कपिलः

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

कपिलः पुं, (कमु कान्तौ “कमेः पश्च” । उणां १ । ५६ । इलच् । पश्चान्तादेशः ।) मुनिविशेषः । स तु ज्ञानभक्तिसांख्ययोगप्रचारार्थभगवदतारः । कर्द्द- मप्रजापतेरौरसाद्देवहूतिगर्भजातः । इति श्री- भागवतम् ॥ (यथा गीतायां १० । २६ । “गन्धर्ब्बाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः” ॥ सगरराजसन्ततिष्वंसकारी रसातलस्थः कपिलो मुनिः केषाञ्चिन्मते साङ्ख्ययोगप्रचारकर्त्ता न । अयन्तु अपरः कश्चित् स्वनामख्यातो मुनिः । एतदर्थे प्रमाणं यथा, रघुः ३ । ५० । “अतोऽयमश्वः कपिलानुकारिणा पितुस्त्वदीयस्य मयापहारितः” ॥) अग्निः । कुक्कुरः । इति हेमचन्द्रः ॥ सिह्लकनाम- गन्धद्रव्यम् । इति रत्नमाला ॥ पिङ्गलवर्णः । तद्- युक्ते त्रि । इत्यमरः । १ । ५ । १६--१९ ॥ नीलपीतः । कपिलः । इति रभसः ॥ “कपिलो रोचनाच्छविरि- त्यन्ये” । इतिभरतः ॥ (यथा, महाभारते ३ । ३ । २४ । “अनन्तः कपिलो भानुः कामदः सर्व्वतोमुखः” ॥ महादेवः । यथा तत्रैव १३ । १७ । ९७ । “कपिलः कपिशः शुक्लः आयुश्चैव परोऽपरः” ॥ विष्णुः । यथा तत्रैव १३ । १४९ । १०९ । “सनात्सनातनतमः कपिलः कपिरव्ययः” ॥ नागविशेषः । यथा, हरिवंशे ३ । ११४ । “शङ्खश्च शङ्खपालश्च कपिलो वामनस्तथा” ॥ दानवभेदः । यथा तत्रैव ३ । ८२ । “अयोमुखः शम्बरश्च कपिलो वामनस्तथा” ॥)