जगत्
संस्कृतम्
[सम्पाद्यताम्]नामः
[सम्पाद्यताम्]| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
|---|---|---|---|
| प्रथमा विभक्तिः | जगत् | जगतौ | जगतः |
| सम्बोधनप्रथमा | जगत् | जगतौ | जगतः |
| द्वितीया विभक्तिः | जगतम् | जगतौ | जगतः |
| तृतीया विभक्तिः | जगता | जगत्भ्याम् | जगत्भिः |
| चतुर्थी विभक्तिः | जगते | जगत्भ्याम् | जगत्भ्यः |
| पञ्चमी विभक्तिः | जगतः | जगत्भ्याम् | जगत्भ्यः |
| षष्ठी विभक्तिः | जगतः | जगतोः | जगताम् |
| सप्तमी विभक्तिः | जगति | जगतोः | जगत्सु |
- जगत्, भुवनं, भूतं, चराचरं, ब्रह्माण्डं, वैष्ट्रं, विष्टपं, सधस्थं, संसरणं, विश्र्वं, लोकः, त्रिविष्टपं, अखिलं जगत्, त्रिभुवनं, त्रैलोक्यम्।
- जगत् नाम लोकं, विश्र्वम्।
अनुवादाः
[सम्पाद्यताम्]यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जगत्, क्ली, (गच्छतीति । गम + “द्युतिगमिजुहो- तीनां द्वे च ।” ३ । २ । १३८ । इत्यस्य वार्त्तिं इति क्विपि द्वित्वे च “गमः क्वौ ।” ६ । ४ । ४० । इति मलोपे तुक् ।) विश्वम् । तत्पर्य्यायः । जगती २ लोकः ३ पिष्टपम् ४ भुवनम् ५ । इत्य- मरः । २ । १ । ६ ॥ विष्टपम् ६ । इति तट्टीक्वा ॥ (यथा, मनुः । १ । ५२ । “यदा स देवो जागर्त्ति तदेदं चेष्टते जगत् । यदा स्वपिति शान्तात्मा तदा सर्व्वं निमीलति ॥” गच्छति इतस्ततो वातीति ।) वायौ, पुं । (गच्छ- न्त्यस्मिन् जीवा इति । महादेवः । यथा, महाभारते । १३ । १७ । १५१ । “विमुक्तो मुक्ततेजाश्च श्रीमान् श्रीवर्द्धनो जगत् ॥”) जङ्गमे त्रि । इति मेदिनी । ते, १०८ ॥
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जगत् नपुं।
लोकः
समानार्थक:जगती,लोक,विष्टप,भुवन,जगत्
2।1।6।1।5
त्रिष्वथो जगती लोको विष्टपं भुवनं जगत्. लोकोऽयं भारतं वर्षं शरावत्यास्तु योऽवधेः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी
जगत् वि।
चरम्
समानार्थक:चरिष्णु,जङ्गम,चर,त्रस,इङ्ग,चराचर,जगत्
3।3।80।1।1
त्रिष्वितो जगदिङ्गेऽपि रक्तं नील्यादि रागि च। अवदातः सिते पीते शुद्धे बद्धार्जुनौ सितौ॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जगत्¦ पु॰ गम--क्विप् नि॰ द्वित्वम् तुक् च।
१ वायौ
२ जङ्गमे त्रि॰मेदि॰।
३ विश्वे न॰ अमरः।
४ लोके सचराचरे प्रपञ्च-भूते भोगोपयोगिपरिकरसहिते मायामये संसारचक्रेयथोक्तमभियुक्तैः
“न निरूपयितुं शक्या विस्पष्टंभासते च या। सा मायेतीन्द्रजालादौ लोकाः संप्रति-पेदिरे। स्पष्टं यथा जगच्चेदमशक्यं तन्निरूपणम्। मायामयं जगत् भाति वीक्षस्वापक्षपाततः”।
“जगद्योनि-रयोनिस्त्वं जगदन्तोनिरन्तकः। जगदादिरनादिस्त्वं जग-दीशोनिरीश्वरः” कुमा॰।
“जगतः पितरौ वन्दे पार्व्व-तीपरमेश्वरौ” रघुः।
“यदा स देवो जागर्त्ति तदेदचेष्टते जगत्” मनुः। लोके
“जगत्यपर्य्याप्तसहह्रभानुना”
“युगान्तकालप्रतिसंहृतात्मनोजगन्ति यस्यां सविकाशमा-सत” माघः। जङ्गमे
“जगतां तस्थुषश्च” सन्ध्यामन्त्रः। क्विबन्तत्वात् जगत् जगतौ इत्यादिरूपम्
“पृषन्महज्ज-गच्छतृवच्च” पा॰ निपातनपक्षे जगत् जगन्तौ इत्या-दिरूपमिति केचिदाहुस्तच्चिन्त्यम् तस्य शतृतुल्यत्वेऽपि
“नाभ्यस्ताच्छतुरिति” पा॰ निषेधात् न नुम्। शतृ-तुल्यत्वप्रयोजनं तु स्त्रियां ङीप् जगती
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जगत्¦ mfn. (-गन्-गती-गत्) Moveable, loco-motive, transitory, nf. (-त्-ती) The world, the universe. m. (-त्) Air, wind. f. (-ती)
1. The earth.
2. people, mankind.
3. A sort of metre, a stanza of forty-eight syl- lables variously disposed so as to form thirty varieties.
4. A field of Jambu flowers. E. गम् to go, Unadi affix अति, जग substituted for the root, and ङीप् fem. affix, or गम् as before, and शतृ aff.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जगत् [jagat], a. (-ती f.)
Moving, movable; सूर्य आत्मा जगत- स्तस्थुषश्च Rv.1.115.1; इदं विश्वं जगत्सर्वमजगच्चापि यद्भवेत् Mb. -m. Wind, air. -n. The world, the universe; जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरो R.1.1.
'The world of the soul', body; Māl.5.2.
A multitude of animals. ...... स्याज्जगद्विष्टपे पुमान् । इङ्गे वायौ ना जङ्गमे मृगषण्डे$ प्ययं त्रिषु । Nm. -ती (dual) Heaven and the lower world. -Comp. -अम्बा, -अम्बिका N. of Durgā. -आत्मन्m. the Supreme Spirit. -आदिः, -आदिजः the Supreme deity. -आदिजः an epithet of Śiva.
आधारः1 time.
air, wind. -आयुः, -आयुस् m. wind. -ईशः, -पतिः 'the lord of the universe', the Supreme deity; an epithet of Viṣṇu and Śiva. -उद्धारः salvation of the world. -कर्तृ, -धातृ m.
the creator of the world.
Brahmā. -कारणम् the cause of the universe. -गुरुः
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जगत् mfn. ( गम्redupl. Pa1n2. 3-2 , 178 Va1rtt. 3 ) moving , movable , locomotive , living RV. AV. etc.
जगत् mfn. (= जागत)composed in the जगतीmetre RV. i , 164 , 23 Shad2vBr. i , 4 La1t2y. i , 8 , 9
जगत् m. air , wind L.
जगत् m. pl. people , mankind Ra1jat. (C) iii , 494
जगत् n. that which moves or is alive , men and animals , animals as opposed to men , men( Naigh. ii , 3 ) RV. AV. etc. ( तो मध्ये, " within everybody's sight " R. vii , 97 , 1 ; 5 and 10 )
जगत् n. the world , esp. this world , earth S3Br. Mn. etc.
जगत् n. the जगतीmetre RV. i , 164 , 25
जगत् n. N. of a सामन्See. - सामन्
जगत् n. du. heaven and the lower world Kir. v , 20
जगत् n. pl. the worlds(= गत्-त्रय) Prab. i , 10
जगत् n. people , mankind Kpr. x , 50/51 ( Sa1h. and Kuval. )
जगत् n. a cow Naigh. 11 , II
जगत् n. the plants (or flour as coming from plants) VS. i , 21 S3Br. i , 2 , 2 , 2
जगत् n. the earth I1s3Up. Pras3nUp. Mn. i , 100 MBh. etc.
जगत् n. the site of a house L. ( Kir. i , 7 Sch. )
जगत् n. people , mankind L.
जगत् n. the world , universe R. ii , 69 , 11 a metre of 4 x 12 syllables RV. x , 130 , 5 AV. viii
जगत् n. xix S3Br. AitBr. etc.
जगत् n. any metre of 4 x 12 syllables
जगत् n. the number 48 La1t2y. ix Ka1ty. xxii
जगत् n. a sacrificial brick named after the जगतीmetre S3Br. viii Ka1tyS3r. xvii
जगत् n. a field planted with जम्बूL.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--the universe as issuing from the mind and body of ब्रह्मा; फलकम्:F1: भा. III. १२. २७.फलकम्:/F अग्निषोमात्मकम् फलकम्:F2: Br. III. ७२. ५०; वा. ९७. ५१.फलकम्:/F born of विष्णु and abides in विष्णु. फलकम्:F3: Vi. I. 1. 4, ३१.फलकम्:/F Spatial description of; its relation to ईश्वर and other creations. फलकम्:F4: वा. ४९. १५६-86.फलकम्:/F
Vedic Index of Names and Subjects
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Jagat, ‘moving,’ is applied sometimes in the Atharvaveda, and later to the domestic animals in particular, as opposed to wild animals (śvapad).[१] Occasionally the cow is mentioned separately, when the word jagat covers the rest of the domesticated animals.[२]