शङ्ख

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

शङ्खः, पुं, क्ली, (शाम्यति अशुभमस्मादिति । शम + “शमेः खः ।” उणा० १ । १०४ । इति खः ।) समुद्रोद्भवजन्तुविशेषः । शा~ख इति भाषा । तत्पर्य्यायः । कम्बुः २ । इत्यमरः ॥ कम्बोजः ७ अब्जः ४ जलजः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ अर्णोभवः ६ पावनध्वनिः ७ अन्तःकुटिलः ८ महानादः ९ श्वेतः १० पूतः ११ मुखरः १२ दीर्घनादः १३ बहुनादः १४ हरिप्रियः १५ । अस्य गुणाः । कटुरसत्वम् । शीतत्वम् । पुष्ठि- वीर्य्यबलप्रदत्वम् । गुल्मशूलकफश्वासविषदोषना- शित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “कम्बुशङ्खनखश्चापि शुक्तिशम्बूककर्कटाः । जीवा एवंविधाश्चान्ये कोषस्थाः परिकीर्त्तिताः ॥ कोषस्था मधुराः स्निग्धाः पित्तवातहरा हिमाः । वृंहणा बहुवर्च्चस्का वृष्याश्च बलवर्द्धनाः ॥” इति भावप्रकाशः ॥ अन्यच्च । “शङ्खोदधिमलौ शीतौ कषायावतिलेखनौ ।” इति राजवल्लभः ॥ * ॥ अस्योत्पत्त्यादिर्यथा । “अथ शम्भुर्हरेः शूलं जग्राह दानवं प्रति । ग्रीष्ममध्याह्नमार्त्तण्डशतकरुचमुत्तमम् ॥ शूलञ्च भ्रमणं कृत्वा पपात दानवोपरि । चकार भस्मसात्तञ्च सरथञ्चावलीलया ॥ स शिवस्तेन शूलेन दानवस्यास्थिजालकम् । प्रेम्णा च प्रेरयामास लवणोदे च सादरम् ॥ अस्थिभिः शङ्खचूडस्य शङ्खजातिर्ब्बभूव ह । नानाप्रकाररूपा च शश्वत्पूता सुरार्च्चने ॥ प्रशस्तं शङ्खतोयञ्च देवानां प्रीतिदं परम् । तीर्थतोयस्वरूपञ्च पवित्रं शम्भुना विना ॥ शङ्खशब्दो भवेद्यत्र तत्र लक्ष्मीश्च सुस्थिरा । स स्नातः सर्व्वतीर्थेषु यः स्नातः शङ्खवारिणा ॥ शङ्खे हरेरधिष्ठानं यतः शङ्खस्ततो हरिः । तत्रैव सततं लक्ष्मीर्द्दूरीभूतममङ्गलम् ॥ स्त्रीणाञ्च शङ्खध्वनिभिः शूद्रानाञ्च विशेषतः । भीता रुष्टा याति लक्ष्मीः स्थलमन्यत् स्थला- त्ततः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे १८ अध्यायः ॥ * ॥ अथ शङ्खमाहात्म्यम् । ब्रह्मोवाच । “शृणु शङ्खस्य माहात्म्यं सर्व्वपापहरं शुभम् ॥ कपिला क्षीरमादाय शङ्खे कृत्वा जनार्द्दनम् । अन्त्यं मध्यं परार्द्धञ्च दशवृद्ध्या यथाक्रमम् ॥” इति भरतधृतब्रह्माण्डपुराणवचनम् ॥ * ॥ धर्म्मशास्त्रप्रयोजकमुनिविशेषः । यथा, -- “मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः । यमापस्तम्बसम्बर्त्ताः कात्यायनबृहस्पती ॥ पराशरव्यासशङ्खलिखिता दक्षगोतमौ । शातातपो वशिष्ठश्च धर्म्मशास्त्रप्रयोजकाः ॥” इति याज्ञवल्क्यवचनम् ॥

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

शङ्ख पुं-नपुं।

विशेषनिधिः

समानार्थक:पद्म,शङ्ख,महापद्म,पद्म,शङ्ख,मकर,कच्छप,मुकुन्द,कुन्द,नील,खर्व

1।1।71।2।4

स्यात्किन्नरः किम्पुरुषस्तुरङ्गवदनो मयुः। निधिर्ना शेवधिर्भेदाः पद्मशङ्खादयो निधेः। महापद्मश्च पद्मश्च शङ्खो मकरकच्छपौ। मुकुन्दकुन्दनीलाश्च खर्वश्च निधयो नव॥

पदार्थ-विभागः : धनम्

शङ्ख पुं-नपुं।

विशेषनिधिः

समानार्थक:पद्म,शङ्ख,महापद्म,पद्म,शङ्ख,मकर,कच्छप,मुकुन्द,कुन्द,नील,खर्व

1।1।71।3।3

स्यात्किन्नरः किम्पुरुषस्तुरङ्गवदनो मयुः। निधिर्ना शेवधिर्भेदाः पद्मशङ्खादयो निधेः। महापद्मश्च पद्मश्च शङ्खो मकरकच्छपौ। मुकुन्दकुन्दनीलाश्च खर्वश्च निधयो नव॥

पदार्थ-विभागः : धनम्

शङ्ख पुं-नपुं।

शङ्खः

समानार्थक:शङ्ख,कम्बु,अब्ज

1।10।23।1।3

मुक्तास्फोटः स्त्रियां शुक्तिः शङ्खः स्यात्कम्बुरस्त्रियौ। क्षुद्रशङ्खाः शङ्खनखाः शम्बूका जलशुक्तयः॥

वृत्तिवान् : शङ्खवादकः

 : विष्णुशङ्खः, सूक्ष्मशङ्खः

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, जन्तुः, जलीयः

शङ्ख पुं।

नखाख्यगन्धद्रव्यम्

समानार्थक:शुक्ति,शङ्ख,खुर,कोलदल,नख

2।4।130।2।2

धमन्यञ्जनकेशी च हनुर्हट्टविलासिनी। शुक्तिः शङ्खः खुरः कोलदलं नखमथाढकी॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, अचलनिर्जीववस्तु

शङ्ख पुं-नपुं।

ललाटास्थिः

समानार्थक:शङ्ख

3।3।18।2।1

मयूखस्त्विट्करज्वालास्वलिबाणौ शिलीमुखौ। शङ्खो निधौ ललटास्थ्निकम्बौ न स्त्रीन्द्रियेऽपि खम्.।

पदार्थ-विभागः : अवयवः

शङ्ख पुं-नपुं।

सामान्यनिधिः

समानार्थक:निधि,शेवधि,शङ्ख

3।3।18।2।1

मयूखस्त्विट्करज्वालास्वलिबाणौ शिलीमुखौ। शङ्खो निधौ ललटास्थ्निकम्बौ न स्त्रीन्द्रियेऽपि खम्.।

सम्बन्धि1 : कुबेरः

 : विशेषनिधिः

पदार्थ-विभागः : धनम्

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

शङ्ख¦ पु॰ न॰ शम--ख।

१ स्वनामख्याते समुद्रजाते पदार्थेअमरः।

२ ललाटास्थ्नि,

३ निधिभेदे,

४ नखीनामगन्ध-द्रव्ये मेदि॰,

५ कर्णसमीपस्थे--अस्थ्नि,

६ नागभेदे,

७ ह-स्तिदन्तमध्ये त्रिका॰।

८ दशनिखर्वसंख्यायां,

९ तत्-{??}ख्याते च। तस्य शङ्खचूडासुरास्थितस्तदुत्पत्तिःब्रह्मवै॰ प्रकृ॰

१८ अ॰ उक्ता यथा।
“अथ शम्भुर्हरेः शूलं जग्राह दानवं प्रति। ग्रीष्म-मध्याह्नमार्त्तण्डसमानरुचमुत्तमम्। शूलञ्च भ्रमणंकृत्वा पपात दानवोपरि। चकार भस्मसात्तञ्च सरथञ्चा-बलीलया। स शिवस्तेन शूलेब दानवस्यास्थिजालकम्। प्रेम्णा च प्रेरयामास लवणोदे च सागरे। अ-स्थिभिः शङ्खचूडस्य शङ्खजातिर्बभूव ह। मानाप्रकाररूपा च शश्वत् पूता सरार्चने। प्रशस्तं शङ्खतोयञ्चदेवानां प्रीतिदं परम्। तोर्थतोयस्वरूपञ्च पवित्रंशम्भुना विना। शङ्खशब्दो भवेद्यत्र तत्र लक्ष्मीश्च सु-स्थिरा। स स्नातः सर्वतीर्थेषु यः स्नातः शङ्खवारिणा। शङ्खे हरेरधिष्ठानं यतः शङ्कस्ततो हरिः। तत्रैव स-ततं लक्ष्मीर्दूरीभूतसमङ्खलम्। स्त्रीणाञ्च शङ्खध्वनिभिः[Page5079-a+ 38] शूद्राणाञ्च विशेषतः। भीता रुष्टा याति लक्ष्मीः स्थल-मन्यत् स्थलात्ततः”

१० मुद्राभेदे तन्त्रसा॰।

११ प्रस्तरभेदे। युक्तिकल्पतरौ तल्लक्षणादि यथा
“क्षी-रोदकूलेऽपि सुराष्ट्रदेशे तदन्यतोऽपि प्रभवन्ति शङ्खाः। अरुष्कवर्णाः शशिशुभ्रभासः सुसूक्ष्मवक्त्रा गुरुवो म-हान्तः। ते वामदक्षिणावर्त्तभेदेन द्बिविधा मताः। दक्षिणावर्त्तशङ्खस्तु कुर्य्यादायुर्यशोधनम्। तेनैव शिरसायस्तु श्रद्दधानः प्रतीच्छति। वारि हित्वा स पापानिपुण्यमाप्नोति मानवः। वृत्तत्वं स्निम्धताच्छत्वं शङ्खस्येतिगुणत्रयम्। आवर्त्तभङ्गदोषो हि हेमयागाद्विनश्यति। ब्रह्मादिजातिभेदेन स पुनश्चतुर्विधः”।
“ये स्निग्धमसृणाकारा मृदवो लघवस्तथा। ब्राह्मणाःप्रस्तराज्ञेयाः सर्वकर्मसु शोभनाः। ये दृढाङ्गाः सुगुरव-तथांशांशविभागिनः। अश्मानः क्षत्रियाज्ञेयाः कर्क-शाङ्गास्तथैव च। मृदवो गुरुवो ये तु ये स्नेहेनेवरक्षिताः। ते वैश्याः स्वविभक्तांशा युजन्ते सर्वकर्मसु। ये कर्करावृताङ्गाश्च कर्करा ये प्रतिष्ठिताः। येऽत्यन्तगुरुवःस्निग्धास्ते शूद्राः प्रस्तराधमाः। इति प्रोक्तमशेषेणसम्यक् पाषाणलक्षणम्। विचार्य्य मतिमान् कार्य्ये नि-योक्तव्यं विचक्षणैः”।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

शङ्ख¦ mn. (-ङ्खः-ङ्खं) The conch-shell used by the Hindus, in two ways especially; offering libations with it, or when perforated at one end blowing it as a horn at sacrifices: frequent mention of it occurs in the battle pieces of the poets, each hero being provided with a conch as his horn. m. (-ङ्खः)
1. One of KUVE4RA'S trea- sures.
2. The temple or temporal bone, sometimes comprising the frontal bone also.
3. A perfume, commonly Nak'hi, appa- rently a dried shell-fish.
4. A military drum.
5. One of the eight chiefs of the Na4gas or serpents of Pa4ta4la described as of a yellow colour.
6. An elephant's cheek.
7. A large number, “a hundred billions.”
8. The name of a saint and legislator.
9. A poet, one of the nine ge'ns, &c. E. शम् to pacify, &c., Una4di aff. ख |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

शङ्खः [śaṅkhḥ] ङ्खम् [ṅkham], ङ्खम् [शम्-ख Uṇ.1.12]

The conch-shell, a shell; न श्वेतभावमुज्झति शङ्खः शिखिभुक्तमुक्तो$पि Pt.4.11; शङ्खान् दध्मुः पृथक् पृथक् Bg.1.18.

The bone on the forehead; शङ्खान्तरद्योति विलोचनं यत् Ku.7.33; Rām.6. 48.1.

The temporal bone.

The part between the tusks of an elephant.

A hundred billions.

A military drum or other martial instrument.

A kind of perfume (नखी).

One of the nine treasures of Kubera.

N. of a demon slain by Viṣṇu.

N. of the author of a Smriti (mentioned in conjunction with लिखित q. v.).

A bracelet (made of conchshell); अवघ्नन्त्या प्रकोष्ठस्थाश्चक्रुः शङ्खाः स्वनं महत् Bhāg.11. 9.6. -Comp. -अन्तरम् the forehead.

आवर्तः the convolution of a shell.

a kind of fistula in the rectum.-उदकम् the water poured into a conch-shell. -कारः, -कारकः a shell-cutter described as a kind of mixed caste. -क्षीरम् an impossibility; cf. खपुष्प. -चरी, -चर्ची a mark made with sandal (on the forehead). -चूर्णम् powder produced from shells. -जः a large pearl (of the shape of a pigeon's egg). -द्रावः, -द्रावकः a solvent for dissolving shells. -द्राविन् Rumex Vesicarius (आम्ल- वेतस्, Mar. चुका). -ध्मः, -ध्मा m. a shell-blower, conchblower; शङ्खस्य तु ग्रहणेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः BriUp.2.4.8. -ध्वनिः the sound of a conch (sometimes, but erroneously, used to denote a cry of alarm or despair). -नखः a kind of aquatic animal, snail; लग्नैः शङ्खनखैः Mb.13.5.2.

पालः an epithet of the sun.

a kind of sweetmeat (Mar. शंकरपाळे).

a kind of snake. -प्रस्थः a spot on the moon. -भृत् m. an epithet of Viṣṇu. -मुखः an alligator. -मुक्ता the mother of pearls. -लिखितः a righteous or just king. (-dual) N. of two writers of Smṛitis. -वलयः a shell-bracelet.-वेला the hour at which the conch is blown; यथा शङ्खवेलायामागन्तव्यमिति यस्मिन्नपि ग्रामे शङ्खो नाध्मायते तस्मिन्नपि स तथाकालो$स्तीति न आगमनं परिहास्यते ŚB. on MS.6.4.42.-स्वनः the sound of a conch.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

शङ्ख mn. ( ifc. f( आ). )a shell , ( esp. ) the conch-shell (used for making libations of water or as an ornament for the arms or for the temples of an elephant ; a conch-shell perforated at one end is also used as a wind instrument or horn ; in the battles of epic poetry , each hero being represented as provided with a conch-shell which serves as his horn or trumpet and often has a name) AV. etc. IW. 403

शङ्ख m. a partic. high number (said to = a hundred billions or 100 , 000 krores) MBh.

शङ्ख m. the temporal bone , temple( accord. to some also " the bone of the forehead " or , " frontal bone ") Ya1jn5. MBh. etc.

शङ्ख m. an elephant's cheek or the part between the tusks( हस्ति-दन्त-मध्य) L.

शङ्ख m. N. of the teeth of an elephant 23 years old VarBr2S.

शङ्ख m. Unguis Odoratus L.

शङ्ख m. a partic. मन्त्रGobh.

शङ्ख m. a kind of metre , Ked. N. of one of कुबेर's treasures and of the being presiding over it MBh. Ka1v. etc.

शङ्ख m. a military drum or other martial instrument W.

शङ्ख m. N. of one of the 8 chiefs of the नागs(See. ) MBh. Hariv. Pur.

शङ्ख m. of a दैत्य(who conquered the gods , stole the वेदs , and carried them off to the bottom of the sea , from whence they were recovered by विष्णुin the form of a fish) ib.

शङ्ख m. of a demon dangerous to children A1pGr2. Sch.

शङ्ख m. of a mythical elephant R.

शङ्ख m. N. of various men( pl. N. of a गोत्र) AV. etc.

शङ्ख m. of a son of विराटMBh.

शङ्ख m. of a son of वज्र-नाभHariv. Pur.

शङ्ख m. of a law-giver (often mentioned together with his brother लिखित, See. ) Ya1jn5. MBh. etc. (See. comp. below)

शङ्ख m. of the author of RV. x , 15 (having the patr. यामायन.) Anukr.

शङ्ख m. of another poet Cat.

शङ्ख m. of a country in the south of India (said to abound in shells) VarBr2S. (See. g. शण्डिका-दि)

शङ्ख m. of a mountain Hariv. Pur.

शङ्ख m. of a forest VP.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Śaṅkha : m.: A mythical serpent, living in Bhogavatī Purī 5. 101. 12, 1.

Son of Surasā and Kaśyapa 5. 101. 4, 17; description 5. 101. 5-7; also listed by Sūta among the sons of Kadrū 1. 31. 8; he was one of those who received the white snake issuing from the mouth of Balarāma and entering the ocean 16. 5. 14, 12.


_______________________________
*3rd word in right half of page p60_mci (+offset) in original book.

Mahabharata Cultural Index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Śaṅkha : m.: A mythical serpent, living in Bhogavatī Purī 5. 101. 12, 1.

Son of Surasā and Kaśyapa 5. 101. 4, 17; description 5. 101. 5-7; also listed by Sūta among the sons of Kadrū 1. 31. 8; he was one of those who received the white snake issuing from the mouth of Balarāma and entering the ocean 16. 5. 14, 12.


_______________________________
*3rd word in right half of page p60_mci (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

1. Śaṅkha in the Atharvaveda, with the epithet Kṛśana, denotes a pearl-shell used as an amulet. In the later literature it denotes a ‘shell’ or ‘conch’ used for blowing as a wind instrument.