पुंश्चली
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुंश्चली, स्त्री, (पुंसो भर्त्तुः सकाशात् चलति पुरुषा- न्तरं गच्छतीति । चल + अच् । गौरादित्वात् ङीष् ।) असती । इत्यमरः । २ । ६ । १० ॥ अस्या अमरोक्तपर्य्यायः कुलटाशब्दे लिखितः । तदति- रिक्तपर्य्यायो यथा, धृष्टा १ दुष्टा २ धर्षिता ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ लङ्का ४ निशाचरी ५ त्रपारण्डा ६ । इति जटाधरः ॥ तस्याश्चरित्र- दोषादि यथा, -- “अहो ! को वेद भुवने दुर्ज्ञेयं पुंश्चलीमनः । पुंश्चल्यां यो हि विश्वस्तो विधिना स विडम्बितः । बहिष्कृतश्च यशसा धर्म्मेण स्वकुलेन च ॥ वाञ्छितं नूतनं प्राप्य विनश्यति पुरातनम् । सदा स्वकर्म्मसाध्या सा को वा तस्याः प्रियो- ऽप्रियः ॥ दैवे कर्म्मणि पैत्रे च पुत्त्रे ब्रन्धौ च भर्त्तरि । दारुणं पुंश्चलीचित्तं सदा शृङ्गारकर्म्मणि ॥ प्राणाधिकं रतिज्ञं सामृतदृष्ट्या हि पुंश्चली । रत्नप्रदं रत्यविज्ञं विषदृष्ट्या हि पश्यति ॥ सर्व्वेषां स्थलमस्त्येव पुंश्चलीनां न कुत्रचित् । दारुणा पुंश्चलीजातिनंरजातिभ्य एव च ॥ निष्कृतिः कर्म्मभोगान्ते सर्व्वेषामस्ति निश्चितम् । न पुंश्चलीनां विप्रेन्द्र ! यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ अन्यासां कामिनीनाञ्च कीटं हन्तुञ्च या दया । सा नास्ति पुंश्चलीनान्तु कान्तं हन्तुं पुरातनम् ॥ रतिज्ञं नूतनं प्राप्य विषतुल्यं पुरातनम् । कान्तं दृष्ट्वा हिनस्त्येव सोपायेनावलीलया ॥ * ॥ पृथिव्यां यानि पापानि पुंश्चलीष्वेव भारते । तिष्ठन्ति ताभ्यो न पराः पापिष्ठाः सन्तिकेचन ॥ पुंश्चलीपरिपक्वान्नं सर्व्वपातकमिश्रितम् । दैवे कर्म्मणि पैत्रे च देयं न च तथा जलम् ॥ अन्नं विष्ठा पयो मूत्रं पुंश्चलीनाञ्च निश्चितम् । दत्त्वा पितृभ्यो देवेभ्यो भुक्त्वा च नरकं व्रजेत् ॥ शतवर्षं कालसूत्रे पचत्येव सुदारुणे । घोरान्धकारे कृमयस्तं दशन्ति दिवानिशम् ॥ पुंश्चल्यन्नञ्च यो भुङ्क्ते दैवाद्यदि नराधमः । सप्तजन्मकृतं पुण्यं तस्य नश्यति निश्चितम् ॥ आयुःश्रीयशसां हानिरिह लोके परत्र च । तस्माद्यत्नाद्रक्षणीयं पाकपात्रं कलत्रकम् ॥ पुंश्चलीदर्शने पुण्यं यात्रासिद्धिर्भवेद्ध्रुवम् । स्पर्शने च महापापं तीर्थस्नानाद्विशुध्यति ॥ स्नानं दानं व्रतञ्चैव जपश्च देवपूजनम् । निष्फलं पुंश्चलीनाञ्च भारते जीवनं वृथा ॥” उपस्थितसकामपुंश्चलीत्यागे दोषो यथा, -- “रहस्युपस्थितां कामात् पुंश्चलीञ्चेज्जितेन्द्रियः । परित्यजेद्धर्म्मभयादधर्म्मान्नरकं व्रजेत् ॥” सर्व्वदैव तस्यास्तपस्वित्याज्यत्वं गर्हितत्वञ्च यथा, “उपस्थिता च या योषिदत्याज्या रागिणामपि । श्रुतौ श्रुतमिति त्याज्या सर्व्वदैव तपस्विनाम् ॥ अहो सर्व्वैः परित्याज्या पुंश्चली च विशेषतः । धनायुःप्राणयशसां नाशिनी दुःखदायिनी ॥ स्वकार्य्यतत्परा शश्वत् परकार्य्यविघातिनी । निष्ठरा नरघातिभ्यः सर्व्वापद्बीजरूपिणी ॥ विद्युद्दीप्तिर्जले रेखा लोभान्मैत्री यथा भवेत् । परद्रोहाद्यथा सम्पत् कुलटाप्रेमतत्परम् ॥ सर्व्वेभ्यो हिंस्रजन्तुभ्यो विपद्बीजा सदैव सा । यो विश्वसेत्तां संमूढो विपत्तस्य पदे पदे ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे । २३ । २४ । ३२ अध्यायाः ॥
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुंश्चली स्त्री।
स्वैरिणी
समानार्थक:पुंश्चली,धर्षिणी,बन्धकी,असती,कुलटा,इत्वरी,स्वैरिणी,पांसुला
2।6।10।2।1
कान्तार्थिनी तु या याति संकेतं साभिसारिका। पुंश्चली धर्षिणी बन्धक्यसती कुलटेत्वरी॥
जन्य : कुलटायाः_पुत्रः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्यः
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुंश्चली¦ स्त्री पुंसो भर्त्तुः सकाशात् चलति पुरुषान्तरं गच्छतिअच् मौरा॰ ङीष् पुंसोन्त्यलोपे अम्परे खयिरुस्तस्य
“संपुंकानाम् सः” बा॰ सः श्चुत्वम्।
१ असत्यां स्त्रियाम्अमरः। उपचारात्
३ पारदारिकपुरुषेऽपि।
“अरेखे-{??}युर्मवतिर्विच्छिन्नाभिश्च पुंश्चलाः” गरुडपु॰
६६ अ॰। पुंश्चसौनिन्दा ब्रह्मवै॰ पु॰ श्रीकृष्णजन्मख॰
२३ ।
२४ ।
३२ अ॰यथा
“अहो कोवेद भुवने दुर्ज्ञेयं पुश्चसीमनः। पुंश्चल्यांयो हि विंश्वस्तो विघिना स विडम्बितः। नहिष्कृतश्चयशसा धर्मेण स्वकुलेन च। वाञ्चितं तूतमं प्राप्य वि-सुञ्चति पुरातनम्। सदा स्वकर्मासाध्या सा को वातस्याः प्रियोऽप्रियः। दैवे कर्मणि पैत्रे च पुत्रे बन्धौच भर्त्तरि। दारुणं पुंश्चलीचित्तं सदा शृङ्गार क-र्मणि। प्राणाधिकं रतिज्ञं साऽमृतदृष्ट्या हि पुंश्चली। रत्नप्रदं रत्यविज्ञं विषदृष्ट्या हि पश्यति। सर्वेषांस्थलमस्त्येव पुंश्चलीनां म कुत्रचित्। दारुणा पुंश्चलीजातिर्नरजातिभ्य एव च। निष्कृतिः कर्मभोगान्तेसर्वेषामस्ति निश्चितम्। न पुंश्चलीना विप्रेन्द्र! याव-च्चन्द्रदिवाकरौ। अन्यासां कामिनीनाञ्च कीटं हन्तुञ्चता दया। सा भास्ति पुंश्चलीनान्तु कान्तं हन्तुं पुरा-तनम्। रतिज्ञं भूतनं प्राप्य विषतुल्यं पुरातनम्। कान्तं दृष्ट्वा हिनस्त्येव सोपायेनावलीलया। पृथिव्यांयानि पापानि पुंश्चलीष्वेव भारते। तिष्ठन्ति ताभ्यो नपराः पापि{??}ः सन्ति केचन। पुंश्चसीपरिपकान्नं सर्बपातकमिश्रितम्। दैवे कर्मणि पैत्रे च देयं न च तथाजलम्। अन्नं विष्ठा पयो मूत्रं पुंश्चमीना{??} निश्चि-तम्। दत्त्वा पितृभ्यो देवेभ्यो भुक्त्वा च नरकं व्र{??}एत्। शनवर्षं कालसूत्रे पचत्येव सुदारुणे। घोरान्धकारेकृमयस्तददन्ति दिवानिशम्। पुंश्चल्यन्नञ्च यो भुङ्क्तेदैवाद्यदि नराघमः। सप्तजन्मकृतं पुण्य तस्य नश्यतिनिश्चितम्। आयुःश्रीयशसां हानिरिह लोके परत्रच। तस्माद्यत्राद्रक्षणोयं पाकपात्रं कलत्रकम्। पुंश्च-लीदर्शने पुण्यं यात्रासिद्धिर्भवेद्ध्रुवम्। स्पर्शच्चे चमहापापं नीर्थस्यानाद्विशुद्ध्यति। स्नानं दानं व्रत{??}इवजपश्च देवपूजनम्। निष्फलं पुंसलीनाञ्च मारते जीवनं{??}धा”।
“अहो सर्वै परित्याज्या पुंश्चली च विश-[Page4348-b+ 38] षतः। धनायुःप्राणयशसां नाशिनी दुःखदायिनी। स्वकार्य्यतत्परा शश्वत् परकार्य्यविघातिनी। निष्ठुरानरघातिभ्यः सर्वापद्वीजरूपिणी। विद्युद्दीप्तिर्जले रेखालोभान्मैत्री यथा भवेत्। परद्रोहाद्यथा सम्पत्कुलटा प्रेम तत्परम्। सर्वेभ्यो हिस्रजन्तुभ्यो विपद्बीजासदैव सा। योविश्वसेत्तां संमूढो विपत्तस्य पदे पदे”।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुंश्चली¦ f. (-ली) A harlot, an unchaste woman. E. पुंस् a man, and चल् to go, affs. अच् and ङीष्।
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुंश्चली/ पुंश्--चली f. " running after men " , a harlot , courtezan AV. etc. (625096 -चलm. a fornicator VarBr2S. xxiii , 5 )
Vedic Rituals Hindi
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पुंश्चली स्त्री.
(पुंसः परान् अनुरुध्य चलति, पुंस् + चल् + अच् (पचादि) + ङीष्) एक वेश्या, जो ब्रह्मचारी को गाली देती है, आप.श्रौ.सू. 21.19.5 (महाव्रत) = पुंश्चलू, का.श्रौ.सू. 13.3.36।