पञ्चन्
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पञ्चन्¦ त्रि॰ पचि--कनिन्।
१ पञ्चसंख्यायां
२ तत्संख्यायुक्ते चपञ्चसंख्यायुक्ताश्च कतिचित् पदार्था एकादिशब्दे
१४
०६ पृ॰ दर्शिताः। पञ्चकशब्दे दृश्यम्।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पञ्चन्¦ mfn. plu. (-ञ्च) Five. E. पचि to spead, Una4di aff. कनिन् |
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पञ्चन् [pañcan], num. a. (Always pl., nom. and acc. पञ्च) Five. (As the first member of comp. पञ्चन् drops its final न्). [cf. Gr. pente.] -Comp. -अंशः the fifth part, a fifth.
अग्निः an aggregate of five sacred fires; i. e. (अन्वाहार्यपचन or दक्षिण, गार्हपत्य, आहवनीय, सभ्य, and आव- सथ्य).
a householder who maintains the five sacred fires; पञ्चाग्नयो धृतव्रताः Māl.1; Ms.3.185.
five mystic fires supposed to exist in the body; तेजो ह्यग्निस्तथा क्रोधश्चक्षुरूष्मा तथैव च । अग्निर्जरयते यच्च पञ्चाग्नेयाः शरीरिणः ॥ Mb.12.184.21.
one who is acquainted with the doctrine of these fires. ˚साधनम् four fires on four sides and the sun above the head. This is a form of penance.-अङ्ग a. five-membered, having five parts or divisions as in पञ्चाङ्गः प्रणामः (i. e. बाहुभ्यां चैव जानुभ्यां शिरसा वक्षसा दृशा); कृतपञ्चाङ्गविनिर्णयो नयः Ki.2.12. (see Malli. and Kāmandaka quoted by him); पञ्चाङ्गमभिनयमुपदिश्य M.1; चित्ताक्षिभ्रूहस्तपादैरङ्गैश्चेष्टादिसाम्यतः । पात्राद्यवस्थाकरणं पञ्चाङ्गे$भिनयो मतः ॥
(ङ्गः) a tortoise or turtle.
a kind of horse with five spots in different parts of his body. (-ङ्गी) a bit for horses.
(ङ्गम्) collection or aggregate of five parts.
five modes of devotion (silent prayer, oblations, libations, bathing idols and feeding Brāhmaṇas)
the five parts of a tree; त्वक्पत्रकुसुमं मूलफलमेकस्य शाखिनः । एकत्र मिलितं चैतत् पञ्चाङ्ग- मिति संज्ञितम् ॥
a calendar or almanac, so called because it treats of five things: (तिथिर्वारश्च नक्षत्रं योगः करणमेव च); चतुरङ्गबलो राजा जगतीं वशमानयेत् । अहं पञ्चा- ङ्गबलवानाकाशं वशमानये ॥ Shbhāṣ. ˚गुप्तः a turtle. ˚पत्रम् a calendar. ˚विनिर्णयः the five rules are as follows; सहायाः साधनोपाया विभागो देशकालयोः । विनिपातप्रतीकारः सिद्धिः पञ्चाङ्ग- मिष्यते ॥ Kāmandak; cf. Ki.2.12. ˚शुद्धिः f. the propitiousness or favourable state of five important points;i. e. तिथि, वार, नक्षत्र, योग and करण (in astrology).-अङ्गिक a. five-membered. -अङ्गुल a. (-ला or -ली f.) measuring five fingers. (-लः) the castor-oil plant.-अ(आ)जम् the five products of the goat; cf. पञ्चगव्य.-अतिग a. liberated (मुक्त); सो$पि पञ्चातिगो$भवत् Mb. 12.59.9. -अप्सरस् n. N. of a lake, said to have been created by the sage Mandakarni; cf. R.13.38.-अमरा The five plants i. e. (Mar. भांग, दूर्वा, बेल, निर्गुडी and तुळस. -अमृत a. consisting of 5 ingredients.
(तम्) the aggregate of five drugs; dry ginger, a species of Moonseed (Cocculus cordifolius, Mar. गुळवेल), Asparagus recemosus (Mar. शतावरी), Hypoxis brevifolia (Mar. मुसळी), गोक्षुरक (Mar. गोखरूं).
the collection of five sweet things used in worshipping deities; (दुग्धं च शर्करा चैव घृतं दधि तथा मधु).
the five elements; Māl.5.2.-अम्लम् the aggregate of five acid plants (the jujube, pomegranate, sorrel, spondias and citron). -अर्चिस् m. the planet Mercury. -अवयव a. five-membered (as a syllogism, the five members being, प्रतिज्ञा, हेतु, उदाहरण, उपनय and निगमन q. v.). -अवस्थः a corpse (so called because it is resolved into the five elements) cf. पञ्चत्व below. -अविकम् the five products of the sheep; cf. पञ्चगव्य. -अशीतिः f. eighty-five. -अहः a period of five days. -आतप a. doing penance with five fires. (i. e. with four fires and the sun); cf. R.13.41.-आत्मक a. consisting of five elements (as body).
आननः, आस्यः, मुखः, वक्त्रः epithets of Śiva.
a lion (so called because its mouth is generally wide open; पञ्चम् आननं यस्य), (often used at the end of names of learned men to express great learning or respect; न्याय˚, तर्क˚ &c. e. g. जगन्नाथतर्कपञ्चानन); see पञ्च a.
the sign Leo of the zodiac. (-नी) an epithet of Durgā. -आम्नायाः m. (pl.) five Śāstras supposed to have proceeded from the five mouths of Śiva. -आयतनी, -नम् a group of five deities like गणपति, विष्णु, शंकर, देवी and सूर्य. -इन्द्रियम् an aggregate of the five organs (of sense or actions; see इन्द्रियम्). -इषुः, -बाणः, -शरः epithets of the god of love; (so called because he has five arrows; their names are: अरविन्दमशोकं च चूतं च नवमल्लिका । नीलोत्पलं च पञ्चैते पञ्चबाणस्य सायकाः ॥ the five arrows are also thus named: संमोहनोन्मादनौ च शोषणस्तापनस्तथा । स्तम्भनश्चेति कामस्य पञ्चबाणाः प्रकीर्तिताः ॥). -उपचारः the five articles of worship i. e. (गन्ध, पुष्प, धूप, दीप and नैवेद्य).-उष्मन् m. (pl.) the five digestive fires supposed to be in the body. -कपाल a. prepared or offered in five cups. -कर्ण a. branded in the ear with the number 'five' (as cattle &c.); cf. P.VI.3.115. -कर्मन् n. (in medicine) the five kinds of treatment; i. e. 1 वमन 'giving emetics'; 2 रेचन 'purging'; 3 नस्य 'giving strenutatories'; 4 अनुवासन 'administering an enema which is oily', and 5 निरूह 'administering an enema which is not oily. वमनं रेचनं नस्यं निरूहश्चानुवासनम् । पञ्चकर्मेदमन्यश्च ज्ञेयमुत्क्षेपणादिकम् ॥ -कल्याणकः a horse with white feet and a white mouth. -कषाय a decoction from the fruits of five plants (जम्बु, शाल्मलि, वाट्याल, बकुल and बदर).-कृत्यम् the five actions by which the Supreme Power manifests itself (सृष्टि, स्थिति, संहार, तिरोभाव and अनुग्रह- करण). -कृत्वस् ind. five times. -कृष्णः A kind of game. (-ष्णाः) The five deities of Mahānubhāva sect namely चक्रवर्ती कृष्ण, Datta of Mātāpura, Gundam Raul of ऋद्धिपुर, चांगदेव राऊळ of द्वारावती and चांगदेव राऊळ of प्रतिष्ठान.-कोणः a pentagon. -कोलम् the five spices taken collectively; पिप्पली पिप्पलीमूलं चव्यचित्रकनागरम् । पञ्चकोलं ......... (Mar. पिंपळी, पिंपळमूळ, चवक, चित्रक व सुंठ). -कोषाः m. (pl.) the five vestures or wrappers supposed to invest the soul; they are: अन्नमयकोष or the earthly body (स्थूलशरीर); प्राणमयकोष the vesture of the vital airs; मनो- मयकोष the sensorial vesture; विज्ञानमयकोष the cognitional vesture (these three form the लिङ्गशरीर); and आनन्द- मयकोष the last vesture, that of beatitude. कोषैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति । निजशक्तिसमुप्तन्नैः शैवालप़टलैरिवाम्बु वापीस्थम् ॥ Vivekachūdāmaṇi.
क्रोशी a distance of five Kroṣas.
N. of the city, Banares. -खट्वम्, -खट्वी a collection of five beds. -गत a. (in alg.) raised to the fifth power. -गवम् a collection of five cows. -गव्यम् the five products of the cow taken collectively; i. e. milk, curds, clarified butter or ghee, urine, and cowdung (क्षीरं दधि तथा चाज्यं मूत्रं गोमयमेव च). -गु a. bought with five cows. -गुण a. five-fold. (-णाः) the five objects of sense (रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द). (-णी) the earth.
गुप्तः a tortoise (as drawing in its 4 feet and head).
the materialistic system of philosophy, the doctrines of the Chārvākas. -घातः (in music) a kind of measure. -चत्वारिंश a. forty-fifth. -चत्वारिंशत् f. forty-five. -चामरम् N. of 2 kinds of metre; प्रमाणिकापदद्वयं वदन्ति पञ्चचामरम् Vṛittaratnākara.
जनः a man, mankind.
N. of a demon who had assumed the form of a conch-shell, and was slain by Kṛiṣṇa; तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् Bhāg.3.3.2.
the soul.
the five classes of beings; i. e. gods, men, Gandharvas, serpents and pitṛis; यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः Bṛi. Up.4.4.17.
the four primary castes of the Hindus (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य and शूद्र) with the Niṣādas or barbarians as the fifth (pl. in these two senses); (for a full exposition see Sārirabhāṣya on Br. Sūtras 1.4.11-13). (-नी) an assemblage of five persons.-जनीन a. devoted to the five races. (-नः) an actor, a mimic, buffoon, one who is devoted to the pentad viz. singer, musician, dancer, harlot and a jester; गायकवादक- नर्तकदासीभण्डरतः खलु पञ्चजनीनः Bhāsāvritti on P.V.1.9.
ज्ञानः an epithet of Buddha as possessing the five kinds of knowledge.
a man familiar with the doctrines of the Pāśupatas. -तक्षम्, -क्षी a collection of five carpenters.
तत्त्वम् the five elements taken collectively; i. e. पृत्थी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश.
(in the Tantras) the five essentials of the Tāntrikas, also called पञ्चमकार because they all begin with म; i. e. मद्य, मांस, मत्स्य, मुद्रा and मैथुन. -तन्त्रम् N. of a well-known collection in five books containing moral stories and fables by Visnugupta; पञ्चतन्त्रात्तथान्यस्माद् ग्रन्थादाकृष्य लिख्यते H. Pr.9. -तन्मात्रम् the five subtle and primary elements (such as शब्द, रस, स्पर्श and रूप and गन्ध).-तपस् m. an ascetic who in summer practises penance sitting in the middle of four fires with the sun burning right over his head; cf. हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटंतपसप्तसप्तिः R.13.41; Ku.5.23; Ms.6.23 and Śi.2.51. also; ग्रीष्मे पञ्चतपा वीरो वर्षास्वासारषाण्मुनिः Bhāg. 4.23.6; Rām.3.6.5. -तय a. five-fold; वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टाः Mbh. (-यः) a pentad. -तिक्तम् the five bitter things: निवामृतावृषपटोलनिदिग्धिकाश्च. -त्रिंश a. thirtyfifth. -त्रिंशत्, -त्रिंशतिः f. thirty-five. -दश a.
fifteenth.
increased by fifteen; as in पञ्चदशं शतम् 'one hundred and fifteen'. -दशन् a. (pl.) fifteen. ˚अहः a period of fifteen days. -दशिन् a. made or consisting of fifteen.
दशी the fifteenth day of a lunar fortnight (the full or new moon day); Y.1.146.
N. of a philosophical work (प्रकरणग्रन्थ) by माधवाचार्य (विद्यारण्य).-दीर्घम् the five long parts of the body; the arms, eyes, belly, nose and breast; बाहू नेत्रद्वयं कुक्षिर्द्वे तु नासे तथैव च । स्तनयोरन्तरं चैव पञ्चदीर्घं प्रचक्षते ॥ -देवताः the five deities: आदित्यं गणनाथं च देवीं रुद्रं च केशवम् । पञ्चदैवतमित्युक्तं सर्वकर्मसु पूजयेत् ॥ -धारणक a. upheld by the five elements.
नखः any animal with five claws; such as the hare, alligator, tortoise, porcupine, rhinoceros शशकः शल्लकी गोधा खड्गी कूर्मश्च पञ्चमः । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या ये प्रोक्ताः कृतजैर्द्विजैः Bk.6.131; Ms.5.17,18; Y.1.177.
an elephant.
a turtle.
a lion or tiger. -नखी, -नखराज an iguana (Mar. घोरपड); Gīrvāṇa. -नदः 'the country of five rivers, the modern Panjab (the five rivers being शतद्रु, विपाशा, इरावती, चन्द्रभागा and वितस्ता, or the modern names Sutlej, Beas, Ravee, Chenab and Jhelum).-दा (pl.) the people of this country. -नवतिः f. ninety-five. -निम्बम् the five products of निम्ब viz. (the flowers, fruit, leaves, bark and root). -नीराजनम् waving five things before an idol and then falling prostrate before it; (the five things being: a lamp, lotus, cloth, mango and betel-leaf). -पञ्चाश a. fiftyfifth. -पञ्चाशत्f. fifty-five.
पदी five steps; पुंसो यमान्तं व्रजतो$पिनिष्ठुरै- रेतैर्धनैः पञ्चपदी न दीयते Pt.2.115.
the five strong cases,i. e. the first five inflections -पर्वन् n. (pl.) the fiveparvans q. v.; they are चतुर्दश्यष्टमी चैव अमावास्या च पूर्णिमा । पर्वाण्येतानि राजेन्द्र रविसंक्रान्तिरेव च ॥ a. five-knotted (an arrow). -पल्लवम् The leaves of the mango, fig, banyan, ficus religiosa (Mar. पिंपळ) and Genus Ficus (Mar. पायरी). There are other variations such as पनस, आम्र, पिप्पल, वट and बकुल. The first group is for the Vedic ritual only.
पात्रम् five vessels taken collectively.
a Srāddha in which offerings are made in five vessels.-पाद् a. consisting of five feet, steps, or parts; पञ्चपादं पितरम् Praśna Up.1.11. (-m.) a year (संवत्सर). -पादिका N. of a commentary on शारीरकभाष्य. -पितृ m. (pl.) the five fathers: जनकश्चोपनेता च यश्च कन्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥ -पित्तम् the bile of five animals viz. (the boar, goat, buffalo, fish and peacock).-प्रस्थ a. having five elevations (a forest). -प्राणाः m. (pl.) the five life-winds or vital airs: प्राण, अपान, व्यान, उदान, and समान. -प्रासादः a temple of a particular size with four pinnacles and a steeple. -बन्ध a fine equal to the fifth part of anything lost or stolen. -बलाः five medicinal herbs, namely बला, नागबला, महाबला, अति- बला and राजबला. -बाणः, -वाणः, -शरः epithets of the god of love; see पञ्चेषु. -बाहुः N. of Śiva. -बिन्दुप्रसृतम् N. of a particular movement in dancing; Dk.2.-बीजानि the five seeds:कर्कटी, त्रपुस, दाडिम, पद्मबीज, and वानरीबीज. -भद्र a.
having five good qualities.
consisting of five good ingredients (as a sauce &c.).
having five auspicious marks (as a horse) in the chest, back, face and flanks.
vicious. -द्रः a kind of pavilion. -भागिन् m. the five deities of पञ्चमहा- यज्ञ; धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः Bhāg.11.23.9. -भुजa. pentagonal.
(जः) a pentagon; cf. पञ्चकोण.
N. of Gaṇeśa. -भूतम् the five elements; पृथ्वी, अप्, तेजस्, वायु and आकाश. -भृङ्गाः the five trees, viz. देवदाली (Mar. देवडंगरी), शमी, भङ्गा (Mar. भांग), निर्गुण्डी and तमालपत्र.-मकारम् the five essentials of the left-hand Tantra ritual of which the first letter is म; see पञ्चतत्त्व (2).-महापातकम् the five great sins; see महापातक Ms.11. 54. -महायज्ञाः m. (pl.) the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृ- यज्ञस्तु तर्पणम् । होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञो$तिथिपूजनम् ॥ Ms.3.7. अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च । ब्राह्मं हुतं प्राशितं च पञ्च यज्ञान् प्रचक्षते ॥ Ms.3.73; see महायज्ञ. -मारः son of Baladeva; L. D. B. -माश(षि)क a. consisting of five Māṣas (as a fine &c.). -माष(षि)क a. amounting to five māṣas; गर्दभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः Ms.8.298. -मास्य a. happening every five months. -मुखः an arrow with five points; (for other senses see पञ्चानन.) -मुद्रा five gestures to be made in presenting offerings to an idol;viz आवाहनी, स्थापनी, संनिधापनी, संबोधनी and संमुखीकरणी; see मुद्रा. -मूत्रम् the urine of five female animals; the cow, goat, she-buffalo, sheep, and she-ass.). -मूलम् there are nine varieties of the pentad combinations of roots; लघुपञ्चमूल, बृहत्पञ्चमूल, शतावर्यादि, तृणपञ्चमूल, जीवकादिपञ्चमूल, पुनर्नवादिपञ्चमूल, गोक्षुरादि˚, वल्ली˚. -रत्नम् a collection of five gems; (they are variously enumerated: (1) नीलकं वज्रकं चेति पद्मरागश्च मौक्तिकम् । प्रवालं चेति विज्ञेयं पंचरत्नं मनीषिभिः ॥ (2) सुवर्णं रजतं मुक्ता राजावर्तं प्रवालकम् । रत्नपञ्चकमाख्यातम् ...॥ (3) कनकं हीरकं नीलं पद्मरागश्च मौक्तिकम् । पञ्चरत्नमिदं प्रोक्त- मृषिभिः पूर्वदर्शिभिः ॥
the five most admired episodes of the Mahābhārata; गीता, विष्णुसहस्रनाम, भीष्मस्तवराज, अनुस्मृति and गजेन्द्रमोक्ष). -रसा the आमलकी tree (Mar. आंवळी).
रात्रम् a period of five nights; इत्यर्थं वयमानीताः पञ्चरात्रो$पि विद्यते Pañch.3.24.
N. of one of Bhāsa's dramas.
N. of a philosophical treatise attributed to Nārada.
N. of an अहीन (sacrifice) lasting for 5 days; स एतं पञ्चरात्रं पुरुषमेधं यज्ञक्रतुमपश्यत् Śat. Br.; cf. Mb.12.218. 11. -राशिकम् the rule of five (in math.). -लक्षणम् a Purāṇa; so called because it deals with five important topics: सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ see पुराण also. -लवणम् five kinds of salt; i. e. काचक, सैन्धव, सामुद्र, बिड and सौवर्चल. -लाङ्गलकम् a gift (महादान) of as much land as can be cultivated with five ploughs. -लोकपालः the five guardian deitiesviz. Vināyaka, Durgā, Vāyu, Ākāśa and Aśvinīkumāra. -लोहम् a metallic alloy containing five metals (i. e. copper, brass, tin, lead and iron). -लोहकम् the five metals i. e. gold, silver, copper, tin and lead.-वटः the sacred or sacrificial thread worn across the breast (यज्ञोपवीत).
वटी the five fig-trees: i. e. अश्वत्थ, बिल्व, वट, धात्री and अशोक.
N. of a part of the Daṇḍakā forest where the Godāvarī rises and where Rāma dwelt for a considerable time with his beloved; it is two miles from Nasik; परिहरन्तमपि मामितः पञ्चवटीस्नेहो बलादाकर्षतीव U.2.27/28; R.13.34.
वर्गः an aggregate of five.
the five essential elements of the body.
the five organs of sense; संतुष्टपञ्चवर्गो$हं लोकयात्रां प्रवाहये Rām.2.19.27.
the five daily sacrifices enjoined to be performed by a Brāhmaṇa; cf. महायज्ञ.
the five classes of spies (कापटिक, उदास्थित, गृहपतिव्यञ्जन, वैदेहिकव्यञ्जन and तापसव्यञ्जन); cf. Kull. on Ms.7.154. -वर्षदेशीय a. about five years old. -वर्षीय a. five years old.-वल्कलम् a collection of the barks of five kinds of trees; namely न्यग्रोध, उदुम्बर, अश्वत्थ, प्लक्ष and वेतस. -वल्लभा N. of Draupadī. -वार्षिक a. recurring every five years.-वाहिन् a. drawn by five (as a carriage). -विंश a. twenty-fifth.
शः a Stoma consisting of 25 parts.
N. of Viṣṇu (regarded as the 25th तत्त्व); स तु जन- परितापं तत्कृतं जानता ते नरहर उपनीतः पञ्चतां पञ्चविंश Bhāg. 7.8.53. -विंशतिः f. twenty-five. -विंशतिका a collection of twenty-five; as in वेतालपञ्चविंशतिका. -विध a. fivefold, of five kinds. ˚प्रकृतिः f. the five departments of a government; अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थदण्डाख्याः पञ्च चापराः Ms.7.157.-वीरगोष्ठम् an assembly room, concert-hall; रागमञ्जरी नाम पञ्चवीरगोष्ठे संगीतकमनुष्ठास्यति Dk.2. -वृत्, -वृतम् ind. five-fold. -वृत्तिता depending on senses; Rām.2.1.65.-शत a. amounting to five hundred.
(तम्) one hundred and five.
five hundred.
शाखः the hand; स्वशिरः पश्चशाखाभ्यामभिहत्यायतेक्षणा Mb.11.17.3; कदापि नो मुञ्चति पञ्चशाखः (नारायणस्य) Rām. Ch.1.9; स्फूर्जद्रत्नाङ्गुलीयद्युतिशबलनखद्योतिभिः पञ्चशाखैः Śiva B.3.49.
an elephant. -शारदीयः N. of a Yāga. -शिखः a lion. -शीलम् the five rules of conduct; Buddh.-शुक्लम् The holy combination of five days, viz. Uttarāyaṇa (day of the gods), the bright half of the month (day of the manes) and day time, हरिवासर and सिद्धक्षेत्र (cf. त्रिशुक्लम्). -ष a. (pl.) five or six; सन्त्यन्ये$पि बृहस्पतिप्रभृतयः संभाविताः पञ्चषाः Bh.2.34. -षष्ट a. sixty-fifth. -षष्टिः f. sixty-five. -सटः one with five tufts of hair on the head (सटाः जटाः केशसन्निवेशे मध्ये मध्ये पञ्चसु स्थानेषु क्षौरवद्वापनम्); दासो$यं मुच्यतां राज्ञस्त्वया पञ्चसटः कृतः Mb.3.272.18; (Mar. पांच पाट काढणें). -सप्तत a. seventy-fifth. -सप्ततिः f. seventy-five. -सस्यम् the five grains viz. धान्य, मुद्ग, तिल, यव and माष. -सिद्धान्तीf. the five astronomical doctrines from astronomical book like सूर्यसिद्धान्त etc. -सिद्धौषधयः the five medicinal plants: तैलकन्द, सुधाकन्द, क्रोडकन्द, रुदन्तिक, सर्पाक्षी.-सुगन्धकम् the five kinds of aromatic vegetable substances; they are: कर्पूरकक्कोललवङ्गपुष्पगुवाकजातीफलपञ्चकेन । समांशभागेन च योजितेन मनोहरं पञ्चसुगन्धकं स्यात् ॥. -सूनाः f. the five things in a house by which animal life may be accidentally destroyed; they are: पञ्चसूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः कण्डनी चोदकुम्भश्च Ms.3.68. -सूरणाः the five medicinal esculent roots; sweet and bitter सूरण, अत्यम्ल- पर्णी, काण्डीर, मालाकन्द. &c. -स्रोतम् n. the mind; पञ्चस्रोतसि निष्णातः Mb.12.218.11. (com. पञ्चस्त्रोतांसि विषयकेदारप्रणालिका यस्य तस्मिन् मनसि). -हायन a. five years old.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
पञ्चन् pl. (said to be fr. 1. पच्, to spread out the hand with its five fingers ; nom. acc. पञ्च[ AV. v , 15 , 5 पञ्च] ; instr. चभिस्; dat. abl. चभ्यस्; loc. चसु[Class. also , चभिस्, चभ्यस्, चसुcf. Pa1n2. 6-1 , 179 etc. ] ; gen. चानाम्)five RV. etc. ( cf. under इन्द्रिय, कृष्टि, चर्षणि, जन, भूत, मात्र, यज्ञ, स्वसृetc. ) ; sg. N. of Katha1s. xiv. ([ cf. Zd. pan5can ; Gk. ? , Aeol. ? ; Lat. quinque ; Lith. penki4 ; Goth. fimf ; Germ. fnf ; Angl.Sax. fif ; Eng. five.])