (-नी)
3. A woman perfumed with sandal, &c.
4. A medicinal plant. See. कटुका। E. अञ्ज to beautify or anoint, and ल्यु or ल्युट् aff.
Apte[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जनः [añjanḥ], 1 A kind of lizard.
N. of a tree or mountain.
N. of the guardian elephant (of the west or s. w.) तस्य चान्ये$पि दिङ्नागा बभूबुरनुयायिनः । अञ्जनो बामनश्चैव महापद्मश्च सुप्रभः ॥ Mb.6.64.57. -नम् [अज्यते अनेन; अञ्ज् ल्युट्]
Anointing, smearing with, दन्तधावनमञ्जनं पूर्वाह्ण एव कुर्वीत Ms.4.152; mixing; unfolding, manifesting.
Collyrium or black pigment used to paint the eyelashes; विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य R.7.8 salve; अमृत˚ को$यं दृशोरमृताञ्जनम् U.4.18 ambrosial salve; कुर्वन् ˚मेचका इव दिशो मेघः समुत्तिष्ठते Mk.5.8,1.34; (fig. also) अज्ञानान्धस्य लोकस्य ज्ञानाञ्जनशलाकया । चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै पाणिनये नमः ॥ Śik.45; पटुतरविवेकाञ्जनजुषाम् Bh.3.84; cf. also दारिद्य्रं परमाञ्जनम्; (fig.) impurity, as in निरञ्जन, q. v.
Paint, a cosmetic ointment.
Magic ointment.
A special kind of material of the black pigment, such as antimony (used as collyrium, lamp-black &c. सौवीर
Ink.
Fire.
Night.
(नम्, ना) (Rhet.) A suggested meaning; also the process by which such meaning is suggested. It is the power of suggestion (founded on अभिधा or लक्षणा denotation or indication), by which something else is understood from a word which, though having more meanings than one, has been restricted to a single meaning by relations of conjunction, disjunction &c. (संयोग, विप्रयोग, साहचर्य, विरो- धिता &c.), or, briefly, the use of a word of several meanings in a special sense determined by the context;e. g. �/सशङ्खचक्रो हरिः the adjective restricts Hari to mean 'Viṣṇu' alone, and not a 'lion' or 'monkey'; so रामलक्ष्मणौ दाशरथी, रामार्जुनौ भार्गवकार्तवीर्यौ &c.; cf. अनेकार्थस्य शब्दस्य वाच- कत्वे नियन्त्रिते । संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद् व्यापृतिरञ्जनम् ॥ K.P.2., S. D.23-6; See व्याञ्जना also. -Comp. -अधिका [अञ्जना- दधिका कृष्णत्वात्] a kind of lizard. -अद्रिः-गिरिः (कर्म.) [अञ्जनमिव कृष्णः गिरिः] N. of a mountain, Seeनीलगिरि.-अम्भस् n. eye-water. -केशी [अञ्जनामिव केशो यस्याः] N. of a vegetable perfume (हट्टविलासिनीनामकं गन्धद्रव्यं यत्संयोगा- त्केशस्यातीव कृष्णत्वम् (Mar. नखला). -त्रितयम् (Āyurveda) पुष्पाञ्जन, रसाञ्जन and कोलाञ्जन. -नामका ष. त.] a swelling of the eye-lid, sty (Mar. रांजणवाडी). -मूलकः A variety of an inferior gem, deep-dark in colour. Kau.A.2.11.-शलाका a stick or pencil for the application of collyrium.
Monier-Williams[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जन m. a kind of domestic lizard L.
अञ्जन m. N. of a fabulous , serpent
अञ्जन m. of a tree Pan5cat.
अञ्जन m. of a mountain , of a king of मिथिला, of the elephant of the west or south-west quarter
अञ्जन n. act of applying an ointment or pigment , embellishing , etc. , black pigment or collyrium applied to the eyelashes or the inner coat of the eyelids
अञ्जन n. a special kind of this pigment , as lamp-black , Antimony , extract of Ammonium , Xanthorrhiza , etc.
अञ्जन n. paint , especially as a cosmetic
अञ्जन n. magic ointment
अञ्जन n. ink L.
अञ्जन n. night L.
अञ्जन n. fire L. (In rhetoric) making clear the meaning of an equivocal expression , double entendre or pun , etc.
Purana index[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--the son of इरावति, the elephant of golden colour; belonging to the fold of वामदेव Sa1ma. Br. III. 7. २९२, ३२७ & ३३९.
(II)--a सामन्. Br. III. 7. ३४३.
(III)--Mt. a hill west of the Sitoda; फलकम्:F1: वा. ३६. २८.फलकम्:/F residence of the Uragas; फलकम्:F2: वा. ३९. ५९.फलकम्:/F famous for elephant forests. फलकम्:F3: Ib. ६९. २३८.फलकम्:/F
(IV)--a son of कृति. Father of Kurujit. Vi. IV. 5. ३१.
Purana Encyclopedia[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Añjana : m.: A mythical elephant, living in the pātāla 5. 97. 1.
One of the best elephants (vāraṇasattama) born in the family of Supratīka 5. 97. 15; one of the diṅnāgas on whom rode the Rākṣasas accompanying Ghaṭotkaca against Bhagadatta 6. 60. 51; elephants born in his family known as Añjanakas 7. 87. 33, 16.
_______________________________
*1st word in left half of page p2_mci (+offset) in original book.
Añjana : m.: Name of a mountain.
Yudhiṣṭhira was instructed by the great sage Asita near the mountain Añjana (aśrauṣīr asitasyāpi maharṣer añjanaṁ prati) 2. 69. 13. [See Añjanābha ]
_______________________________
*1st word in left half of page p287_mci (+offset) in original book.
Mahabharata Cultural Index[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Añjana : m.: A mythical elephant, living in the pātāla 5. 97. 1.
One of the best elephants (vāraṇasattama) born in the family of Supratīka 5. 97. 15; one of the diṅnāgas on whom rode the Rākṣasas accompanying Ghaṭotkaca against Bhagadatta 6. 60. 51; elephants born in his family known as Añjanakas 7. 87. 33, 16.
_______________________________
*1st word in left half of page p2_mci (+offset) in original book.
Añjana : m.: Name of a mountain.
Yudhiṣṭhira was instructed by the great sage Asita near the mountain Añjana (aśrauṣīr asitasyāpi maharṣer añjanaṁ prati) 2. 69. 13. [See Añjanābha ]
_______________________________
*1st word in left half of page p287_mci (+offset) in original book.
Vedic Rituals Hindi[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अञ्जन न.
1. लेपन के लिए प्रयुक्त मक्खन अथवा तेल, कौषी. ब्रा.शां. 3.7 (12.15) ‘अथ यत् प्रदेशिन्याम् इडायाः पूर्वम् अञ्जनम् अधरौष्ठे निलिम्पति’, शा.श्रौ.सू. 1.1०.2; 2A. लेप लगाने का कृत्य (खनिज, वनस्पति अथवा दीपक के कालिख से तैयार किया गया काजल, सुरमा, चक्षुर्लेप), आप.श्रौ.सू. 1०.71.2; मा.श्रौ.सू. 59.6, कौषी.गृ.सू. 3.4.1०; त्रिककुद् पर्वत से लाया गया मरहम (लेप) हि.गृ.सू. 1.11.5; (उपनयन) वैखा गृ.सू. 2.15 (33.2); कौशि.सू. 35.21; सामवि. ब्रा. 3.1.2 टीका, 2B. नवनीत अथवा तेल के अञ्जन अथवा लेप का कृत्य, आश्व.श्रौ.सू. 6.14.11. अन्न स्वरोरञ्जनमेके समामनन्ति, आप.श्रौ.सू. 7.27.3; 2C. नवविवाहित युवती द्वारा घृत से रथ के धुरे का लेपन, शां.गृ.सू. 1.15.3।
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-कल्पद्रुमः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-अमरकोशः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-वाचस्पत्यम्
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-शब्दसागरः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Apte
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Monier-Williams
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Purana index
- संस्कतशब्दाः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Purana Encyclopedia
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Mahabharata Cultural Index
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Vedic Rituals Hindi