संस्कृतम्

यागः, क्रतुः, अध्वरः, इज्या, मखः, सवः, होमः, हवनम्।

नाम

यज्ञः नाम यागं, होमम्।

अनुवादाः

उदाहरणानि

दशरथः पुत्रसन्तानप्राप्यर्थं अश्र्वामेधयागं कृतवान्।
रामः अपि पुत्रसन्तानप्राप्यर्थं अश्र्वामेधयागं कृतवान्।

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

यज्ञः, पुं, इज्यते हविर्दीयतेऽत्र । (इज्यन्ते देवता अत्र इति वा । यज् + “यजयाचयतविच्छप्रच्छ- रक्षो नङ् ।” ३ । ३ । ९० । इति नङ् ।) यागः । तत्पर्य्यायः । सवः २ अध्वरः ३ यागः ४ सप्त- तन्तुः ५ मखः ६ क्रतुः ७ । इत्यमरः । २ । ७ । १३ ॥ इष्टिः ८ इष्टम् ९ वितानम् १० मन्युः ११ आहवः १२ सवनम् १३ हवः १४ अभिषवः १५ होमः १६ हवनम् १७ महः १८ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ स त्रिविधः । सात्त्विको राजसिकस्ताम- सिकश्च । सात्विकयज्ञो यथा, -- “अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्विकः ॥” तस्मान्न वाच्यो ह्येकेन बहुज्ञेनापि संशयः । तस्मान्न हिंसा यज्ञस्य यदुक्तमृषिभिः पुरा ॥” इति मात्स्ये ११९ अध्यायः ॥ तद्वैदिकपर्य्यायः । वेनः २ अध्वरः ३ मेधः ४ विदथः ५ नार्य्यः ६ सवनम् ७ होत्रा ८ इष्टिः ९ देवताता १० मखः ११ विष्णुः १२ इन्दुः १३ प्रजापतिः १४ धर्म्मः १५ । इति पञ्चदश यज्ञ- नामानि । इति वेदनिघण्टौ । ३ । १७ ॥ (विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ११७ । “यज्ञो यज्ञपतिर्यज्वा यज्ञाङ्गो यज्ञवाहनः ॥”)

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

यज्ञः [yajñḥ], [यज्-भावे न]

A sacrifice, sacrificial rite; any offering or oblation; यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः; तस्माद्यज्ञात् सर्वहुतः &c.; यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः Bg.3.14.

An act of worship, any pious or devotional act. (Every householder, but particularly a Brāhmaṇa, has to perform five such devotional acts every day; their names are: भूतयज्ञ, मनुष्ययज्ञ, पितृयज्ञ, देवयज्ञ, and ब्रह्मयज्ञ, which are collectively called the five 'great sacrifices'; see महायज्ञ, and the five words separately.)

N. of Agni.

Of Viṣṇu; ऋषयो यैः पराभाव्य यज्ञघ्नान् यज्ञमीजिरे Bhāg.3.22.3. -Comp. -अंशः a share of sacrifice ˚भुज् m. a deity, god; निबोध यज्ञांशभुजामिदानीम् Ku.3.14.-अ(आ)गारः, -रम् a sacrificial hall.

अङ्गम् a part of a sacrifice.

any sacrificial requisite, a means of a sacrifice; यज्ञाङ्गयोनित्वमवेक्ष्य यस्य Ku.1.17.

(गः) the glomerous figtree (उदुम्बर).

the Khadira tree.

the black-spotted antelope.

अन्तः the completion of a sacrifice.

an ablution at the end of a sacrifice for purification.

a supplementary sacrifice. ˚कृत् m. N. of Viṣṇu. -अरिः an epithet of Śiva.-अर्ह a.

deserving sacrifice.

fit for a sacrifice. (-m. dual) an epithet of the Aśvins. -अवयवः N. of Viṣṇu.-अशनः a god. -आत्मन् m. -ईश्वरः N. of Viṣṇu.-आयुधम् an implement of a sacrifice. These are said to be ten in number; स्पयश्च कपालानि च अग्निहोत्रहवणी च शूर्पं च कृष्णाजिनं च शम्या चोलूखलं च मुसलं च दृषच्चोपला एतानि वै दश यज्ञायुधानीति (quoted in ŚB. on MS.4.7.)

ईशः N. of Viṣṇu.

of the sun. -इष्टम् a kind of grass (दीर्घरोहिततृण). -उपकरणम् any utensil or implement necessary for a sacrifice. -उपवीतम् the sacred thread worn by members of the first three classes (and now even of other lower castes) over the left shoulder and under the right arm; see Ms.2.63; वामांसावलम्बिना यज्ञोपवीतेनोद्भासमानः K.; कौशं सूत्रं त्रिस्त्रिवृतं यज्ञोपवीतम् ...... Baudhāyana; (originally यज्ञोपवीत was the ceremony of investiture with the sacred thread). -उपासक a. performing sacrifices. -कर्मन् a. engaged in a sacrifice. (-n.) a sacrificial rite. -कल्प a. of the nature of a sacrifice or sacrificial offering. -कालः the last lunar day of every fortnight (full-moon and newmoon). -कीलकः a post to which the sacrificial victim is fastened. -कुण्डम् a hole in the ground made for receiving the sacrificial fire. -कृत् a. performing a sacrifice. (-m.)

a priest conducting a sacrifice.

क्रतुः a sacrificial rite; Ait. Br.7.15.

a complete rite or chief ceremony.

an epithet of Viṣṇu; ईजे च भगवन्तं यज्ञक्रतुरूपम् Bhāg.5.7.5. -क्रिया a sacrificial rite. -गम्य a. accessible by sacrifice (Viṣṇu). -गुह्यः N. of Kṛiṣṇa. -घ्नः a demon who interrupts a sacrifice. -त्रातृ m. N. of Viṣṇu. -दक्षिणा a sacrificial gift, the fee given to the priests who perform a sacrifice.

दीक्षा admission or initiation to a sacrificial rite.

performance of a sacrifice; (जननम्) तृतीयं यज्ञदीक्षायां द्विजस्य श्रुतिचोदनात् Ms.2.169. -द्रव्यम् anything (e. g. a vessel) used for a sacrifice. -द्रुह् m. an evil spirit, a demon. -धीर a. conversant with worship or sacrifice.

पतिः one who institutes a sacrifice. See यजमान.

N. of Viṣṇu. -पत्नी the wife of the institutor of a sacrifice.

पशुः an animal for sacrifice, a sacrificial victim.

a horse. -पात्रम्, -भाण्डम् a sacrificial vessel. -पुंस्, -पुमान् m. N. of Viṣṇu. -पुरुषः, -फलदः epithets of Viṣṇu. -बाहुः N. of Agni.

भागः a portion of a sacrifice, a share in the sacrificial offerings.

a god, deity. ˚ईश्वरः N. of Indra. ˚भुज् m. a god, deity. -भावनः N. of Viṣṇu. -भावित a. honoured with sacrifice; इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः Bg.3.12. -भुज् m. a god. -भूमिः f. a place for sacrifice, a sacrificial ground. -भूषणः white darbha grass.-भृत् m. an epithet of Viṣṇu. -भोक्तृ m. an epithet of Viṣṇu or Kṛiṣṇa. -महीत्सवः a great sacrificial caremony. -योगः the Udumbara tree. -रसः, -रेतस् n. Soma. -वराहः Viṣṇu in his boar incarnation. -वल्लिः, -ल्ली f. the Soma plant. -वाटः a place prepared and enclosed for a sacrifice. -वाह a. conducting a sacrifice.

वाहनः an epithet of Viṣṇu.

a Brahmaṇa.

N. of Śiva. -वीर्यः N. of Viṣṇu. -वृक्षः the fig-tree.-वेदिः, -दी f. the sacrificial altar. -शरणम् a sacrificial shed or hall, a temporary structure under which a sacrifice is performed ; M.5. -शाला a sacrificial hall. -शिष्टम्, -शेषः -षम् the remains of a sacrifice; यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः Bg.3.13; यज्ञशेषं तथामृतम् Ms.3.285.-शील a. zealously performing sacrifice; यद् धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद् विदुर्बुधाः Ms.11.2. -श्रेष्ठा the Soma plant.-संस्तरः the act of setting up the sacrificial bricks; यज्ञ- संस्तरविद्भिश्च Mb.1.7.42. -सदस् n. a number of people at a sarifice. -संभारः materials necessary for a sacrifice. -सारः an epithet of Viṣṇu. -सिद्धिः f. the completion of a sacrifice. -सूत्रम् see यज्ञोपवीत; अन्यः कृष्णाजिन- मदाद् यज्ञसूत्रं तथापरः Rām.1.4.21. -सेनः an epithet of king Drupada. -स्थाणुः a sacrificial post. -हन् m.,-हनः epithets of Śiva. -हुत् m. a sacrificial priest.