वत्सनाभ
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वत्सनाभः पुं, (वत्सान् नभ्यति हिनस्तीति । नभ हिंसायाम् + “कर्म्मण्यण् ।” ३ । २ । १ । इत्यण् ।) विषवृक्षविशेषः । इत्यमरः १ । ८ । ११ ॥ स तु स्थावरविषभेदः । प्रायो वत्सान् नभ्यति हिनस्ति वत्सनाभः णभ्य ग हिंसे ढात् षन्निति षन् । वत्सस्य नाभिरिव वत्सनाभः ष्णः अनित- श्चेति न वृद्धिः अयं सिन्धुवारपत्रसदृशपत्रः । इति भारतः ॥ * ॥ (यथा, हरिवंशे । २२३ । ६५ । “वरुणा वत्सनाभाश्च पनसाश्चन्दनैः सह ॥) तत्पर्य्यायः । अमृतम् २ विषम् ३ उग्रम् ४ महौषधम् ५ गरलम् ६ मारणम् ७ नागः ८ स्तौककम् ९ प्राणहारकम् १० स्थावरादि ११ । अस्य गुणाः । अतिमधुरत्वम् । उष्णत्वम् । वातकफकण्ठरुक्सन्निवातनाशित्वम् । पित्त- सन्तापकारकत्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ अस्य स्वरूपनिरूपणं यथा । “सिन्धुवारसदृक्पत्रो वत्सनाभ्याकृतिस्तथा । यत्पार्श्वेन तरोर्वृद्धिर्व्वत्सनाभः स भाषितः ॥” तस्य सामान्यगुणा यथा । “विषं प्राणहरं प्रोक्तं व्यवायि च विकासि च । आग्नेर्य वातकफहृद्योगवाहि मदावहम् ॥” व्यवायि सकलकायव्यापनपूर्ब्बकपाकगमनशीलम् । बिकासि ओजःशोषणपूर्ब्बकं सन्धिबन्धशिथिली- करणशीलम् । आग्नेयं अधिकाग्न्यंशम् । योग- वाहि संसर्गगुणग्राहकम् । मदावहं तमो- गुणाधिक्येन बुद्धिविध्वंसकम् । “तदेव युक्तियुक्तं तु प्राणदायि रसायनम् ॥ योगवाहि त्रिदोषघ्नं वृं हणं वीर्य्यवर्द्धनम् ॥ ये दुर्गुणा विषेऽशुद्धे ते स्युर्हीना विशोधनात् । तस्माद्विषं प्रयोगेषु शोधयित्वा प्रयोजयेत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ (क्लीवेऽपि दृश्यते । यथा, -- “चत्वारि वत्सनाभानि मुस्तके द्वे प्रकीर्त्तिते ।” “ग्रीवास्तम्भो वत्सनाभे पीतविण्मूत्रनेत्रता ॥” इति सुश्रुते कल्पस्थाने द्वितीयेऽध्याये ॥)
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वत्सनाभ पुं।
स्थावरविषभेदाः
समानार्थक:काकोल,कालकूट,हलाहल,सौराष्ट्रिक,शौक्लिकेय,ब्रह्मपुत्र,प्रदीपन,दारद,वत्सनाभ
1।8।11।1।2
दारदो वत्सनाभश्च विषभेदा अमी नव। विषवैद्यो जाङ्गुलिको व्यालग्राह्यहितुण्डिकः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वत्सनाभ¦ पु॰ वत्सान् पशुशिशून् नभ्यति हिनस्ति नभ-अण् वत्सस्य नामिराकारेऽस्त्यस्य अच् वा। स्थावरेविषभेदे अमरः। तल्लक्षणादि भावप्र॰ उक्तं यथा(
“सिन्धुवारसदृक्पत्रोवत्सनाभ्याकृतिस्तथा। यत्पार्श्वेन तरोर्वृद्धिर्वत्सनाभः स भाषितः। तस्य सामान्यगुणा यथा।
“विषं प्राणहरं प्रोक्तं व्यवायि च विकाशिच। आग्नेय वातकफहृद्योगवाहि मदावहम्”। व्यवायि सकलकायव्यापनपूर्वकपाकगमनशीलम्। वि-काशि ओजसःशोषणपूर्बकं सन्धिबन्धशिथिलीकरणशी-लम्। आग्नेयम् अधिकाग्न्यंशं योगवाहि संसर्ग-गुणग्राहकम् मदावहं तमोगुणाधिक्येन बुद्धिविध्यंस-[Page4844-b+ 38] कम्।
“तदेव युक्तियुक्तम् तु प्राणदायि रसायनम्। योगवाहि त्रिदोषघ्नं वृंहणं वीर्य्यवर्द्धनम्। ये दुर्गुणाविषेऽशुद्धे ते स्युर्हीना विशोधनात्। तस्माद्विषं प्रयो-गेषु शोधयित्वा प्रयोजयेत्” भावप्र॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वत्सनाभ¦ m. (-भः) An active poison; also called Mi4tha Zeher, the root of the Aconite ferox brought from Ne4pa4l. E. वत्स a calf, and नभ् to injure, अण् aff.; the root is sometimes compared to the nipple of a cow, whence perhaps this etymology.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वत्सनाभ/ वत्स--नाभ m. a partic. tree MBh. Hariv. (also भक)
वत्सनाभ/ वत्स--नाभ m. N. of a mythical being Hariv. ( v.l. रजत-न्)
वत्सनाभ/ वत्स--नाभ mn. (also भक)a partic. strong poison prepared from the root of a kind of aconite (said to resemble the nipple of a cow ; it is also called Mitha zahr) Sus3r. Bhpr.
वत्सनाभ/ वत्स--नाभ n. a cavity of a partic. shape in the frame of a bedstead VarBr2S.
Purana Encyclopedia
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
VATSANĀBHA : A hermit. Dharma, once took the form of a she-buffalo and saved Vatsanābha from heavy rain. After this he thought that he was an ungrateful man and so he decided to forsake his body. But Dharma dissuad- ed him from this attempt. (M.B. Anuśāsana Parva, Dākṣiṇātya Pāṭha, Chapter 12).
_______________________________
*4th word in right half of page 840 (+offset) in original book.