उष्णीष
यन्त्रोपारोपितकोशांशः[सम्पाद्यताम्]
कल्पद्रुमः[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीषः, पुं, क्ली, (उष्णमीषते हिनस्तीति । ईष गति- हिंसादर्शनेषु । इगुपधेति कः । शकन्ध्वादिः ।) शिरोवेष्टः । इत्यमरः ॥ पाग इति भाषा । अस्य गुणाः । केशचक्षुरायुर्वद्धकत्वम् । धूलिशीतोष्ण- निवारकत्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ यथा । “उष्णीषं कान्तिकृत् केश्यं रजोवातकफापहम् । लघु चेच्छस्यते यस्मात् गुरुपित्ताक्षिरोगकृत्” ॥ इति भावप्रकाशः ॥ किरीटः । (यथा, महाभारते सौभबधोपाख्याने ३ । २१ । २४ । “विशीर्णमलिनोष्णीषः प्रकीर्णाम्बरमूर्द्धजः” । रजोऽवश्यायसूर्य्यांशुहिमानिलनिवारणं । प्रतिश्यायशिरःशूल-हरञ्चोष्णीषधारणम् । इति वैद्यकचक्रपाणिकृतद्रव्यगुणे गुणानां क्रिया- भिधानादिवर्गे ॥ “बाणवारं मृजावर्णतेजोबलविवर्द्धनम् । पवित्रं केश्यमुष्णीषं वातातपरजापहम्” ॥ इति सुश्रुते चिकित्सितस्थाने २४ अध्याये ॥) चिह्नान्तरम् । इति मेदिनी ॥
अमरकोशः[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीष पुं।
शिरोवेष्टनम्
समानार्थक:उष्णीष
3।3।221।1।2
पक्षः सहायेऽप्युष्णीषः शिरोवेष्टकिरीटयोः। शुक्रले मूषिके श्रेष्ठे सुकृते वृषभे वृषः॥
पदार्थ-विभागः : वस्त्रम्
उष्णीष पुं।
किरीटम्
समानार्थक:मुकुट,किरीट,मौलि,उष्णीष
3।3।221।1।2
पक्षः सहायेऽप्युष्णीषः शिरोवेष्टकिरीटयोः। शुक्रले मूषिके श्रेष्ठे सुकृते वृषभे वृषः॥
पदार्थ-विभागः : आभरणम्
वाचस्पत्यम्[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीष¦ पु॰ न॰ उष्णमीषते हिनस्ति ईष--क शक॰ पररूपम्।
१ शिरोवेष्टनवस्त्रे(पागडि)
२ किरीटे च
“अथास्मा अध्वर्यु-रुष्णीषं प्रयच्छति तदञ्जलिना प्रतिगृह्य त्रिःप्रदक्षिणंशिरः सम्मुखं वेष्टयित्वा” आ॰ श्रौ॰ सू॰
६ ,
७ । सन्नद्धालोलितोष्णीषा निस्त्रिंशिनो याजयेयुः” आ॰ श्रौ॰
९ ,
७ ,
४ ।
“लौहितोष्णोषा ऋत्विजश्चरन्तीति” श्रुतिः। समा-वर्त्तनकाले च तस्य धारणमाचार्य्याय दानं च विहितम्।
“अथैतान्युपकल्पयीत समावर्त्तमाने मणिकुण्डले वस्त्र-युगं छत्रमुपानद्युगं दण्डं स्रजमुन्मर्दनमनुलेपनमाञ्जन-मुष्णीषमित्यात्मने आचार्य्याय च”।
“यद्युभयोर्न वि-न्देताचार्य्यायैव” आ॰ गृ॰
३ ,
८ ,
१ ,
२ । तद्धारणगुणःसुश्रु॰ उक्तः
“पवित्रं केश्यमुष्णीषं वातातपरजोऽपहम्। वर्षानिलरजोघर्महिमादीनां निबारणम्”।
शब्दसागरः[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीष¦ mn. (-षः-षं)
1. A turban.
2. A diadem.
3. A distinguishing cog- nate mark.
4. The curly hair with which a Budd'ha is born, and which indicates his future sanctity. E. उष्ण heat, ईष् to oppose or injure, क aff.
Apte[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीषः [uṣṇīṣḥ] षम् [ṣam], षम् [उष्णमीषते हिनस्ति ईष् क Tv.]
Anything wound round the head. रक्तोष्णीषधराः स्त्रियः Rām. 6.8.6. उष्णीषबन्धस्थाने ललाटोपरि पट्टबन्धरेखा.
Hence, a turban, diadem, crownet; बलाकापाण्डुरोष्णीषम् Mk.5.19. हेमासने कृतोष्णीषमभिषिच्य नृपं व्यधात् Bm.1.678. उष्णीषेणैव शुचिना व्यभादुत्तंसधारिणा Śiva. B.21.29. and 22.8. ˚पट्ट K.16; Ratn.1.4.
A distinguishing mark.
A characteristic mark (of hair) on the head of a Buddha which indicates his future sanctity उष्णीषः स्फुट एष मूर्धनि विभात्यूर्णेयमन्तर्भुवोः Nāg.1.17.
The top of a building.
Monier-Williams[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीष mn. ( उष्णम् ईषते हिनस्ति, शकन्ध्व्-आदि[ Va1rtt. on Pa1n2. 6-1 , 94 ] पर-रूपम्T. )anything wound round the head , turban , fillet AV. xv , 2 , 1-4 S3Br. A1s3vS3r. Ka1tyS3r. MBh. etc.
उष्णीष mn. a diadem , crown L.
उष्णीष mn. a kind of excrescence on the head of बुद्ध.
Vedic Index of Names and Subjects[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Uṣṇīṣa denotes the ‘turban’ worn by Vedic Indians, men and women[१] alike. The Vrātya's turban is expressly referred to in the Atharvaveda[२] and the Pañcaviṃśa Brāhmaṇa.[३] A turban was also worn at the Vājapeya[४] and the Rājasūya[५] ceremonies by the king as a token of his position.
Vedic Rituals Hindi[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उष्णीष न.
पगड़ी, दीक्षित यजमान के ऊपर इसके शिर के चारों ओर तीन बार लपेटी गयी, आप.श्रौ.सू. 1०.9.9 (सोम); सोम की टहनियों को बाँधने के लिए गांठों से युक्त वस्त्र का एक टुकड़ा, 1०.24.14 एवं बाद में अवभृथ में पगड़ी के रूप में प्रयुक्त, 13.22.3; विद्यार्थी के शिर के चारो ओर लपेटी गई पगड़ी, पा.गृ.सू. 2.6.25 (समावर्तन)-वेष्टन (उष्णीषस्य वेष्टनम्) सोमयाग में यजमान के शिर के चारों ओर लपेटा गया वस्त्र, श्रौ.प.नि. 199.39। उल्मुक 180 उष्णीष