• सं. सेना— {rgyud dang tshogs zhes bya ba ni/} /{phreng ba dmag la sogs bzhin brdzun//} सन्तानः समुदायश्च पङ्क्तिसेनादिवन्मृषा । बो.अ.२७ख/८.१०१; ध्वजिनी वाहिनी सेना पृतनाऽनीकिनी चमूः । वरूथिनी बलं सैन्यं चक्रं चानीकमस्त्रियाम् ।। अ.को.१९१क/२.८. ७८; सैन्यम् — {de nas de dag phyir log ste/} /{song bas yid la re ba chad/} /{yid srubs grags pa rtsom pa yis/} /{dmag gi tshogs pa bsdus par gyur//} प्रतीपगमनात्तासामथ भग्नमनोरथः । मन्मथः प्रथितारम्भः सैन्यसम्भारमाददे ।। अ.क.२२९ख/२५.५८; बलम् — {gzhon nu dpung gi tshogs sta gon byas kyis song shig} गच्छ कुमार सज्जो बलौघः वि.व.२१०ख/१.८५; चक्रम् — {gzhan gyi dmag gi 'jigs pa med par gyur/} /{phan tshun gnod dang gnam gyi 'jigs pa'ang med//} न परचक्रकृतं समभूद्भयं न च परस्परजं न च दैविकम् । जा.मा.६४ख/७५; दण्डः, ओ डम् — {gzhon nu dmag dang lhan cig tu dong la/} {ri 'or ba rnams phob shig} गच्छ कुमार दण्डसहीयः, कार्वटिकं सन्नामय वि.व.२१०क/१.८५; साधनम्— {dmag bsdogs la} साधनं सज्जीक्रियताम् वि.व. २१०ख/१.८५; कटकः, ओ कम्— {de bzhin du lan stong gi bar du bzlas na dmag gi tshogs bsrung ba byas par yang 'gyur ro//} एवं यावत् सहस्रजप्तेन कटकचक्ररक्षा कृता भवति म.मू.१४६क/५८; • उ.प. सैनिकः — {bre bo zas sogs spun zla rnams/} /{de yis sgo rnams dag tu bkod/} /{rang nyid grong khyer dbus su ni/} /{dmag dang blon por bcas te gnas//} द्रोणोदनमुखान् भ्रातॄन् द्वारेषु विनिवेश्य सः । नगरस्य स्वयं मध्ये तथा सामात्यसैनिकः ।। अ.क.२१९क/२४.१२३; • ( {smag} इत्यस्य स्थाने) — {de ltar dmag gi dus dag tu/} /{zhes bya ba la sogs pa smos te/} {dus gang la dmag dang 'brel pa yod pa de la de skad ces bya'o//} एवं सन्तमस इत्यादि । सङ्गतं तमो यस्मिन् काले स तथोक्तः त.प.२२६ख/९२३.
dmag kha chen
दण्डः — {rgyal po de'i yul du ri 'or ba zhig sdo bar gyur nas rgyal pos de 'bebs su dmag kha chen cig btang ba} तस्य राज्ञो विजिते अन्यतमः कार्वटिको विरुद्धः । तस्य समुच्छित्तये राज्ञा एको दण्डः प्रेषितः वि.व.२१०क/१.८४.
पा. सेनावासः, प्रायश्चित्तिकभेदः — {dmag gi nang na 'dug pa'i ltung byed do//} ( इति) सेनावासे (प्रायश्चित्तिकम्) वि.सू.४०ख/५०.
dmag gi nang na gnas pa
सेनावासः म.व्यु.८४६९ (११७ख); द्र. {dmag gi nang na 'dug pa/}
dmag gi dpung
= {dmag dpung /}
dmag gi dpung chen
= {dmag gi dpung chen po/}
dmag gi dpung chen po
महासाधनम् — {gal te rgyal po dmag gi dpung chen po dang 'dir 'ongs su zin na} यदि राजा महासाधनेन इहाऽऽगमिष्यति अ.श.२८५ख/२६२.
dmag gi tshogs
= {dmag tshogs/}
dmag gi ru dar
पताका मि.को.४६क ।
dmag 'gyed
= ग्. {yul} अनीकः, ओ कम् — {dgra dang dmag 'gyed de dang de dag tu/} /{'gro ba na yang de dag cir mi byed//} सामर्थ्यमासीत्कथमस्य नैव व्यूढेष्वनीकेष्वपि तत्र तत्र ।। जा.मा.१०८ख/१२६; संस्फेटः मि.को.४४ख; संस्फोटः मि.को.४४ख ।
dmag sgo
= {dmag gi sgo/}
dmag brgya pa
ना. शतानीकः, नृपः — {rgyal po'i khab tu rgyal po pad ma chen po'i bu btsas so//}…{kau shAm bIr ni rgyal po dmag brgya pa'i bu btsas so//} राजगृहे महापद्मस्य पुत्रः…कौशाम्ब्यां राज्ञः शतानीकस्य पुत्रः वि.व.३ख/२.७५.
dmag rnga
= {dmag gi rnga /}
dmag stong ba
ना. सहस्रानीकः, नृपः म.व्यु.३६४३ (६१ख).
dmag dar
पताका मि.को.४९ख ।
dmag bdag
सेनापतिः म.व्यु.३६८६ (६२क); = {dmag dpon/}
dmag sde
सैन्यम् — {de nas dmag sde'i spro ba bzhin/} /{shin tu dpa' ba sngon 'gro ba/} /{rgyal po mchog gi sras po yis/} /{'khrug sar ku ru'i rgyal po sleb//} ततः सैन्यसमुत्साह इव राजवरात्मजः । सुभटाग्रेसरः प्राप कुरुराजं रणाजिरे ।। अ.क.२९क/३.११५.
dmag dpung
१. अनीकः, ओ कम्— {rta dang glang po che dang shing rta dang rkang thang rnam pa sna tshogs dang ldan pa'i lha'i dmag gi dpung chen pos yongs su bskor nas} महता हस्त्यश्वरथपदातिविचित्रेण देवानीकेन परिवृतः जा.मा.६७क/७७; साधनम्— {gal te rgyal po dmag gi dpung chen po dang 'dir 'ongs su zin na} यदि राजा महासाधनेन इहागमिष्यति अ.श.२८५ख/२६२; बलम् मि.को.८९क; दण्डः मि.को.८७ख २. सैनिकाः, सेनायां समवेताः — {dmag dpung ring zhing g}.{yul gyi ni/} /{sdums la chas des gru dag gis/} /{gang gA'i 'gram na gnas pa yi/} /{ma mes grong khyer dag tu phyin//} सन्धिविग्रहसन्नद्धः स नौभिर्दूरसैनिकः । मातामहपुरं प्राप गङ्गापुलिनसंश्रयम् ।। अ.क.२७८क/१०३.१६; सैन्यः — सेनायां समवेता ये सैन्यास्ते सैनिकाश्च ते ।। अ.को.१८९ख/२.८.६१; सेनायां समवेता मिलिताः सैन्याः अ.वि.२.८.६१.
वि. युद्धायाभिसम्प्रस्थितः — {'di ni bskal pa bzang po'i byang chub sems dpa' yin te/} {dmag la chas pas nyon mongs par 'gyur ro//} अयं भद्रकल्पिको बोधिसत्त्वः खेदमापद्यते युद्धायाभिसम्प्रस्थितः वि.व.२११क/१.८५.
सेनाव्यूहः — {dper na thag ring po nas dmag bshams pa'am/} {nor bu'i tshogs kyi kha dog dang dbyibs du ma la lta ba lta bu'o//} तद्यथा—सेनाव्यूहमनेकवर्णसंस्थानं मणिसमूहं च दूरात् पश्यतः अभि.भा.३१क/३६.
dmag srung
सर्जनम् मि.को.४८क ।
dmangs
१. भृत्यः — {des na dmangs kyis rgyal gtum bzhin/} /{sems can rnams ni mgu bar bya//} तस्मादाराधयेत् सत्त्वान् भृत्यश्चण्डनृपं यथा ।। शि.स.८८क/८७ २. = {dmangs rigs} शूद्रः — {bram ze rgyal rigs rje'u dmangs rnams/} /{bdag gi lus ltar reg pa nyid//} ब्रह्मक्षत्रिवैश्यशूद्राद्यानात्मदेहमिव स्पृशेत् ।। हे.त.१८ख/५८.
dmangs mo
शूद्री, शूद्रस्य भार्या — शूद्री शूद्रस्य भार्या स्यात् अ.को.१७०ख/२.६.१३; शूद्रा — {bram ze mo'am rgyal rigs mo'am rje mo'am dmangs mo'am} ब्राह्मणी वा क्षत्रिणी वा वैश्या वा शूद्रा वा वि.प्र.१६४ख/३.१३८; वृषली — {nyon mongs pa med pa dang nad med pa yin yang /} {bag chags tsam dang 'brel pa las te/} /{dmangs mo zhes brjod pa bzhin no//} ना (?अ)क्लेशनिर्ज (? र्ज्व)रमपि वासनामात्रसङ्गमात् वृषलीवादवत् प्र.अ. १०९क/११७; म.व्यु.६८०२ (७क).
dmangs rigs
१. शूद्रः— {rje'i rigs dang dmangs rigs la sogs pa skye gnas dman par skyes pa rnams kyis rig byed bklag pa dang rab tu byung ba dbyig pa 'dzin pa yang mi bya'o//} विट्शूद्रादिभिर्निकृष्टयोनिजातैर्वेदाध्ययनं न कर्तव्यम्, प्रव्रज्यादण्डग्रहणञ्च वि.प्र. १४१क/१.१; शूद्राश्चावरवर्णाश्च वृषलाश्च जघन्यजाः । अ.को.२०२क/२.१०.१; शुद्धानां शुदं शोधनं दानेन रान्तीति शूद्राः । रा दाने अ.वि.२.१०.१ २. शूद्री जातिः — {kha dog nag po'i sa ni dmangs rigs so//}… {dkar po ni bram ze'i rigs so//} कृष्णवर्णा भूमिः शूद्री …श्वेता ब्राह्मणी जातिः वि.प्र.९४ख/३.७.
dmangs rigs skyes
वि. शूद्रजः — {dmangs rigs las skyes pa la sogs pa'i phyag rgya dbul ba'i don du sngar gsungs pa bcu po rnams kyis so//} पूर्वोक्ताभिः शूद्रजादिभिः मुद्रासमर्पणाय दशभिः वि.प्र.१५८क/३.११९.
dmangs rigs ma
= {dmangs rigs mo/}
dmangs rigs mo
शूद्री १. महाविद्या— {dmangs rigs mo} …{gtum mo}…{mthar skyes chos khams ma ste bcu/} /{rig ma chen mor yang dag brjod/} /{longs spyod grol 'bras rab tu ster//} शूद्री…चण्डाली धर्मधात्वन्त्यजा दश । महाविद्याः समाख्याता भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः ।। वि.प्र.१५८क/३.११९ २. ओषधिविशेषः — {dmangs rigs mo ni kaN+Da kA ri ste cha gcig dang g}.{yung mo ni ma yu ri shi khA ste/} {cha gsum mo zhes pa lnga pa dgod pa'o//} शूद्री कण्टकारी भाग १, डोम्बी मयूरशिखा भाग ३ । इति पञ्चमन्यासः वि.प्र.१४९क/३.९६.
dmad
= {dmad pa/}
dmad pa
भू.का.कृ. गर्हितः — {ji ltar mkhas pa rnams kyis bag med pa dmad pa dang} यथा गर्हितश्च पण्डितैः प्रमादः रा.प.२५०क/१५२.
dman
= {dman pa/}
dman gyur
= {dman gyur pa/}
dman gyur pa
• भू.का.कृ. विहीनः — {de slad thabs kun dman gyur pa/} /{bdag ni 'gro ba med pa nyid//} सर्वोपायविहीनस्य तस्मान्नास्त्येव मे गतिः अ.क.२२क/५२. ३१; नमितः — {slong ba bkag pas ngo tsha dag/} /{rab skyes bzhin ras dman gyur pa'i//} अर्थिसंरोधसञ्जातलज्जया नमिताननः ।। अ.क.५०क/५.४०; गलितः — {kun du glal dang dza g+ha na dag ston pa des/} /{bsnun pa des na bdag ni 'tsho bas dman par gyur//} व्याजृम्भितेन जघनेन च दर्शितेन सा हन्ति तेन गलितं मम जीवितेन ।। का.आ.३३६क/३.४३; पर्युषितः — {khyod ni phyi nas 'gyod pa yis/} /{bdag la gus pa dman gyur te/} /{da ni mdza' ba zhan pa nyid/} /{ston par brtson pa ma yin nam//} पश्चात्तापेन नूनं त्वं मयि पर्युषितादरा । अधुना ताण्डवं प्रेम्णः प्रदर्शयितुमुद्यता ।। अ.क.३४५ख/४५.४०; क्लिष्टः — {brtan pa'i sbrul ni rgan po'i dbugs kyis bsregs pa dang ldan grib ma dman gyur pa/} /{'khri shing nyung ba de dag rnams kyis mnyes gshin khyod kyi dgyes pa ji ltar 'gyur//} सर्वप्रीत्यै जरदजगराश्वासविप्लुष्टपत्राः क्लिष्टच्छायाः प्रविरललतास्ताः कथं ते भवन्ति ।। अ.क.२९२क/३७.५२; • उ.प. घाती — {sems can don la dman gyur pas/} /{de yi ngan 'gro mu mtha' med//} तस्य दुर्गतिपर्यन्तो नास्ति सत्त्वार्थघातिनः ।। बो.अ.८क/४.९.
dman 'gyur
• क्रि. ऊनीभवति — {bgrod pa gcig la gza' rnams longs spyod pa'i dbang gis bgrod pa gcig gi nyin zhag rnams kyis dman par 'gyur ro//} एकायने ग्रहाणां भुक्तिवशादेकायनदिनान्यूनीभवन्ति वि.प्र. २०१क/१.८०; • वि. हीनः— {gzhan dang 'bras bu'i dus kyang ni/} /{dman 'gyur de yang sgrub mi 'gyur//} अन्यच्च कार्यकालं च हीनं तच्च न साधितम् ।। बो.अ.२२क/७.४८.
दीनवृत्तिः — {tshul dang ldan kyang nor tsam gyis ni mtho ba la/} /{las kyis mgu bar byas nas dman chas 'tsho ba yi//} शीलान्वितोऽपि धनमात्रसमुच्छ्रितेभ्यः कर्माभिराधनसमर्जितदीनवृत्तिः ।। जा.मा. १६क/१७.
dman gnas
= {dman pa'i gnas/}
dman pa
• वि. १. हीनः — {bsdu ba dman pa dang 'bring dang mchog} हीनमध्योत्तमः संग्रहः सू.व्या.२१०ख/११४; {snga ma dman la phyi ma mchog tu gnas pa'i phyir ni sbyin pa ni dman la/tshul} {khrims ni mchog yin pa nas} पूर्वस्य च हीनत्वादुत्तरस्योत्कर्षस्थानत्वात् । हीनं हि दानमुत्कृष्टं शीलम् सू.व्या.१९८क/९९; {dman pa dang phongs pa la sman pa} हीनदीनानुकम्पकः का.व्यू.२२३ख/२८६; {skal ba dman pa bdag la ni/} /{skal bzang ma de ji ltar mod//} सुलभा भाग्यहीनस्य कथं सा सुभगा मम ।। अ.क.१९३ख/८२.१८; {mig gis dman pa} नयनहीनः अ.क.४९क/५८.२३; विहीनः — {nor gyis dman zhing bslangs pa yis/} /{'tsho ba'i yon tan rnams kyis ci//} किं धनेन विहीनानां याच्ञाभिर्जीवितैर्गुणैः ।। अ.क.७२ख/६१.८; {snying rjes dman pa} करुणाविहीनः अ.क.३०६ख/१०८.१३३; निहीनः — {bsam gtan dang po'i sa pa'i dge ba de ni bsam gtan gnyis pa'i sa pa bas dman zhing tha chad yin} तद्धि प्रथमध्यानभूमिकं कुशलं द्वितीयध्यानभूमिकान्निहीनं निकृष्टम् अभि.स्फु.२९६ख/११५१; {dkar po dman pa yod pa rgyu dang bral//} निहीनशुक्लोऽस्त्यपि हेतुहीनः सू.अ.१३८ख/१३; अवहीनः — {mtshungs par skye bas dman pa'i rgyal srid ni/} /{srin bus zos pa'i shing bzhin bdag gis rig//} अवैमि तुल्यप्रसवावहीनं घुणक्षतं वृक्षमिवाधिपत्यम् ।। अ.क.११८क/६५.११; ऊनः — {mchog gi tshe 'di ni las kyi dbang gis rang rang gi tshad las lhag pa dang dman par 'gyur ro//} असौ कर्मवशात् परमायुरूनमधिकं भवति । स्वस्वमानैः वि.प्र.१७३क/१.२५; {rkang pa gsum dang bcas pa'i dbugs gsum gyis dman pa'i dbugs rkang pa dang bcas pa'i lnga bcu rtsa drug 'bab bo//} सत्रिपादश्वासत्रयोनानुवहति श्वासान् सपादषट्पञ्चाशत् वि.प्र.२३७क/२.३९; न्यूनः — {mchog dang bar ma dman pa'i ri la 'bab de bzhin//} प्रतपति(प्रपतति भो.पा.) वरमध्यन्यूनशैलेषु तद्वत् र.वि.१२६क/१०९; अल्पः — {ma gus pa la chos mi bshad/} /{mi na bzhin du mgo dkris dang /}…/{dman la zab dang rgya che dang //} धर्मं निर्गौरवे स्वस्थे न शिरोवेष्टिते वदेत् ।…गम्भीरोदारमल्पेषु बो.अ.१३ख/५.८९; तनुः — {dman pa'i rlung gi rol pas bskyod par gyur pa'i dga' ma yi/} /{bzhin ni myos ldan pad ma'i dri bzang tshogs pa'i snying po can//} तनुपवनविलासैः कीर्यमाणः प्रियायाः समदवदनपद्मामोदसम्भारसारः । अ.क.१४९ख/१४.१२४; देशीयः — {dman dang cung zad dman sogs dang /} /{rab tu smra dang so sor bzlas//} देशीयदेश्यादिः प्रख्यप्रतिनिधी अपि का.आ.३२४क/२.५९; मन्दः — {byis pa'i rnal 'byor pa dman pa rnams kyi bsgom pa'i don du'o//} बालयोगिनां मन्दानां भावनार्थम् वि.प्र.८७ख/४.२३२; {blo dman pa} मन्दधीः त.प.९४ख/६४२; {bsod nams dman} मन्दपुण्यः अ.क.२५क/५२.५८; {skal ba dman pa} मन्दभाग्यः अ.क.३३०ख/४१.७३; {gus dman} मन्दादरः अ.क.६७क/६.१६३; जडः — {slob ma'i dad pa dman pa nyid kyi phyir} शिष्यस्य श्रद्धाजडत्वात् वि.प्र.१३७क/१, पृ.३५; दीनः — {mgo bo dud cing mig dman pa//} नम्रेण शिरसा दीनया दृशा का.आ.३३८ख/३.११५; कृपणः — {dam pa'i snying rje rgyas pa rnams/} /{dman la mdza' gcugs dga' ba sten//} भजन्ते प्रणयप्रीतिं कृपणेषु कृपाकुलाः । अ. क.१५८क/१७.११; अधमः — {des na dman rigs rnam 'byed dang /} /{ldan par bdag ni skye bar shog//} जायेयमधमे कुले तस्मादस्मि विवेकवान् ।। अ.क.१६३ख/१८.२३; नीचः — {gzhan dag dman pa'i las byed na//} नीचं कर्म करोत्यन्यः बो.अ.२२क/७.५१; {dman pa shin tu mtho gyur pa/} /{de mthong} नीचानभ्युन्नतिं यातान् दृष्ट्वा अ.क.२६६ख/९८.५; निकृष्टः — {rje'i rigs dang dmangs rigs la sogs pa skye gnas dman par skyes pa rnams kyis} विट्शूद्रादिभिर्निकृष्टयोनिजातैः वि.प्र.१४१क/८९; जाल्मः — {dman pa'i dra ba dag la skyon bug rtsi min yon tan skud rgyas min//} न च्छिद्राली न च गुणततिर्गण्यते जाल्मजाले अ.क.१३१क/६६. ७३; कुत्सितः — {blo med pa ni mi shes pa'am/} {blo gros dman pa'i blo med pa ste} अमतिः अज्ञानम्, कुत्सिता वा मतिरमतिः त.प.३५०क/४१९; पामरः — विवर्णः पामरो नीचः प्राकृतश्च पृथग्जनः । निहीनोऽपशदो जाल्मः क्षुल्लकश्चेतरश्च सः ।। अ.को.२०३क/२.१०. १६; पामानं शोफं रातीति पामरः । रा आदाने अ.वि. २.१०.१६; कुहकः — {de dag dman pa la chags shing /} /{ngan pa'i las la mkhas gyur pa/} /{yi dwags grong khyer 'jigs rung 'dir/} /{bdag cag nyon mongs snod nyid gyur//} ते वयं कुहकासक्ता दक्षाः क्षुद्रेषु कर्मसु । प्रयाताः प्रेतनगरे घोरेऽस्मिन् क्लेशपात्रताम् ।। अ.क.१६६ख/१९.३०; प्रत्यवरः — {'ga' zhig bdag las lhag pa dang /} /{gzhan ni bdag las dman pa yi/} /{klu ni rgya mtsho 'di na gnas//} अस्मदभ्यधिकाः केचिदस्मत्प्रत्यवराः परे । नागाः सन्ति समुद्रेऽस्मिन् अ.क.६९ख/६०.६; अशिष्टः — {'on kyang khyod kyis khyad par can gyi bcom ldan 'das la dman pa'i tha snyad byed pa na yang dam pa rnams kyis smod par 'gyur ro//} किन्तु भवानेव विशिष्टे भगवत्यशिष्टव्यवहारं कुर्वन् सतां निन्द्यतामापद्येत त.प.३२५ख/११२०; जम्बुकः — {dza m+bu ka ni ce spyang dang /} /{dman pa nub phyogs bdag po la//} श्री. को.१६७क; अवकटः मि.को.८४ख; अवकुटारः मि.को.८४ख; मूकः — {mU ka/} {ngag mi ldan dang dman} श्री.को.१६४ख; मृदुः — {de ni dman pa yin te/} {rtogs pa bul ba yin par rig par bya'o//} असौ च मृदुर्धन्धगतिको वेदितव्यः सू.व्या.१७५ख/६९; {dman pa skyes pa'i byis pa dang so skyes nas 'bring po'i byis pa dang} मृदुर्जातबालः । दन्तोत्थानान्मध्यमबालः वि.प्र.६५ख/४.११४; विषमः — {ji ltar sa kun dman pa'i gnas gzhan dang bral dri med} भूर्यद्वत्स्यात् समन्तव्यपगतविषमस्थानान्तरमला र.वि.१२३क/१०१; मुग्धः — {kye ma}…{de sdig pa las/} /{khyim bdag dman pa'i blo can la/} /{bya ba min pa byed du bcug//} मुग्धधीः । अहो गृहपतिः पापादकार्यमपि कारितः ।। अ.क.८८ख/९.२५; स्वैरः — {sems kyi rjes 'jug mkhas pa yis/} /{dman par chags pa de la smras//} चित्तानुवृत्तिकुशलौ स्वैरं सक्तं तमूचतुः ।। अ.क.३१३क/४०.७०; {dben par dman pa'i gtam la chags/} /{bsod nams dag la sdang las smras//} मिथः स्वैरकथासक्तः पुण्यद्वेषादभाषत ।। अ.क.७९ख/८.५; ग्लपितः— {pad mo'i 'byung gnas chu skyes bzhin zum po/} /{phun tshogs bral zhing dman pa mthong gyur gnas//} लक्ष्मीवियोगग्लपितं विलोक्य पद्माकरं सङ्कुचिताननाब्जम् । अ.क.६३ख/५९.१२३; क्लीबः — {gzhan du mi 'thad pa nyid ni/} /{gtan tshigs gsha' mar ma mthong min/} /{yan lag gsum yang yod min pa/} /{de phyir mtshan nyid gsum dman pa'i//} अन्यथाऽनुपपन्नत्वे ननु दृष्टा सुहेतुता । नासति त्र्यंशकस्यापि तस्मात् क्लीबास्त्रिलक्षणाः ।। त.स.५०क/४९५ २. ( {mtho ba} इत्यस्य विप.) नतः — । {mi yi bdag po ngo tshas dman par gyur//} लज्जानतोऽभून्नृपः अ.क.९४ख/९.९४; विनतः — {gzugs bzang de'i/} /{skyengs pas gdong ni dman pa yis//} सा तन्वी वैलज्यविनतानना अ.क.७२क/७.१८; अवनतः — {'khri shing me tog ldan pa bzhin/} /{dus su de las mngal thob des/} /{ngo tshas dman zhing dal bu yis/} /{de la spyod mtha' rig par byas//} लतेव पुष्पिता काले तस्माद् गर्भमवाप्य सा । चक्रे विदितवृत्तान्तं तं लज्जावनता शनैः ।। अ.क.१८२ख/२०.८९; निम्नः — {ri mo bris pa'i gzhi mthon dman med pa la byis pa rnams mthon dman du rnam par rtog go/} चित्रकरकृतप्रदेशा अनिम्नोन्नताः सन्तो निम्नोन्नता बालैः कल्प्यन्ते ल.अ.९१ख/३८; *आक्रान्तः — {'dir 'chi ba'i nyin zhag la dbu mar srog rab tu zhugs te/} {dus kyi rlung gis dman par gyur pa na lte bar sa'i khams yon tan lnga'i rang bzhin 'dor te} इह मध्यमायां मरणदिने प्राणप्रविष्टः कालवाताक्रान्तः सन् नाभौ पृथ्वीधातुं पञ्चगुणस्वभावं त्यजति वि.प्र.२७७क/२.१०६; • अव्य. दुर् — {blo dman} दुर्मतिः त.स.७२ख/६७५; • उ.प. पाशः — {snyan ngag dman pa} कविपाशः मि.को.८३क; • सं. १. हेला— {dman byin rin chen nor ni rtswa yi rtse/} /{dad pas byin pa'i rtswa yang rin thang med//} हेलार्पितं रत्नधनं तृणाग्रं श्रद्धावितीर्णं तृणमप्यनर्घ्यम् । अ.क.२३९क/९०.३० २. = {dma' ba} अवनामः — {gom pa bor zhing bteg pa'i tshe mtho dman med pa} चरणनिक्षेपोत्क्षेपोन्नामावनामविगतम् ग.व्यू.५५ख/१४९; {mthon dman med pa'i bsam pa} अनुन्नामावनामाशयता द.भू.२०१ख/२३ ३. हानिः — {des dman dar ba'i sems can la/} /{mi dga' ba dang rab dga' ba'o//} तद्धानिवृद्ध्या सत्त्वेषु अनामोदः प्रमोदना ।। सू.अ.१७९क/७३ ४. = {dman pa nyid} हीनता — {dpal mo g}.{yo ba nyid kyis 'phral la des pa btang gyur pa'i/} /{rin chen 'byung gnas dag ni bag kyang dman par gyur pa med//} त्यक्तस्य चञ्चलतया सहसैव लक्ष्म्या रत्नाकरस्य न मनागपि हीनताऽभूत् । अ. क.१८०क/७९.५४; मन्दता — {gsal ba nyid kyang 'thad pa yin te}…{dman pa yang yin te 'jig pa'i phyir ro//} तीव्रता च युज्यते…मन्दताऽपि च; क्षयित्वात् त.प. १४३ख/७३९; ऊनता — {'dir khyim gyi 'dab ma yongs su dor yang dbugs kyi 'khor lo ni dman pa med do//} अत्र श्वासचक्रस्योनता नास्ति राशिपत्रपरित्यागेऽपि वि.प्र.२४७क/२.६१; हीनत्वम् — {mi la yang dman pa dang khyad par du 'phags pa gnyi ga yod de} मनुष्येषु चोभयमस्ति—हीनत्वं विशिष्टत्वं च अभि.भा.२३७क/७९८; दैन्यम् — {'gran zla la ni khro bas stong /} /{dman pas kun la rab tu 'dud/} /{gnod pa byas la mi sems pa'i/} /{skyes pa de yis ci zhig byed//} सङ्घर्षामर्षशून्येन दैन्यात् सर्वप्रणामिना । धर्षणानिर्विमर्षेण क्रियते पुरुषेण किम् ।। अ.क.३०४ख/३९.८६; न्यूनत्वम् — {srid dang zhi bar ltung ba'i phyir/} /{rtogs pa dman pa nyid dang ni//} भवशान्तिप्रपातित्वान्न्यूनत्वेऽधिगमस्य च । अभि.अ.९ख/५.१०; मान्द्यम् — {dga' bo 'di ni mthong ngam ci/} /{dman pas shin tu smad pa'i byad//} इमां पश्यसि किं नन्द मान्द्यनिन्द्यतराकृतिम् । अ.क.१०८ख/१०.९८; वैकल्यम् — {de ni gzugs dman sdug bsngal ldan//} स दुःखी रूपवैकल्यात् अ.क.१५९ख/१७.३२; क्लैब्यम्— {mdzes sdug zla ba'i grogs dang lus ni gser gyi chu shing mdzes pa'i rkun po dang /} /{bzhin ras pad mo zum byed mig ni ut+pa la dag la dman pa ster byed pa//} कान्तिश्चन्द्रसखी सुवर्णकदलीलावण्यचौरं वपुर्वक्त्रं पद्मनिमीलनं कुवलयक्लैब्यप्रदे लोचने । अ.क.१५९क/७२.३१; • पा. हीना, अधिमुक्तिभेदः — {mos pa rnam par dbye ba la tshigs su bcad pa gnyis so//}…{skyes pa}…{dman pa ni theg pa gzhan la'o//} अधिमुक्तिप्रभेदलक्षणविभागे श्लोकौ… जाता… हीनाऽन्ययाने सू. व्या.१६२ख/५२.
dman pa'i tshul gyis
नीचकैः — {rab tu dul ba bzhin byas te/} /{bsnyems pa bor nas de la ni/} /{dman pa'i tshul gyis spyod par 'gyur//} विनीत इव नीचकैश्चरति तत्र शान्तोद्धवः ।। जा.मा.२०७ख/२४१.
dman pa nyid
हीनत्वम् — {dman pa nyid dang khyad par du 'phags pa nyid do//} {'di gnyis ni ltos pa can du yod pas gnyi gar mgo gcig tu lung bstan par bya ba yin te} हीनत्वं विशिष्टत्वं चापेक्षिकमित्युभयमेकांशेन व्याकर्तव्यम् अभि.स्फु.११०ख/७९८; मन्दत्वम्— {snying rje dman pa nyid phyir yang /} /{gnas pa'i 'bad rtsol chen po med//} मन्दत्वात् करुणायाश्च न यत्नः स्थापने महान् ।। प्र.अ.१३०क/१३९; कुशीदत्वम्— {da ni 'jig rten gsum na zhes pa la sogs pas dbang phyug la sogs pa rnams dman pa nyid du gsungs te} इदानीमीश्वरादीनां कुशीदत्वमुच्यते त्रैलोक्य इत्यादिना वि.प्र.२६५ख/२.७८; जडत्वम्— {slob ma'i dad pa dman pa nyid kyi phyir} शिष्यस्य श्रद्धाजडत्वात् वि.प्र.१३७क/१, पृ.३५.
dman pa dang bkren pa
वि. हीनदीनः लो.को.१८६२; द्र. {dman pa dang phongs pa/}
dman pa dang phongs pa
वि. हीनदीनः — {rta'i rgyal po ba la ha zhes bya ba dman pa dang phongs pa la snying rje bar byed pa zhig yod de} अस्ति… बालाहो नामाश्वराजो हीनदीनानुकम्पकः का.व्यू.२२४क/२८६.
dman pa dang phongs pa la thugs rje ba
वि. हीनदीनानुकम्पः, अवलोकितेश्वरस्य — {phyag na me tog pad ma bzang po thogs pas skyabs mdzod cig}…{dman pa dang phongs pa la thugs rje ba} त्राणं भवाहि शुभपद्महस्त… हीनदीनानुकम्पाय का.व्यू.२१५ख/२७५.
dman pa dang 'bring dang khyad par can
वि. हीनमध्यविशिष्टः, ओ टा — {'bras bu tha dad pa byang chub dman pa dang 'bring dang khyad par can rnams kyang dmigs te} फलभेदश्चोपलभ्यते हीनमध्यविशिष्टा बोधयः सू. व्या.१३७क/११.
dman pa min pa
वि. अन्यूनः — {rigs mthun mnyam byas sgra dag dang /} /{gang yang dman min don can tshig//} सवर्णतुलितौ शब्दौ ये चान्यूनार्थवाचिनः । का.आ.३२४क/२.६०; अक्षुण्णः — {dge slong kun shes koN+Di n+ya/} /{'od zer dman pa min pa 'di//} अयमाज्ञातकौण्डिन्यो भिक्षुरक्षुण्णदीधितिः ।। अ.क.२५४क/९३.५९.
dman pa med pa
वि. अपर्युषितः — {nyon mongs lhag ma chung ngu 'dir/} /{yid ni 'byung bar mi 'os so/} /{snying stobs dman pa med rnams kyis/} /{rang dbang nyid du thams cad grub//} अल्पशेषे प्रयासेऽस्मिन् नोद्वेगं कर्तुमर्हसि । अपर्युषितसत्त्वानां स्वाधीनाः सर्वसिद्धयः ।। अ.क.६६क/६.१५२.
dman pa la 'jug pa
नीचवृत्तिः म.व्यु.२४५५ (४७क); मि.को.१२७ख ।
dman pa la mos pa
• वि. हीनाधिमुक्तिकः — {sems can dman pa la mos pa rnams kyi slad du} हीनाधिमुक्तिकानां सत्त्वानां कृतशः सु.प.२१ख/२; ल.वि.१२२ख/१८२; हीनाधिमुक्तः — {dman la mos pa bdag gi bu 'di ni/} /{phyag dar phung po rnams ni 'phyag par byed//} हीनाधिमुक्तो अयु मह्य पुत्रः सङ्कारधानं शुचिकं करोति ।। स. पु.४४ख/७८; स.पु.७७क/१३०; • सं. = {dman pa la mos pa nyid} हीनाधिमुक्तिकता — {de bzhin gshegs pas bdag cag dman pa la mos par mkhyen to//} प्रजानाति च तथागतोऽस्माकं हीनाधिमुक्तिकताम् स.पु.४३क/७५.
dman pa'i dngos po
न्यूनभावः — {bsams te rang gi sde mdun du/} /{dman pa'i dngos po bzod par dka'//} अचिन्तयत्स्ववर्गाग्रे न्यूनभावो हि दुःसहः ।। अ.क.२५३क/९३.५१.
dman pa'i gtan tshigs
कुहेतुः — {'di yi tshul gyis gzhan la yang /} /{dman pa'i gtan tshigs sun kun ston//} अनया च दिशाऽन्येऽपि सर्वे दूष्याः कुहेतवः ।। त.स.३०क/३१७.
dman pa'i theg pa
हीनयानम्, यानभेदः म.व्यु.१२५३ (२७क).
dman pa'i gnas
= {mngal} हीनस्थानम्, गर्भः — {log shes dang ni de las byung /} /{sred pa sems pa'i dbang dag gis/} /{dman gnas 'gro ba skye ba yin//} मिथ्याज्ञानतदुद्भूततर्षसञ्चेतनावशात् ।। हीनस्थानगतिर्जन्म प्र.वा.११७ख/१.२६३; {bdag la chags pa dang ldan pas/} /{sems can gzhan gyis bkri min par/} /{bde sdug dor thob 'dod pas na/} /{dman pa'i gnas ni yongs su len//} अनन्यसत्त्वनेयस्य हीनस्थानपरिग्रहः । आत्मस्नेहवतो दुःखसुखत्यागाप्तिवाञ्छया ।। प्र.वा.११०ख/१. ८२.
dman pa'i gnas skabs
पा. मृदुमात्रा, मात्राभेदः — {phyag rgya gsum dang gnas skabs gsum}…{byang chub kyi sems 'dzag pa'i bgrod pa ni dman pa'i gnas skabs dang g}.{yo ba'i bgrod pa ni 'bring po'i gnas skabs dang mi g}.{yo ba'i bgrod pa ni mchog gi gnas skabs so//} तिस्रो मुद्रास्त्रिमात्रा…बोधिचित्तस्य क्षरगतिर्मृदुमात्रा, स्पन्दगतिर्मध्यमात्रा, निःस्पन्दगतिरधिमात्रा वि.प्र. ६६ख/४.११७.
dman pa'i pho nya
दैन्यदूती — {gang zhig sems can don rnams dag gi bu dang chung ma la sogs mchog tu ni/} /{phangs pa'ang btang nas dman pa'i pho nya bzhin ni log par gyur pa med pa nyid//} येषां नैव प्रियमपि परं पुत्रदारादि दत्त्वा सत्त्वार्थानां भवति वदनम्लानता दैन्यदूती ।। अ.क.२०३क/२३.१.
dman pa'i bu lon
अधमर्णः मि.को.४२क ।
dman pa'i bla
दैन्यशाला — {gzhan gyis brnyas shing ngal ba dman pa'i bla de yang /} /{skyabs su re zhing} परिभवश्रमदैन्यशालां त्राणाशयात् जा.मा.१६क/१७.
dman pa'i dbugs
हीननिःश्वासः— {dman pa'i dbugs ni drug cu'o zhes pa ni rkang pa gsum dang bcas pa'i dbugs gsum gyis dman pa'i dbugs rkang pa dang bcas pa'i lnga bcu rtsa drug 'bab bo//} हीननिःश्वासषष्टिरिति सत्रिपादश्वासत्रयोनानुवहति श्वासान् सपादषट्पञ्चाशत् वि.प्र.२३७क/२.३९.
dman pa'i mig
वि. मन्दचक्षुः — {bdag med 'phags pa stong gis bgrod pa 'di/} /{phye yang dman pa'i mig gis mi mthong ngo //} निरात्मतामार्यसहस्रवाहितां न मन्दचक्षुर्विवृतामपीक्षते ।। अभि.भा.९५क/१२३३.
dman par gyur
= {dman gyur pa/}
dman par 'gyur
= {dman 'gyur/}
dman par 'gro ldan
वि. मन्दगामी — {khyu mchog rengs pa'i mig dang dman par 'gro ldan rang bzhin yon tan blun po nya yi dri ru 'gyur zhes pa ni snang ba mtha' yas so//} स्तब्धाक्षो मन्दगामी प्रकृतिगुणजडो मत्स्यगन्धो वृषः स्यादित्यमिताभः वि.प्र.१६५ख/३.१४३.
dman par byas
= {dman par byas pa/}
dman par byas pa
भू.का.कृ. ऊनीकृतः — {klu bsres rnams kyis sbyangs pa dag ces pa ni byed pa'i lo brgyad bsres pa rnams kyis sbyangs pa ste dman par byas pa'o//} शोधिता नागमिश्रैरिति अष्टमिश्रितैः करणवर्षैः शोधिता ऊनीकृताः वि.प्र.१८०ख/२२४; मलिनीकृतः — {der ni mig gis ri dwags mo/} /{'gying ba'i 'gros kyis glang mo dang /} /{de dag bzhin gyi chu skyes kyis/} /{pad ma can ni dman par byas//} विलोचनेन हरिणी करिणी गतिविभ्रमैः । तत्र ताभिर्मुखाम्भोजैर्नलिनी मलिनीकृता ।। अ.क.२२९क/२५.५४.
dman par byed pa
= {dman byed/}
dman par mos pa
वि. हीनाधिमुक्तिकः — {dge ba bcu yi las kyi lam/} /{byed pa ye shes spangs pa rnams/} /{dman par mos pa thams cad kyi/} /{dam tshig de ni rmad byung che//} दशकुशलान् कर्मपथान् कुर्वन्ति ज्ञानवर्जिताः । हीनाधिमुक्तिकाः सर्वे समयोऽयं महाद्भुतः ।। गु.स.१३९क/१०४.
dman par sems pa
= {smad pa} अवज्ञा मि.को.१२८ख ।
dman byed
क्रि. क्लिश्नाति — {ri bong 'dzin pa'i rgyags pa bzhin gyi mi bzod mdzes pas bdud rtsi dman byed cing /} /{ut+pa la rab tu rgyas pa'i nags tshal 'od ni mig gis rab tu nyams par byed//} वक्त्रं न क्षमते मदं शशभृतः क्लिश्नाति कान्तिः सुधामुत्फुल्लोत्पलकाननस्य कुरुते दृष्टिः प्रभाभर्त्सनम् । अ.क.३५८क/४८.१३.
dman min
= {dman pa min pa/}
dman min grags pa
अनिहतकीर्तिः लो.को.१८६२.
dman mos
= {dman par mos pa/}
dman mos sems can
हीनाधिमुक्तिसत्त्वः लो.को.१८६२.
dman la mngon dga'
वि. हीनाभिरतः — {mi mkhas gang dag dman la mngon dga' zhing /} /{sangs rgyas bye ba mang la spyod ma spyad//} ये भोन्ति हीनाभिरता अविद्वसू अचीर्णचर्या बहुबुद्धकोटिषु । स.पु.१९ख/३०.
dman la mnyes gshin pa
वि. कृपणवत्सलः — {de slad dman la mnyes gshin pa'i/} /{bde bar gshegs pa mchod par bya//} अभ्यर्चयावः सुगतं तस्मात्कृपणवत्सलम् । अ.क.७२ख/६१.११.
dman la mos
= {dman pa la mos pa/}
dma'
= {dma' ba/}
dma' ba
• क्रि. अवनमति — {mtha' dma' na dbus mtho} अन्तादवनमति मध्यादुन्नमति म.व्यु.३०२८ (५४क); {shar phyogs dma' na nub phyogs mtho} पूर्वा दिगवनमति पश्चिमा दिगुन्नमति म.व्यु.३०२० (५३ख); • वि. १. ( {mtho ba} इत्यस्य विप.) नतः — {rked pa phra zhing ro smad sbom/} /{mchu dmar mig ni dkar ba min/} /{lte ba dma' zhing nu ma mtho/} /{bud med lus kyis su ma bcom//} तनुमध्यं पृथुश्रोणि रक्तौष्ठमसितेक्षणम् । नतनाभि वपुः स्त्रीणां कं न हन्त्युन्नतस्तनम् ।। का.आ.३३३क/२.३३३; अवनतः — अवाग्रेऽवनतानतम् अ.को.२११क/३.१. ७०; अधो नमतीति अवनतम् अ.वि.३.१.७०; सन्नतः — {de yi sa bon lci bas lhung gyur pa/} /{lha yis bskyed las rdo steng dma' bar chags//} तस्य स्रुतं प्रस्रवणेन वीर्यं दैवोदयादश्मनि सन्नताग्रे । अ.क.११८ख/६५. १७; निम्नः — {mgo yi yan lag dma' ba dang //} शिरसोऽवयवा निम्ना त.प.३२३क/३६१; {rigs kyi ri bo dag gi rtse mo shin tu mtho ba dang /} /{dma' zhing mi gtsang tshogs dang phyag dar khrod kyis gang bar yang //} अत्युन्नतेषु शिखरेषु कुलाचलानां निम्नेषु चाशुचिचयावकरोत्करेषु । अ.क.२६६क/९८.१; नीचः — {stan ches dma' ba} नीचतरमासनम् अ.श.४८क/४१; अधरः मि. को.७५ख २. = {dman pa} हीनः — {yang na na tshod dang yon tan dag gis dma' ba} हीनं वा पुनर्वयसा गुणैश्च बो.भू.१३५क/१७४; {theg pa dma' ba} हीनयानम् ग.व्यू. १६०क/२४३; निहीनः — {don mi dma' ba dang} अनिहा (?ही)नार्थस्य ग.व्यू.२६८ख/३४७; नीचः — {mi khom 'gro ba rnams dang dbul po dang /} /{dma' ba'i rigs su skye dang} गतिमक्षणेषु दरिद्रतां नीचकुलोपपत्तिम् रा.प. २४३क/१४१; दीनः — {dma' ba rnams ni dbugs 'byin} दीनानाश्वसयति ग.व्यू.२३क/१२०; न्यूनः — {de dag thams cad ni ye shes 'di nyid la brten nas/} {dma' ba dang khyad par can gzhan las ma yin no//} सर्वे त एतदेव ज्ञानं निश्रित्य नान्यन्न्यूनं प्रतिविशिष्टं वा बो.भू.२४क/२९; अवकटः मि.को.८४ख; अवकुटारः मि.को.८४ख; • अव्य. न्यक् मि.को.१७ख; • सं. १. नतिः — {srang dma' ba'i khyad par 'dzin pa med pa'i phyir ro//} तुलानतिविशेषाग्रहणात् प्र.अ.१९७ख/५५३ २. = {dma' ba nyid} नीचत्वम्— {rab kyi rtsal gyis rnam par gnon pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa 'di ni chos gang 'bri ba'i phyir ram 'phel ba'i phyir nye bar gnas pa ma yin no//}… {mtho ba'i phyir ram dma' ba'i phyir ram} न खलु पुनरियं सुविक्रान्तविक्रामिन् प्रज्ञापारमिता कस्यचिद्धर्मस्य हानाय वा विवृद्धये वा प्रत्युपस्थिता…नीचत्वाय वा उच्चत्वाय वा सु.प.४७क/२४; • पा. १. अवनतम्, रूपायतनभेदः — {yang gzugs kyi skye mched de nyid/} {rnam pa nyi shu zhes bya ste//} {'di lta ste/} {sngon po}…{dma' ba dang}…{mun pa'o//} तदेव रूपायतनं पुनरुच्यते—विंशतिधा, तद्यथा—नीलम्…अवनतम्…अन्धकारमिति अभि.भा.३०क/३२ २. = {dma' bar 'don pa/}
dma' ba na
अधः — {'dir ji tsam du byang chub sems dpa' gnas dma' ba na dus ma yin par ma yin} यावदिह बोधिसत्त्वो नाधःस्थाने विहरति, नाकाले बो. प.१०५क/७४.
dma' ba dang ldan pa
वि. विकटः — {rkang pa dma' ba dang ldan pa'i khri la nyal bar mi bya'o//} न विकटपादिकायां खट्वायां शयीत वि.सू.४७ख/६०.
dma' ba dang zhan pa dang zhum pa la mos
वि. हीनलीनदीनाधिमुक्तः — {kye ma sems can 'di dag ni dma' ba dang zhan pa dang zhum pa la mos shing} हीनलीनदीनाधिमुक्ता बतेमे सत्त्वाः द.भू.१९२क/१८.
dma' ba med pa
अमन्दः लो.को.१८६२.
dma' ba'i rigs
नीचकुलम् — {mi khom 'gro ba rnams dang dbul po dang /} /{dma' ba'i rigs su skye dang} गतिमक्षणेषु दरिद्रतां नीचकुलोपपत्तिम् रा.प.२४३क/१४१.
dma' bar gyur
= {dma' bar gyur pa/}
dma' bar gyur pa
भू.का.कृ. अवनतः — {de rnams kyis dud pa ni dma' bar gyur pa ste/} {yal ga gang zhig sa la reg pa bzhin du gyur pa} तैर्नम्रा अवनता भूमिलग्ना इव शाखा येषाम् बो.प.६०क/२३.
dma' bar 'gyur
क्रि. नीचीभवति — {mtho ba gang yin pa de ni dma' bar 'gyur la} यदुच्चं तन्नीचीभवति अभि. स्फु.२७४क/१०९८.
dma' bar dud pa
वि. अवनतम् मि.को.१८क ।
dma' bar 'don pa
पा. अनुदात्तः, स्वरभेदः — {dbyangs kyi bye brag/} {u dA t+taH mtho bar 'don pa/} {a nu dA t+taH dma' ba/} {swa ri tabar ma} मि.को.६२ख ।
अनतिः — {ma sha la sogs lhag yod min/} /{dma' med de ni nyer mtshon te//} माषकादेरनाधिक्यमनतिः सोपलक्षणम् । प्र.वा.१४६ख/४.१६२.
dma' mo
वि. निम्नः — {mgo yi cha ni dma' mo la/} /{'phel dang sra sogs ngo bo yi/} /{ri bong rwa dag med gyur pa/} /{'di ni shin tu med par 'dod//} शिरसोऽवयवा निम्ना वृद्धिकाठिन्यवर्जिताः । शशशृङ्गादिरूपेण सोऽत्यन्ताभाव इष्यते ।। त.स.६०ख/५७५; नीचः — {'dir gza' mthon pos gza' dma' mo la rnam par sbyang ngo zhes pa ni nges pa ste} अत्रोच्चग्रहो नीचग्रहेण विशोध्य इति नियमः वि.प्र.१८५क/१.४३.
dmar
= {dmar po/}
dmar skya
• वि. पाटलः — श्वेतरक्तस्तु पाटलः अ.को.१४०क/१.५.१५; पाटलपुष्पवर्णत्वात् पाटलः अ.वि.१.५.१५; • सं. = {bong nga} अरुणा, अतिविषा मि.को.५८क ।
dmar 'gro
= {sug smel} कोरङ्गी, सूक्ष्मैला मि.को.५४क ।
dmar can
= {bong nga} शृङ्गी, अतिविषा मि.को.५८क ।
dmar chen
महारक्तः लो.को.१८६३.
dmar brtan
= {gur gum} स्थिररागम्, कुङ्कुमम् मि.को.५४ख ।
dmar dngas
वि. शोणः मि.को.१४क ।
dmar ldan
• वि. सरागः — {mtshams ni dmar ldan mun pa mngon phyogs pa'i/} /{sa 'dzin dag las nyi ma 'phen par byed//} तिमिरोन्मुखी सरागा क्षिपति रविं भूधरात्सन्ध्या ।। अ.क.२६५ख/३२.१; • सं. = {gur gum} रक्तम्, कुङ्कुमम् मि.को.५४क ।
dmar nag
वि. कृष्णलोहितम् — धूम्रधूमलौ कृष्णलोहिते अ.को.१४०क/१.५.१६.
dmar po
• वि. लोहितः — {nang gzugs med par 'du shes pas phyi rol gyi gzugs dmar po}…{dper na ban du dzi ba ka'i me tog}…{rnams la lta} अध्यात्ममरूपसंज्ञी बहिर्धा रूपाणि पश्यति लोहितानि…तद्यथा बन्धूकपुष्पम् अभि.स्फु.३०८ख/११८०; {tsan dan dmar pos} लोहितचन्दनेन अ.श.८०ख/७१; {chu gter dmar po dag las phyung //} लोहितादुद्धृतोदधेः का.आ.३२१क/१.७४; रक्तः — {gos dmar po} रक्तवस्त्रम् हे.त.४क/१०; {ci ste sgron mas gsal na ut+pal sngon po dmar por mthong ba dang} अथ प्रदीपाभिव्यक्तं नीलोत्पलं रक्तं दृश्यते प्र.अ.२३५ख/५९५; {ban+du ka dmar po spyan dang ldan//} रक्तबन्धुकनेत्रवान् हे.त.५क/१२; {mchu dmar} रक्तौष्ठम् का.आ.३३३क/२.३३३; अरुणः— {bral bas skya bor gyur pa'i 'od/} /{chos gos dmar po yang dag chags//} विरहापाण्डुररुचिः संसक्तारुणचीवरः । अ.क.१०३क/१०. ३७; {lag na gos dmar thogs nas 'ong ba mthong //} ददर्शारुणपट्टपाणिमायान्तम् अ.क.३०७ख/१०८.१४६; {klu yi rgyal pos de mthong nas/} /{mig ni khrag ltar dmar ba yis//} नागराजस्तमालोक्य रुधिरारुणलोचनः । अ.क.४३क/५६.१४; ताम्रः — {skya rengs dmar po zung tsam la/} /{nyi ma'i dkyil 'khor 'char ba na//} ताम्रारुणे युगमात्रे च उदिते रविमण्डले ।। म.मू.१५६क/७०; अभिताम्रः — {mig ni pad ma dmar 'dra las//} पद्मपत्राभिताम्राभ्यां नेत्राभ्याम् जा.मा.५५ख/६४; आताम्रः — {mkhregs pa'i nu ma la gnas pa'i/} /{gos dmar mdzes bzhin chu ldan ma//} पीनस्तनस्थिताताम्रकम्रवस्त्रेव वारुणी ।। का.आ.३२१क/१.८२; शोणः — {gos dmar bka' ni rab tu bzung byas pa//} गृहीतशोणांशुकशासनस्य अ.क.३०६क/१०८.१२९; पाटलः — {klu dag gsod pa'i rtags gyur gos dmar zung //} पन्नगवध्यचिह्नं…पाटलपट्टयुग्मम् अ.क.३०८क/१०८.१४९; • सं. १. रागः — {thun mtshams dmar ba'i chang 'thungs nas/} /{myos pa bzhin du skad cig 'khyams//} सन्ध्यारागासवं पीत्वा क्षीवेवाघूर्णत क्षणम् ।। अ.क.३०१क/१०८.८५; {rin po che sna tshogs pa'i mdzod na margad dang pad ma dmar po la sogs pa bzhin no//} विचित्ररत्नकोश इव मरकतपद्मरागादिरिति त.प.७५क/६०३ २. रोहितः, मृगविशेषः — {gnod sbyin gzhon nu bzhi zhig ri dwags dmar po'i gzugs su bsgyur nas} रोहितमृगरूपिणश्चत्वारो यक्षकुमाराः जा.मा.५२ख/६१ ३. लोहितिका, रत्नविशेषः — {nor bu dang}…{dmar po dang g}.{yas su 'khyil ba la sogs pa ni rin po che'o/} मणि…लोहितिकादक्षिणावर्तप्रभृति रत्नम् वि.सू.२६ख/३३ ४. मञ्जिष्ठिका, व्याधिविशेषः — । {bu ram shing gi zhing phun sum tshogs pa la nad kyi rigs dmar po zhes bya ba byung na} सम्पन्ने वा इक्षुक्षेत्रे मञ्जिष्ठिकानाम रोगजातिर्निपतेत् वि.सू.२९ख/३७; • पा. लोहितम्, रूपायतन/वर्णरूपभेदः — {yang gzugs kyi skye mched de nyid/} {rnam pa nyi shu zhes bya ste//} {'di lta ste/} {sngon po dang ser po dang dkar po dang dmar po dang}…{mun pa'o//} तदेव रूपायतनं पुनरुच्यते—विंशतिधा, तद्यथा—नीलम्, पीतम्, लोहितम्, अवदातम्…अन्धकारमिति अभि.भा.३०क/३२; म.व्यु.१८६७ (३९ख).
dmar po lta bur ston pa
वि. लोहितनिदर्शनम् — {pad ma}… {dmar po kha dog dmar po 'od dmar po 'byung ba dmar po lta bur ston pa} पद्मानि…लोहितानि लोहितवर्णानि लोहितनिर्भासानि लोहितनिदर्शनानि सु.व्यू.१९६ख/२५४.
dmar po 'bar ba
रक्तदीप्तिः, रक्तज्ञानरश्मिः — ग्. {yas su dmar po'i mdog ces pa ni gzhom du med pa de'i g}.{yas su rnam par bcad pa'i mtshan ma'i ming can dmar po 'bar ba ye shes dmar po'i 'od zer ro//} दक्षिणे रक्तवर्णा इति तस्यानाहतस्य दक्षिणे विसर्गचिह्नसंज्ञिता रक्तदीप्तिः रक्तज्ञानरश्मिः वि.प्र.१५७ख/१.६.
dmar po 'bar ma
= {dmar mo 'bar ma/}
dmar po'i dkyil 'khor
रक्तमण्डलम् — {mig la tshangs pa'i ri mo shin tu phra mo skra'i tshad tsam gyi ri mo ste nag po dang dmar po'i dkyil 'khor 'byed par byed par 'gyur ro//} नयने ब्रह्मरेखाऽतिसूक्ष्मा केशप्रमाणरेखा कृष्णरक्तमण्डलभेदिनी भवति वि.प्र.२६६ख/२.८१.
dmar po'i mchog
ना. रक्तोत्तमः, तथागतः — {de bzhin gshegs pa}…{dmar po'i mchog ces bya ba} रत्नो (क्तो?)त्तमो नाम तथागतः का.व्यू.२३१क/२९३.
पा. लोहितकृत्स्नः, समाधिविशेषः — {'di lta ste dper na/} {dge slong la la zhig skye bo mang po'i tshogs kyi dbus su sas khyab pa'i ting nge 'dzin la snyoms par zhugs pa'am}…{dmar pos khyab pa'am} तद्यथापि नाम भिक्षुर्महतो जनकायस्य मध्ये पृथिवीकृत्स्नं समाधिं समापद्येत्… लोहितकृत्स्नं वा ग.व्यू. २९५क/१६.
dmar ba
= {dmar po/}
dmar ba nyid
रक्तता लो.को.१८६३; लौहित्यम् लो.को.१८६३.
dmar bu can
ना. पाटलिपुत्रम्, नगरम् — {'di ltar shing tog 'bra go la sogs pa'i sgra grong khyer dmar bu can la sogs pa gzhan du thos na yang yul de na shing tog 'bra go la sogs pa yod pa ma yin no//} पिण्डखर्जूरादिशब्दोऽन्यत्र पाटलिपुत्रादौ श्रूयते, न च तत्र देशे पिण्डखर्जूरादिरस्ति त.प.४१ख/५३२.
dmar mo 'bar ma
ना. रक्तदीप्ता, शक्तिः/देवी — {de bzhin du nus ma'i sa bon rnams te}…{a A aM aHste rim pa bzhin du nag mo 'bar ma dang ser mo 'bar ma dang dkar mo 'bar ma dang dmar mo 'bar ma'o//} एवं शक्तिबीजानि…अ आ अं अः । यथाक्रमं कृष्णदीप्ता पीतदीप्ता श्वेतदीप्ता रक्तदीप्ता वि.प्र.५३क/४. ८१; {mchog gi pad 'dab la ni lhor dmar mo 'bar ma dang byang du dkar mo 'bar ma dang} वरकमलदले दक्षिणे रक्तदीप्ता, उत्तरे श्वेतदीप्ता वि.प्र.५०क/४.५४; {dmar mo 'bar ma'i g}.{yas kyi phyag dang po na mar me} रक्तदीप्तायाः प्रथमहस्ते सव्ये प्रदीपः वि.प्र.३७ख/४.१७.
dmar mog
वि. अरुणः मि.को.१४क ।
dmar ser
• वि. पिङ्गः — {mig dmar ser} पिङ्गनेत्रम् वि.प्र.१३८क/३.७५; {rig byed zhal zhes pa zhal bzhi pa zhabs gnyis pa dmar ser spyan dang dbu skra dmar ser} वेदवक्त्रमिति चतुर्मुखम्, द्विपादं पिङ्गाक्षं पिङ्गकेशम् वि.प्र.७२ख/४.१३४; पिङ्गलः मि.को.१४क; हरिः मि.को.८७ख; कडारः मि.को.१४क; • सं. कपिला, गोविशेषः — {ba dmar ser gyi mar snod gsar par bcug la} कपिलागोघृतं नवे भाण्डे स्थाप्य स.दु.११६क/१९४; • पा. पिङ्गला, नाडीविशेषः — {khyab byed ni lho'i 'dab mar rtsa dmar ser la'o//} व्यानो दक्षिणदले पिङ्गलानाड्याम् वि.प्र.२३८क/२.४२; {nyi ma'i lam na dmar ser ram ra sa nA'o//} अर्कपथः पिङ्गला, रसना वा वि.प्र.२३८क/२. ४३; पिङ्गा — {dmar ser phra mo dag kyang i Ta la sogs ni iDa la sogs pa rtsa gsum mo//}… {nyi ma'i lam la bgrod pa ni dmar ser ro//} पिङ्गाः सूक्ष्मास्त्विडाद्यास्तिस्रो नाड्य इडादयः… सूर्यपथगता पिङ्गला वि.प्र.२३८ख/२.४५; • ना. १. पिङ्गलः, देवः — माठरः पिङ्गलो दण्डश्चण्डांशोः पारिपार्श्वकाः ।। अ.को.१३५ख/१.३.३१; पिङ्गलवर्णत्वात् पिङ्गलः अ.वि.१.३.३१ २. कपिला, पुण्डरीकस्य भार्या — ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः ।। पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः । करिण्योऽभ्रमुकपिलापिङ्गलानुपमाः क्रमात् ।। ताम्रपर्णी शुभ्रदन्ती चाङ्गना चाञ्जनावती । अ.को.१३३ख/१.३.४; काम्यत इति कपिला । कमु कान्तौ । कपिलवर्णत्वाद्वा अ.वि.१.३.४.
dmar ser spyan
वि. पिङ्गाक्षः — {rig byed zhal zhes pa zhal bzhi pa zhabs gnyis pa dmar ser spyan dang dbu skra dmar ser} वेदवक्त्रमिति चतुर्मुखम्, द्विपादं पिङ्गाक्षं पिङ्गकेशम् वि.प्र.७२ख/४.१३४.
dmar ser ma
ना. पिङ्गला, पत्रदेवी — {de nas drag mo'i mdun gyi 'dab ma la gau rI dang gaM gA dang rtag ma dang myur ma dang to ta lA dang mtshon byed ma dang dmar ser ma dang nag mo ste/} {de bzhin gang na drag mo gtso mo'i pad+ma nor gyi 'dab ma la'o zhes pa byang du'o//} ततो रौद्र्याः पूर्वपत्रादौ गौरी, गङ्गा, नित्या, तुरिता, तोतला, लक्ष्मणा, पिङ्गला, कृष्णा तथाऽष्टौ कमलवसुदले नायिका यत्र रौद्रीत्युत्तरे वि.प्र.४१ख/४.३२.
dmas
= {dmas pa/}
dmas pa
वि. ( {nyams pa} इत्यस्य प्रा.) विनिपतितः — {dmas pa la yang brnyas par mi byed do//} नापि विनिपतितं परिभवति बो.भू.१३५क/१७४; ध्वस्तः — {sdig can khyod ni khrung khrung rgan po ltar sems khong du chud cing dmas pa'o//} ध्वस्तस्त्वं पापीयं जीर्णक्रौञ्च इव ध्यायसे । ल.वि.१६१ख/२४२.
dmigs
• क्रि. (अवि., सक.) १. आलम्बते— {res 'ga' ni skal ba mi mnyam pa'i khams gcig la dmigs so//} {res 'ga' ni gnyi ga la dmigs} कदाचिद् विसभागमेकं धातुमालम्बन्ते, कदाचिद् द्वे अभि.स्फु.१०५क/७८७; अवलम्बते— {de phyir sngo sogs ngo bo ru/} /{mdun na gnas par 'gyur ba'i blo/} /{don sre ba dang 'brel ba can/} /{blo gnyis pas ni dmigs par 'gyur//} अर्थसङ्कलनाश्लेषां धीर्द्वितीयाऽवलम्बते । नीलादिरूपेण धियं भासमानां पुरस्ततः ।। प्र.वा.१३३क/२.३८६; आलम्ब्यते— {'dir ser po dang zla ba gnyis la sogs pa'i shes pa la 'khrul pa'i yul nyid du nye bar bkod pa la phyi rol gyi dung la sogs pa'i don nyid ser po la sogs pa'i ngo bos dmigs te} इह पीतद्विचन्द्रादिज्ञाने व्यभिचारविषयत्वेनोपन्यस्तो बाह्य एव शङ्खादिरर्थः पीतादिरूपेणालम्ब्यते त.प.१२६ख/७०३; उपलभते — {dper na long ba dang cig shos dag gi drung na gnas pa'i gzugs mig ma tshang ba med pa kho nas dmigs kyi cig shos kyis ni ma yin te} यथा ह्यन्धेतरयोः समीपस्थं रूपमविकलचक्षुष एवोपलभन्ते, नेतरे त.प.१५५क/७६३; उपलभ्यते — {lhan cig byung zhes bya ba ni theg pa chen po nyan thos kyi theg pa dang dus mnyam du byung bar dmigs kyi} समप्रवृत्तेः समकालं च श्रावकयानेन महायानस्य प्रवृत्तिरुपलभ्यते सू.व्या.१३०ख/३; {bud med g}.{yem ma 'ga' zhig skyes bu gzhan dang phrad pas bu zhes bya ba'i 'bras bu dmigs pa} कस्याश्चिद् दुष्टयोषितः परपुरुषसङ्गत्या सुताख्यं कार्यमुपलभ्यते त. प.२८७ख/१०३७; समुपलभ्यते— {zhes bya ba la sogs pa tha dad pa'i bdag nyid kyi byed pa po'i nus pa rnams dmigs pa yin no//} इत्यादिकार्यभेदाद् भिद्यमानात्मानः कारकशक्तयः समुपलभ्यन्ते त.प.७२ख/५९७ २. अवलम्बेत — {rig byed kyis de byed pa na/} /{ji ltar tshad ma nyid dmigs min//} नावलम्बेत तां कुर्वन् कथं वेदः प्रमाणताम् । त.स.८७क/७९५; • = {dmigs pa/}
dmigs kyis bkar ba
• वि. निष्कृष्टः — {shin tu dmigs bkar yi ge ga/} /{ga nyid rten ni yod pa min/} /{ga gzhan blo yis ma rtogs phyir/} /{gzhan gyis brtags pa'i ga nyid bzhin//} गकारोऽत्यन्तनिष्कृष्टगत्वाधारो न विद्यते । गान्यबुद्ध्यनिरूप्यत्वात् परकल्पितगत्ववत् ।। त.स.७८क/७२८; {ngo bo gcig nyid 'khrul pa yi/} /{shes pa rnams kyis nges byas phyir/} /{dmigs bkar ba lang nyid brjod nyid/} /{yun ring nas ni rtogs par 'gyur//} निष्कृष्टगोत्ववाचित्वं चिरेण प्रतिपद्यताम् । एकरूपतया भ्रान्तैर्ज (?र्ज्ञा)नैरध्यवसायतः ।। त.स.९०क/८१७; • सं. अवधारणम् — {bse ru lta bu kho na dmigs kyis bkar ba'i phyir ro//} खड्गविषाणकल्पस्यैवावधारणात् अभि.स्फु.१७४क/९२१; द्र. {dmigs kyis dgar ba/}
dmigs kyis dgar
= {dmigs kyis dgar ba/}
dmigs kyis dgar ba
• सं. निर्धारणम् — {de la tshogs pa las mngon sum nyid kyi rigs kyis phyogs gcig po tha dad du byed pa ni dmigs kyis dgar ba'o//} तत्र समुदायात् प्रत्यक्षत्वजात्यैकदेशस्य पृथक्करणं निर्धारणम् न्या.टी.४०क/४०; • वि. निष्कृष्टम् — {rang don brjod nyid dmigs dgar ba'i/} /{sgra yis rtogs par mi 'gyur ro//} निष्कृष्टं स्वार्थवाचित्वं गोशब्दो न प्रपद्यते ।। त.स.७८क/७२६; द्र. {dmigs kyis bkar ba/}
dmigs kyis dgar ba byed pa
निर्धारणम् — {de la zhes bya ba ni bdun pa'i don dang sbyar nas dmigs kyis dgar ba byed pa yin no//} तत्रेति सप्तम्यर्थे वर्तमानो निर्धारणे वर्तते न्या.टी.४०क/४०.
dmigs kyis ston pa
अपवादः — {spyir bstan pa byas nas dmigs kyis ston par byed de} उत्सर्गं कृत्वाऽपवादं करोति अभि.भा.७४ख/११५८.
dmigs kyis 'dri ba
परिपृच्छनिका — {dmigs kyis 'dri ba dang dus khrims 'bogs pa dang yon bshad pa dag ni ma yin no//} न… परिपृच्छनिकोपवासदानदक्षिणादेशनेषु वि.सू.२९ख/३७.
dmigs kyis dbye ba
निर्धारणम् म.व्यु.६५६७ (९४क).
dmigs kyis ma bsngos
वि. अनवच्छिन्नम् — {dmigs kyis ma bsngos na gzhan las gyon te bcag par mi bya'o//} नानवच्छिन्नमपरतः प्रावृत्य चंक्रम्येत वि.सू.४२क/५३.
dmigs kyis ma phye
= {dmigs kyis ma phye ba/}
dmigs kyis ma phye ba
• सं. अनिर्धारणम् — {lhag ma ni dmigs kyis ma phye ba'i phyir dran pa nye bar gzhag pa bzhi char gyi rang bzhin yin no zhes bya bar grub bo//} अनिर्धारणाच्छेषे चतुःस्मृत्युपस्थानस्वभावे इति सिद्धम् अभि.भा.६२क/१११२; • वि. अनिर्भिन्नः — {dmigs kyis ma phye don zab pa/} /{spyi la rnam par smod pa 'di/} /{bdag gis thos par gyur nas ni/} /{bdag gi yid kyang 'dar bar 'dra//} अनिर्भिन्नार्थगम्भीरमनारभ्यविगर्हितम् । त्वदिदं समुपश्रुत्य साकम्पमिव मे मनः ।। जा.मा.१५५क/१७८.
dmigs kyis bstsal ba
=( {dmigs kyis bsal ba} इत्यस्य प्रा.) • सं. अपवादः — । {ni zhes bya ba'i sgra ni dmigs kyis bstsal ba'i don ston par byed do//} तुशब्दोऽपवादार्थं द्योतयति अभि.स्फु.२९९क/११५८; {spyir bstan pa la dmigs kyis bstsal ba yod de} अस्त्यस्योत्सर्गस्यापवादः अभि.स्फु.२८९ख/११३५; • वि. अपवादकः — । {nyer bsdogs ni nyer bsdogs pas kyang zhes dmigs kyis bstsal ba'i ngo bor 'chad par 'gyur ro//} वक्ष्यति हि—सामन्तकेन चेति अपवादकरूपेण सामन्तकरूपेण अभि.स्फु.२९९क/११६०.
dmigs kyis 'dzin pa
= {dmigs 'dzin/}
dmigs kyis bsal
= {dmigs kyis bsal ba/}
dmigs kyis bsal ba
१. अवधारणम्— {gang zhig slob pa de kho na slob pa yin gyi slob pa 'dor ba ni ma yin no zhes dmigs kyis bsal ba shes par bya ba'i phyir mdo las} सूत्रे…‘यः शिक्षत एव नापशिक्षते स शैक्षः’ इत्यवधारणं यथा विज्ञायेत अभि.भा.२७क/९७२ २. अपवादः — {spyir btang ba dang dmigs kyis bsal ba dag gi yul ni/} {brtags pa'i sgra'i don yin pa nyid kyis rnam par mi gnas pa'i phyir dngos po bsam pa la dbang du byas pa ma yin pa nyid la} उत्सर्गापवादयोः शब्दार्थविषयत्वेनानवस्थितत्वाद् वस्तुचिन्तायामनधिकार एव त.प.२४१ख/९५४; {'dir ni bzhi pa dmigs bsal te/} /{des ni nyer gnod las skyes brjod/} /{de la rab rib 'ba' zhig ni/} /{nyer gnod mtshon par byed pa yin//} अपवादश्चतुर्थोऽत्र तेनोक्तमुपघातजम् । केवलं तत्र तिमिरमुपघातोपलक्षणम् ।। प्र.वा.१२९ख/२.२९३; {la lar gang du ji snyed pa'i/} /{dmigs bsal rnams ni srid pa yin/} /{de bdag nyid la de snye+e+ed ni/} /{brtsal yang ma skyes pas der med//} यावानेवापवादोऽतो यत्र सम्भाव्यते मतौ । अन्विष्टेऽनुपजाते च तावत्येव तदात्मनि ।। त.स.१०४ख/९२१; द्र. {dmigs kyis bstsal ba/}
dmigs rkyen
= {dmigs pa'i rkyen/}
dmigs dgar
= {dmigs kyis dgar ba/}
dmigs dgar ba
= {dmigs kyis dgar ba/}
dmigs 'gyur
= {dmigs par 'gyur/}
dmigs bcas
= {dmigs pa dang bcas pa/}
dmigs rten
आलम्बनम् — {da ni dga' ba'i dmigs rten du/} /{rdo yi glegs bu 'di nyid la/} /{ri yi khams ni yid 'ong gis/} /{zla bzhin ma de bdag gis bris//} अस्मिन्नेव शिलापट्टे रुचिरैर्गिरिधातुभिः । लिखामि तां शशिमुखीं सम्प्राप्याऽऽलम्बनं धृतेः ।। अ.क.१०४क/१०.५१.
dmigs dang bcas
= {dmigs pa dang bcas pa/}
dmigs ldan
• वि. सालम्बनम् — {gzugs brnyan la yang shes pa ni/} /{dmigs pa dang ldan 'dod min nam//} ननु च प्रतिबिम्बेऽपि ज्ञानं सालम्बनं मतम् । त.स. ७६क/७०९; • सं. = {blo} उपलब्धिः, बुद्धिः — बुद्धिर्मनीषा धिषणा धीः प्रज्ञा शेमुषी मतिः । प्रेक्षोपलब्धिश्चित्संवित्प्रतिपज्ज्ञप्तिचेतनाः ।। अ.को.१३८ख/१.५.१; उपलभ्यतेऽनयेति उपलब्धिः । डुलभष् प्राप्तौ अ.वि.१.५.१.
dmigs pa
• सं. १. आलम्बनम् [1] = {gzhi} आश्रयः — {dad pa'i dbang po'i gzhi ni byang chub ste/} {dmigs pa zhes bya ba'i don to//} श्रद्धेन्द्रियस्य बोधिः पदम्, आलम्बनमित्यर्थः सू.व्या.२२७ख/१३८; {gsung rab las ni gzhi zhes bya ba'i sgra ngo bo nyid dang dmigs pa dang kun tu sbyar bar bya ba dang rgyu dang yongs su gzung ba dang don lnga yin par snang ste} प्रवचने हि वस्तुशब्दः पञ्चस्वर्थेषु दृश्यते— स्वभावे, आलम्बने, संयोजनीये, हेतौ, परिग्रहे च अभि.स्फु.१८ख/२७; {lus ni blo'i rten ma yin no//} {lus ni bde ba la sogs pa'i dmigs pa nyid yin te/} न देहाश्रया बुद्धिः । आलम्बनमेव देहः सुखादीनाम् प्र.अ.७७क/८४; {da ni 'dod pa'i lha'i dmigs pa mdor bsdus pas gsungs te} इदानीमिष्टदेवतालम्बनमुच्यते संक्षेपतः वि.प्र.१०९क/३.३५; {de nas stong pa nyid la dmigs pa byas nas lha rdzogs par bya ba'i don du} ततः शून्यतालम्बनं कृत्वा देवतानिष्पादनं प्रति वि.प्र.१०९क/३.३५; {sangs rgyas la dmigs bsgom pa yis/} /{mtshan mo gnyid du yang dag song //} बुद्धालम्बनभावेन निशि निद्रां समाययौ ।। अ. क.१८७क/२१.३४; आरम्बणम् — {sems kyi dmigs pa thams cad dang yang bral la/} {sems can thams cad kyi sems kyi spyod pa dang bsam pa yang rab tu shes so//} सर्वचित्तारम्बणविगतश्च सर्वसत्त्वचित्तचरिताशयांश्च प्रजानाति र.व्या.८७ख/२५; आलम्बः — {mi sdug ma chags sa bcu dang /} /{dmigs pa 'dod snang mis skyed do//} अलोभो दशभूः कामदृश्यालम्बा नृजाऽशुभा ।। अभि.को.१९क/६.११; लम्बनम्— {mi sdug pa ni kha dog dang dbyibs kyi bye brag la dmigs pa'i phyir rnam par rtog pa 'dren par byed do//} अशुभा तु यत्र (?वर्ण)संस्थानविशेषलम्बनत्वाद् वितर्कमावहति अभि. भा.९क/८९५; अवलम्बनम् — {gang gi tshe phyi'i dngos po dmigs pa'i shes pa dang dus mnyam du bde ba la sogs pa nyams su myong ba/de'i} {tshe gang gis na don gcig la rten pa'i shes pas rig par bya bar 'gyur} यदा बाह्यवस्त्ववलम्बनज्ञानसमकालं सुखादयोऽनुभूयन्ते; तदा कतमेनैकार्थाश्रयिणा ज्ञानेन वेद्येरन् त.प.१९क/४८४; {de la khyed nus pa so sor nges pa la dmigs pa nyid skyabs yin te} तत्र च भवतः शक्तिप्रतिनियमावलम्बनमेव शरणम् वा.टी.९५ख/५५ २. = {'thob pa} उपलब्धिः, प्राप्तिः — {khu ba 'pho ba las bde ba la dmigs pa ni phra mo'i rnal 'byor te} शुक्रच्यवनात् सुखोपलब्धिः सूक्ष्मयोगः वि.प्र.६२क/४.११०; {dgag par bya ba dang 'gal ba gang yin pa des khyab par bya ba'i chos gzhan dmigs pa ste} प्रतिषेध्यस्य यद् विरुद्धं तेन व्याप्तस्य धर्मान्तरस्य उपलब्धिः न्या.टी. ५६ख/१३१; उपलम्भः — {de ni res 'ga' dmigs pa'i phyir/} /{mi rtag nyes pa'i rten phyir dang //} कदाचिदुपलम्भात् तदध्रुवं दोषनिःश्रयात् ।। प्र.वा.११४क/१.१७८; उपलम्भनम् — {sa la sogs pa'i ming ni de'i tshogs la yin te/} {sa la sogs pa gzhan du dmigs pa med pa'i phyir ro//} तत्समुदाये पृथिव्यादिसंज्ञा । पृथिव्यादीनामन्यथोपलम्भनाभावात् प्र.अ.४७ख/५४ ३. = {shes pa} उपलब्धिः — {dmigs pa ni shes pa'o//}…{dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa ni snang ba zhes bya ba'i don to//} उपलब्धिर्ज्ञानम्…उपलब्धिलक्षणप्राप्तो दृश्य इत्यर्थः न्या.टी.४९ख/१०१; {dmigs pa zhes bya ba ni blos rtogs pa yin} उपलब्धिर्हि नाम बुद्ध्या प्रतिपत्तिः सू.व्या. २३७क/१४९; {rig pa dang dmigs pa dang don} ({rtogs pa dang} ){rnam par rig pa zhes shes pa nyid rnam grangs de dag gis brjod pa yin no//} वित्तिरुपलब्धिरर्थप्रतीतिर्विज्ञप्तिरिति ज्ञानमेवैतैः पर्यायैरभिधीयते त.प.११८क/६८६; उपलम्भः — {des dben pa'i sa phyogs dmigs pa bum pa med pa bzhin du} घटाभाव इव तद्विविक्तप्रदेशोपलम्भात् त.प.२३२क/९३४; {yod pa dmigs pa ste/} {rtogs pa} विद्यमानस्योपलम्भः अधिगमः त.प. २५८ख/२३३; उपलम्भनम् — {gzugs sogs las ni tha dad par/} /{'byung ba dmigs par ga la yod//} रूपादिव्यतिरेकेण कुतो भूतोपलम्भनम् । प्र.अ.४७क/५४; {de dmigs pa ni yongs su shes pa'o//} तस्योपलम्भनं परिज्ञानम् त.प.१५५ख/७६४ ४. = {dmigs pa nyid} आलम्बनता — {gzugs la sogs pa la dmigs pa dang} रूपाद्यालम्बनतया अभि.स.भा.६२ख/८५; {tha dad snang ba'i blo rnams ni/} /{dmigs pa gcig par ji ltar 'gyur/} /{zhe na} भिन्नाभानां मतीनां चेदेकालम्बनता कथम् त.स.९२क/८३०; • पा. १. आलम्बनम् [1] आलम्बनप्रत्ययः — {rkyen ni bzhi po dag tu gsungs/}… /{dmigs pa chos rnams thams cad do//} चत्वारः प्रत्यया उक्ताः…आलम्बनं सर्वधर्माः अभि.को.६ख/२.६२, द्र. {dmigs pa'i rkyen/} [2] आनुत्तर्यभेदः, द्र. {dmigs pa bla na med pa nyid/} [3] स्मृत्युपस्थानभेदः, द्र. {dmigs pa'i dran pa nye bar gzhag pa/} [4] अभिसमयभेदः, द्र. {dmigs pa'i mngon par rtogs pa} आलम्बनाभिसमयः; आलम्बः — {de ltar bden pa mngon rtogs 'di/} /{sems bcu drug go rnam gsum ste/} /{mthong dmigs bya ba zhes bya 'o//} इति षोडशचित्तोऽयं सत्याभिसमयस्त्रिधा । दर्शनालम्बकार्याख्यः अभि.को.१९ख/६. २७ [5] समाधेरालम्बनम् — {spyad pa rnam par sbyong ba'i dmigs pa gang zhe na/} {'di lta ste/} {mi sdug pa dang byams pa dang}…{dbugs rngub pa dang dbugs 'byung ba dran pa'o//} चरितविशोधनमालम्बनं कतमत्? तद्यथा—अशुभा, मैत्री… आनापानस्मृतिश्च श्रा.भू.७९क/२०२; {ting nge 'dzin gyi dmigs pa ste rus pa'i rus gong la sogs pa'o//} समाधेरालम्बनमस्थिसङ्कलादि अभि. स्फु.१०ख/५८३ [6] ज्ञानस्यालम्बनम् — {gang la blos phyi rol gyi bum pa snyam pa der yang bum pa nyid dmigs pa ni ma yin te/} {'on kyang phyi rol yul nyid yin no//} यत्रापि बहिर्घट इति बुद्धिस्तत्रापि न घट एवालम्बनम् । अपि तु बहिर्विषय एव प्र.अ.४०ख/३७१; {de'i rnam par 'jog par nus pa ni myong ba'i dmigs pa yin la} तदाकाराधानसमर्थं संवेदनस्यालम्बनम् प्र.अ. १०४क/४४१; {yul dang dus gzhan bdag nyid kyis/} /{phyi rol rnam kun dmigs pa yin//} सर्वत्रालम्बनं बाह्यं देशकालान्यथात्मकम् । त.प.१७९ख/८२०; {don dam par phyi rol gyi dmigs pa ma grub kyi} बाह्यमालम्बनमसिद्धं परमार्थतः प्र.अ.४२क/३७३; {rten ni mig la sogs pa'o/} /{dmigs pa ni gzugs la sogs pa yin no//} आश्रयश्चक्षुरादिः, आलम्बनं रूपादिकम् अभि. भा.८९ख/२९७; {yul dang dmigs pa dag la bye brag ci yod ce na/} {gang la gang zhig byed pa de ni yul yin la/} /{gang zhig sems dang sems las byung ba rnams kyis 'dzin pa de ni dmigs pa yin no//} कः पुनर्विषयालम्बनयोर्विशेषः? यस्मिन् यस्य कारित्रं स तस्य विषयः । यच्चित्तचैत्तैर्गृह्यते तदालम्बनम् अभि.भा.४०क/८०; {dmigs pa yod pa las sems 'byung bar 'gyur ro//} आलम्बने सति चित्तमुत्पद्यते शि.स.१३१ख/१२७ २. निध्यप्तिः — {sngags dmigs pa yi lus kyis ni/} /{ngag dang yid la bskul byas pas/}…{sems kyi dmigs pa bdag med pa//} मन्त्रनिध्यप्तिकायेन वाचा मनसि चोदितः ।…चित्तनिध्यप्तिनैरात्म्यम् गु.स.९८ख/१८; • वि. आलम्बी — {bsam gtan dag la dmigs pa'i spyan la} ध्यानालम्बिविलोचने अ.क.२१९ख/८८.५९; अवलम्बी — {de ni gnyi ga'i cha la dmigs pa dran pa'i rang bzhin yin pa'i phyir ro//} उभयांशावलम्बिस्मृतिरूपत्वादस्य प्र.अ.१६क/१८; अवलम्बिनी — {snying rje rnam pa gsum ste/} {sems can la dmigs pa dang chos la dmigs pa dang dmigs pa med pa'o//} करुणा त्रिधा—सत्त्वावलम्बिनी धर्मावलम्बिनी अनवलम्बिनी च वि.प्र.१२३क/१, पृ.२१; • कृ. १. उपलब्धः — {de rab rib can gyis dmigs pa'i skra shad la sogs pa don med pa las khyad par yod pa ga la 'gyur} कुतस्तस्यानर्थात् तैमिरिकोपलब्धकेशादेर्विशेषः प्र.अ.२३ख/२७; समुपलब्धः — {lung thams cad la'ang so sor nges pa'i lung gi don gyi nang gi bye brag gi rnam par dbye ba dmigs pa ni}… {ma yin no//} न हि प्रतिनियतागमार्थावान्तरविभागाः सर्वागमेष्वपि समुपलब्धाः प्र.अ.८ख/१०; आलम्बितः — {gal te gang zhig gang sgra'i snga na med pa la dmigs pa des sgra kho na la dmigs pa yin gyi/} {snga na med pa la ni ma yin na} यः शब्दस्य प्रागभावमालम्बते, शब्द एव तेनालम्बितो भवति, न प्रागभावः अभि. स्फु.११९क/८१५; वृत्तः — {de lta'ang rang gi mtshan nyid 'di/} /{brjod bya min par gong du bsgrubs/} /{de la dmigs pa'i shes pa yang /} /{rtog pa med pa nyid du nges//} तथा चावाच्यमेवेदं साधितं प्राक् स्वलक्षणम् । तस्मिन् वृत्तं च विज्ञानं नियतं निर्विकल्पकम् ।। त.स.४७ख/४७३ २. उपलभ्यमानः — {gang du gang zhig dmigs na gang zhig nges par dmigs par 'gyur ba/} {de ni de dang 'brel ba yin te} यत्र यस्मिन्नुपलभ्यमाने नियमेन यस्योपलब्धिः, स तत्संसृष्टः हे.बि.२४८ख/६५.
dmigs pa rnam pa bcu gnyis
द्वादशविधमालम्बनम् — १. {chos brtags pa rnam par gzhag pa'i dmigs pa} धर्मप्रज्ञप्तिव्यवस्थानालम्बनम्, २. {chos kyi dbyings kyi dmigs pa} धर्मधात्वालम्बनम्, ३. {bsgrub bya'i dmigs pa} साध्यालम्बनम्, ४. {sgrub pa'i dmigs pa} साधनालम्बनम्, ५. {'dzin pa'i dmigs pa} धारणालम्बनम्, ६. {nges par 'dzin pa'i dmigs pa} अवधारणालम्बनम्, ७. {rab tu 'dzin pa'i dmigs pa} प्रधारणालम्बनम्, ८. {rab tu rtogs pa'i dmigs pa} प्रतिवेधालम्बनम्, ९. {rab tu rgyas pa'i dmigs pa} प्रतानतालम्बनम्, १०. {rnam par khong du chud pa'i dmigs pa} प्रगमालम्बनम्, ११. {rnal du 'dug pa'i dmigs pa} प्रशठत्वालम्बनम्, १२. {phul du byung ba'i dmigs pa'o//} प्रकर्षालम्बनम् म.भा.२६क/१८६.
dmigs par
उपलब्धुम् — {ma grub pa ni dmigs par mi nus so//} न चानिष्पन्नमुपलब्धुं शक्यम् प्र.अ.७ख/९.
dmigs pa mngon sum ma yin
अप्रत्यक्षोपलम्भः — {dmigs pa mngon sum ma yin no/} /{don mthong rab tu 'grub mi 'gyur//} अप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिद्ध्यति त.प.२३०क/९३०.
dmigs pa can
वि. औपलम्भिकः — {byang chub sems dpa' dmigs pa can snga ma de dag thams cad kyi sbyin pa las byung ba'i bsod nams mngon par 'du byed pa gang yin pa dang} तेषां पौर्वकाणामौपलम्भिकानां बोधिसत्त्वानां यश्च दानमयः पुण्याभिसंस्कारः अ.सा.१५३ख/८७; {dmigs pas spyod pa na dmigs pa can te} उपलम्भेन चरन्तीत्यौपलम्भिकाः त.प.१२५क/६९९.
dmigs pa can gyi gzhung lugs
औपलम्भिकदर्शनम् — {de dang 'dra ba nyid 'byung bas/} /{gzhan gyi 'dod chags sogs rig na/} /{sgrib pa yod pa 'thob 'gyur te/} /{dmigs pa can gyi gzhung lugs la//} अन्यरागादिसंवित्तौ तत्सारूप्यसमुद्भवात् । प्राप्नोत्यावृत्तिसद्भाव औपलम्भिकदर्शने ।। त.स.७४ख/६९९; {dmigs pas spyod pa na dmigs pa can te/} {de dag gi lta ba ni gzhung lugs so//} उपलम्भेन चरन्तीत्यौपलम्भिकाः, तेषां दर्शने मते त.प.१२५क/६९९.
dmigs pa gcig nyid
= {dmigs pa gcig pa nyid/}
dmigs pa gcig pa
• वि. एकालम्बनम् — {de lta na ni 'o na sems dmigs pa gcig pa dag kho na ting nge 'dzin yin gyi} एवं तर्हि चित्तान्येवैकालम्बनानि समाधिः अभि.भा.६५ख/११२६; • सं. = {dmigs pa gcig pa nyid} एकालम्बनता — {tha dad snang ba'i blo rnams ni/} /{dmigs pa gcig par ji ltar 'gyur/} /{zhe na} भिन्नाभानां मतीनां चेदेकालम्बनता कथम् । त.स.९२क/८३०.
dmigs pa gcig pa nyid
एकालम्बनता — {rtse gcig pa zhes bya ba 'di ci zhe na/} {dmigs pa gcig pa nyid do//} केयमेकाग्रता नाम? एकालम्बनता अभि.भा.६५ख/११२६; {mig dang reg pa'i rnam shes ni/} /{tha dad snang ba nye bar skye/} /{de dag dmigs pa gcig nyid med/} /{dri la sogs pa'i sa bon} (?{rig pa}){bzhin//} चक्षुःस्पर्शनविज्ञानं भिन्नाभमुपजायते । एकालम्बनता नास्ति तयोर्गन्धादिवित्तिवत् ।। त.स.४क/५७; एकालम्बनत्वम्— {de kho na las sems rnams kyi dmigs pa gcig pa nyid du yang ci'i phyir mi 'dod} तत एव कारणात् चित्तानामेकालम्बनत्वं किं नेष्यते अभि.भा.६५ख/११२७.
dmigs pa gcod pa
पा. आरम्भणच्छेदनः, समाधिविशेषः म.व्यु.५७३ (१३ख).
dmigs pa chung
= {dmigs pa chung ba/}
dmigs pa chung ba
आलम्बनपरीत्तता— {dmigs pa chung bas chung la dbang chung bas ma yin pas yang mi sdug pa yang yod de} अस्त्यशुभा आलम्बनपरीत्ततया परीत्ता न वशितापरीत्ततया परीत्ता अभि.भा.१०क/८९७.
dmigs pa nyid
आलम्बनत्वम् — {rnam shes dmigs pa nyid yin pas/} /{skad cig gis ni gzhan dmigs 'gyur//} आलम्बनत्वे विज्ञानं क्षणादालम्बते परम् ।। प्र.अ. ९८क/१०५; अवलम्बित्वम् — {dogs pa yang cha gnyi ga la dmigs pa nyid kyis sgro btags pa'i rnam par 'jug pa nyid yin pa'i phyir ro//} आशङ्कायाश्चोभयांशावलम्बित्वेनारोपाकारप्रवृत्तत्वात् त.प.२४२ख/९५६.
dmigs pa nye bar sbyar ba
उपलब्ध्युपसंहारः लो.को.१८६४.
dmigs pa lta ba can
वि. उपलम्भदृष्टिकः — {yul 'khor skyong byang chub sems dpas dmigs pa lta ba can gyi gang zag bsten par mi bya ba dang} उपलम्भदृष्टिको राष्ट्रपाल पुद्गलो बोधिसत्त्वेन न सेवितव्यः रा.प. २३५ख/१३१.
dmigs pa thams cad kun nas mthong ba'i mig gi dkyil 'khor
पा. सर्वारम्बणसमन्तदर्शनचक्षुर्मण्डलः, बोधिसत्त्वसमाधिविशेषः — {byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin dmigs pa thams cad kun nas mthong ba'i mig gi dkyil 'khor} सर्वारम्बणसमन्तदर्शनचक्षुर्मण्डलेन बोधिसत्त्वसमाधिना ग.व्यू.३०६क/२९.
dmigs pa thams cad kyis khyab pa
पा. सर्वालम्बनकृत्स्नः, समाधिविशेषः — {'di lta ste dper na/} {dge slong la la zhig skye bo mang po'i tshogs kyi dbus su sas khyab pa'i ting nge 'dzin la snyoms par zhugs pa'am}… {dmigs pa thams cad kyis khyab pa'i ting nge 'dzin la snyoms par zhugs na} तद्यथापि नाम भिक्षुर्महतो जनकायस्य मध्ये पृथिवीकृत्स्नं समाधिं समापद्येत्…सर्वालम्बनकृत्स्नं वा समाधिं समापद्येत ग.व्यू.२९५क/१६.
dmigs pa thams cad chos kyi dbyings su shes pa'i mig gi dkyil 'khor
पा. सर्वारम्बणधर्मधातुगतिचक्षुर्मण्डलः, बोधिसत्त्वसमाधिविशेषः — {byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin dmigs pa thams cad chos kyi dbyings su shes pa'i mig gi dkyil 'khor} सर्वारम्बणधर्मधातुम (?ग)तिचक्षुर्मण्डलेन बोधिसत्त्वसमाधिना ग.व्यू.३०६क/२९.
dmigs pa thams cad la chags pa med pa'i mthar 'jug pa
पा. सर्वारम्बणासङ्गकोटिप्रवेशः, बोधिसत्त्वसमाधिविशेषः — {byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin dmigs pa thams cad la chags pa med pa'i mthar 'jug pa} सर्वारम्बणासङ्गकोटिप्रवेशेन बोधिसत्त्वसमाधिना ग.व्यू.३०५ख/२९.
dmigs pa thams cad la sangs rgyas rgya mtsho rnam par lta ba
पा. सर्वालम्बनबुद्धसमुद्रविपश्यी, बोधिसत्त्वसमाधिविशेषः — {byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin dmigs pa thams cad la sangs rgyas rgya mtsho rnam par lta ba} सर्वावरण (?लम्बन)बुद्धसमुद्रविपश्यिना बोधिसत्त्वसमाधिना ग.व्यू.३०५क/२८.
dmigs pa dang bcas
= {dmigs dang bcas pa/}
dmigs pa dang bcas pa
वि. सालम्बः — {de dang bcas pa'i/} /{dmigs dang bcas pas 'dzin par byed//} तया सह । आकारयन्ति सालम्बाः अभि.को.२२क/७.१३; सालम्बनः — {rnam par shes pa ni rnam pa gnyis te/} {dmigs pa dang bcas pa dang dmigs pa med pa'o//} द्विविधं हि विज्ञानम्—सालम्बनम्, अनालम्बनं च त.प.८८ख/६३०; {shes rab dang dmigs pa dang bcas pa'i chos gzhan thams cad kyis kyang 'dzin par byed do//} प्रज्ञा चान्ये च सर्वे सालम्बना धर्मा आकारयन्ति अभि.भा.५०ख/१०६२; सावलम्बनः — {sems ni dmigs dang bcas rnams kyi/} /{mya ngan 'das pa'ang dka' bar gnas//} सावलम्बनचित्तानां निर्वाणमपि दुःस्थितम् ।। बो.अ.३२ख/९.४५.
dmigs pa dang ldan
= {dmigs ldan/}
dmigs pa dang ldan pa
= {dmigs ldan/}
dmigs pa dang bral ba
वि. आलम्बविगतः — {blo gros chen po chos nyid kyi sangs rgyas ni dmigs pa med cing dmigs pa dang bral ba/} {bya ba dang dbang po dang tshad ma'i mtshan nyid thams cad las rnam par log pa} धर्मताबुद्धः पुनर्महामते निरालम्बः । आलम्बविगतं सर्वक्रियेन्द्रियप्रमाणलक्षणविनिवृत्तम् ल.अ.७७ख/२५.
dmigs pa drug tshan
आलम्बनषट्कम्— {rten drug tshan ni mig la sogs pa yid la thug pa'i bar ro//}…{dmigs pa drug tshan ni gzugs la sogs pa chos la thug pa'i bar ro//} आश्रयषट्कं चक्षुरादि मनोऽन्तकम्… आलम्बनषट्कं रूपादिधर्मान्तम् अभि.स्फु.३५क/५२.
dmigs pa 'dod snang
वि. कामदृश्यालम्बा — {mi sdug ma chags sa bcu dang /} /{dmigs pa 'dod snang mis skyed do//} अलोभो दशभूः कामदृश्यालम्बा नृजाऽशुभा ।। अभि.को.१९क/६.११.
dmigs pa bla na med pa nyid
पा. आलम्बनानुत्तर्यम्, आनुत्तर्यभेदः — {bla na med pa nyid rnam pa gsum}…{sgrub pa bla na med pa nyid dang dmigs pa bla na med pa nyid dang yang dag par 'grub pa bla na med pa nyid do//} त्रिविधमानुत्तर्यं…प्रतिपत्त्यानुत्तर्यम्, आलम्बनानुत्तर्यम्, समुदागमानुत्तर्यञ्च म.भा.२०क/१४९; द्र. {dmigs pa rnam pa bcu gnyis/}
dmigs pa ma yin
क्रि. नोपलभ्यते — {rnam par bsams nas 'di kun la/} /{gang zag dmigs pa ma yin no//} विचिन्त्य सर्वाण्येतानि पुद्गलो नोपलभ्यते ।। अभि.भा. ८६ख/१२०३; आलम्बनं न भवति — {de lta bas na dang po med pa'i phyir}…{dmigs pa ma yin no//} इत्याद्याभावान्न भवत्यालम्बनम् अभि.भा.२३४ख/७९१.
dmigs pa ma lus pa thams cad du rnam par 'phrul pa mngon par bsgrub pas phyi ma'i mthar byin gyis rlob pa
पा. अशेषसर्वारम्बणविकुर्विताभिनिर्हारापरान्ताधिष्ठानः, बोधिसत्त्वसमाधिविशेषः — {byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin dmigs pa ma lus pa thams cad du rnam par 'phrul pa mngon par bsgrub pas phyi ma'i mthar byin gyis rlob pa} अशेषसर्वारम्बणविकुर्विताभिनिर्हारापरान्ताधिष्ठानेन बोधिसत्त्वसमाधिना ग.व्यू. ३०५ख/२८.
dmigs pa mi dmigs pa rtogs pa
पा. उपलम्भानुपलम्भप्रतिवेधः, प्रतिवेधप्रायोगिकभेदः — {rtogs pa sbyor ba pa ni rnam pa bcu gcig tu rig par bya ste/} {glo bur ba nyid rtogs pa dang}…{dmigs pa mi dmigs pa rtogs pa dang}… {chos rnam par bzhag pa rtogs pa'o//} प्रतिवेधप्रायोगिकश्च । स पुनरेकादशविधो वेदितव्यः—आगन्तुकत्वप्रतिवेधतः…उपलम्भानुपलम्भप्रतिवेधतः… व्यवस्थापितधर्मप्रतिवेधतश्च सू.व्या. १६७ख/५९.
dmigs pa med
= {dmigs pa med pa/}
dmigs pa med dang ldan pa
पा. गतोपलम्भयोगः, अनुपलम्भयोगः — {dmigs pa med dang ldan pa dang /} /{'khor gsum rnam par dag pa dang //} गतोपलम्भयोगे च त्रिमण्डलविशुद्धिषु ।। अभि.अ.३ख/१.४५.
dmigs pa med pa
• क्रि. नोपलभ्यते— {ro la sogs spyod bya nyid la/} /{spyod pa nyid ni dmigs pa med//} रसादीनां हि भोग्यत्वे भोक्तृता नोपलभ्यते । प्र.अ.१४०ख/१५०; {de yi ngo bo las gzhan pa/} /{gnas skabs can ni dmigs pa med//} तद्रूपव्यतिरेकेण नावस्थातोपलभ्यते ।। प्र.अ.१४१क/१५१; • सं. अनुपलम्भः — {blta rung ma yin dmigs med pa/} /{med par bsgrub byed ma yin//} अदृश्यानुपलम्भो हि नाभावस्य प्रसाधकः ।। प्र.अ. ५८ख/६६; • पा. अनवलम्बिनी, करुणाभेदः — {snying rje rnam pa gsum ste/} {sems can la dmigs pa dang chos la dmigs pa dang dmigs pa med pa'o//} करुणा त्रिधा—सत्त्वावलम्बिनी धर्मावलम्बिनी अनवलम्बिनी चेति वि.प्र.१२३क/१, पृ.२१; अनालम्बिनी— {gang gis dmigs bcas rdul med stong pa nyid dang dmigs pa med pa'i snying rje bzang po yis} सालम्बाऽनणुशून्यता सुकरुणाऽनालम्बिनी यस्य वै वि.प्र.१८३ख/५.१; • वि. निरालम्बः — {blo gros chen po chos nyid kyi sangs rgyas ni dmigs pa med} धर्मताबुद्धः पुनर्महामते निरालम्बः ल.अ.७७ख/२५; {dngos su na ni dmigs med la/} /{rtog pa yang dag 'jug pa yin//} वस्तुतस्तु निरालम्बो विकल्पः सम्प्रवर्तते । त.स.४८क/४७९; निरालम्बनः — {dmigs pa med pa dang rnam pa med pa'i rnam par shes pa ni mi rung ngo //} न हि निरालम्बनं निराकारं वा विज्ञानं युज्यते त्रि.भा.१५०क/३७; अनालम्बनः — {de dag ni sems can la dmigs pa dang chos la dmigs pa dang dmigs pa med pa'o//} ते सत्त्वालम्बना धर्मालम्बना अनालम्बनाश्च सू.व्या.२१३ख/११८; {dmigs pa'i rkyen ni dmigs pa dang bcas pa kho na'i yin gyi dmigs pa med pa'i ni ma yin no//} आलम्बनप्रत्ययस्तु सालम्बनस्यैव, नानालम्बनस्य अभि.स्फु.२२५क/३४९; अनालम्बिनी — {gzhan yang 'gyur med kyang rig pa ste/} {dmigs pa med pa} अन्यच्चाक्षरमपि विद्याऽनालम्बिनी वि.प्र.२७२ख/२.९६; निरालम्ब्यः — {gang rgyu yang ma yin pa 'bras bu yang ma yin pa de ni dmigs pa med pa'o//} यच्च न कार्यं न कारणं तन्निरालम्ब्यम् ल.अ.१३१क/७७.
dmigs pa med pa nyid
१. निरालम्बनता — {de ltar gang tshe nga'o snyam/} /{dmigs med nyid du gnas pa yin//} निरालम्बनता चैवमहङ्कारे यदा स्थिता । त.स.१२क/१४१ २. निरालम्बनमेव— {nam mkha'i chu skyes pad sogs la/} /{der rtogs} (?{brjod} ){bag chags tsam las ni/} /{'byung ba dmigs pa med nyid ni/} /{shes pa 'di ni rab tu byed} (?{'jug})// निरालम्बनमेवेदमम्बराम्भोरुहादिषु । तज्जल्पवासनामात्रभावि ज्ञानं प्रवर्तते ।। त.स.१७क/१९१.
dmigs pa med pa'i ngo bo
अनालम्बनीभावः — {de rnam par 'jig pa ni 'bral ba ste/} {dmigs pa med pa'i ngo bo'o//} तस्य विभावना विगमोऽनालम्बनीभावः सू. व्या.२४६क/१६२.
dmigs pa med pa'i chos
अनुपलम्भधर्मः — {dmigs med chos thos chos 'di thams cad sems can med pa dang /} /{'di la bdag med par ni chos la som nyi de mi skyed//} अनोपलम्भधर्म श्रुत्व काङ्क्ष नास्य जायते निःसत्त्व एति सत्त्वधर्म नात्र आत्म विद्यते ।। रा.प. २३३क/१२६.
dmigs pa med par shin tu sprul ba
ना. अनिलम्भसुनिर्मितः, बोधिसत्त्वः — {byang shar gyi phyogs mtshams kyi 'jig rten gyi khams rin po che thams cad rab tu 'bar ba na/} {de bzhin gshegs pa}…{mi dmigs pa'i spyan rnam par dmigs pa} (?{snang ba} ){zhes bya ba byang chub sems dpa' dmigs pa med par shin tu sprul ba la stsogs pa} …{dang thabs gcig tu} उत्तरपूर्वायां दिशि सर्वरत्नरुचिरायां लोकधातौ अनिलम्भचक्षुर्वैरोचनो नाम तथागतः… सार्धमनिलम्भसुनिर्मितबोधिसत्त्वपूर्वंगमेन ग.व्यू.३४६ख/६६.
dmigs pa mtshungs
उपलब्धिसमा लो.को.१८६४.
dmigs pa yin
क्रि. उपलभते — {'ga' zhig ni 'di na 'dug pa nyid dus gcig gi tshe kho nar bdag nyid yul gzhan na gnas par rmi lam du dmigs pa yin no//} कश्चिदिहस्थ एकदैव देशान्तरस्थमात्मानमुपलभते स्वप्ने प्र.अ.८२क/९०; अवलम्बते — {bum pa'i zhig nas med pa zhes bya ba de lta bu thams cad med pa'i shes pa dngos po khyad par can nyid la med pa dmigs pa yin te} घटस्य प्रध्वंसाभावः इत्येवं सर्वत्राभावप्रत्ययो वस्तूपाधिकानेवाभावानवलम्बते त.प.२९८क/३०९; उपलब्धिर्भवति— {chos gang dag yod pa de dag ni bar chad byed pa med na mngon sum du dmigs pa yin te} ये हि धर्माः सन्ति तेषां प्रत्यक्षमुपलब्धिर्भवत्यसत्यन्तराये अभि.भा.८२क/११९०.
dmigs pa yongs su dag pa
पा. आलम्बनपरिशुद्धिः, सर्वाकारपरिशुद्धिभेदः — {rnam pa thams cad yongs su dag pa bzhi gang zhe na/} {gnas yongs su dag pa dang dmigs pa yongs su dag pa dang sems yongs su dag pa dang ye shes yongs su dag pa'o//} चतस्रः सर्वाकाराः परिशुद्धयः कतमाः ? आश्रयशुद्धिः, आलम्बनशुद्धिः, चित्तशुद्धिः, ज्ञानशुद्धिश्च बो.भू.१९७क/२६५.
dmigs pa yod ma yin
क्रि. नोपलभ्यते — {bde sogs rtag pa nyid du yang /} /{nam yang dmigs pa yod ma yin//} सुखादीनां च नित्यत्वं कदाचिन्नोपलभ्यते ।। बो.अ. ३६क/९.१३२.
dmigs pa rang bzhin med pa
उपलब्धिनिःस्वभावः — {chos rnams rang bzhin med pa la/} /{dam pa'i don du 'dod na ni/} /{dmigs pa rang bzhin med pa la/} /{de phyir kun rdzob bstan pa yin/} धर्माणां निःस्वभावत्वं परमार्थेऽपि दृश्यते । उपलब्धिनिःस्वभावे संवृतिस्तेन उच्यते ।। ल.अ.१६३ख/११५.
dmigs pa la kun du rmongs par byed
क्रि. आलम्बने सम्मोहयति — {nyon mongs pa 'jug pa na bya ba bcu byed de/}… {dmigs pa la kun du rmongs par byed do//} क्लेशो हि प्रवर्तमानो दश कृत्यानि करोति… आलम्बने सम्मोहयति अभि.भा.२२६ख/७६०.
dmigs pa la thogs pa
आलम्बनप्रतिघातः — {sems dang sems las byung ba dag kyang yul dang dmigs pa la thogs pa dag gi thogs pa dang bcas pa nyid yin pas dri ba mu bzhi ste} विषयालम्बनप्रतिघाताभ्यां चित्तचैत्तानामपि सप्रतिघत्वप्रसङ्गात् चतुष्कोटिकः प्रश्नः अभि.स्फु.५४ख/८०.
dmigs pa la spyod pa
वि. आरम्बणचरितः— {dmigs pa la spyod cing rtog pa la spyod pa de dag la byang chub ga la yod} तेषामारम्बणचरितानां विकल्पचरितानां कुतो बोधिः सु.प.२९ख/९.
dmigs pa log pa
उपलम्भनिवृत्तिः — {mi dmigs pa de yang dmigs pa log pa tsam gyis mtshan nyid du 'gyur ram} अनुपलम्भोऽपि उपलम्भनिवृत्तिमात्रलक्षणो वा भवेत् वा.टी.५४क/६.
dmigs pa'i rkyen
पा. आलम्बनप्रत्ययः, प्रत्ययभेदः — {rkyen ni bzhi ste/} {rgyu'i rkyen dang mtshungs pa de ma thag pa'i rkyen dang dmigs pa'i rkyen dang bdag po'i rkyen to//} चत्वारः प्रत्ययाः—हेतुप्रत्ययः, समनन्तरप्रत्ययः, आलम्बनप्रत्ययः, अधिपतिप्रत्ययश्च बो.भू.५३ख/७०.
dmigs pa'i rgyu
उपलब्धिकारणम् — {de dag ni de dmigs pa'i rgyu yin pa'i phyir ro//} तेषां तदुपलब्धिकारणत्वात् अभि.भा.८४क/११९७.
dmigs pa'i dngos po
पा. आलम्बनवस्तु — {dmigs pa'i dngos po ni bzhi ste} चत्वार्यालम्बनवस्तूनि श्रा.भू. ७५क/१९२; द्र.—
dmigs pa'i dngos po bzhi
चत्वार्यालम्बनवस्तूनि — १. {khyab pa'i dmigs pa} व्याप्यालम्बनम्, २. {spyad pa rnam par sbyong ba'i dmigs pa} चरितविशोधनमालम्बनम्, ३. {mkhas pa'i dmigs pa} कौशल्यालम्बनम्, ४. {nyon mongs pa rnam par sbyong ba'i dmigs pa} क्लेशविशोधनमालम्बनम् श्रा.भू.७५क/१९२.
dmigs pa'i mngon rtogs
= {dmigs pa'i mngon par rtogs pa/}
dmigs pa'i mngon par rtogs pa
पा. आलम्बनाभिसमयः, अभिसमयभेदः — {mngon par rtogs pa}…{rnam gsum}…{mthong ba'i mngon par rtogs pa} …{dmigs pa'i mngon par rtogs pa}…{bya ba'i mngon par rtogs pa} अभिसमयः…त्रिधा…दर्शनाभिसमयः…आलम्बनाभिसमयः…कार्याभिसमयः अभि.भा.१७क/९२५; अभि. स्फु.१७५क/९२५.
dmigs pa'i dran pa nye bar gzhag pa
पा. आलम्बनस्मृत्युपस्थानम्, स्मत्युपस्थानभेदः — {dran pa nye bar gzhag pa ni rnam pa gsum ste/} {rang bzhin dang /} {'brel ba dang /} {dmigs pa'i dran pa nye bar gzhag pa'o//} त्रिविधं स्मृत्युपस्थानं स्वभावसंसर्गालम्बनस्मृत्युपस्थानम् अभि.भा.१२क/९०३.
dmigs pa'i rnam pa sna tshogs rnam par rig pa
नानाविधालम्बनविज्ञप्तिः लो.को.१८६५.
dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa
• वि. उपलब्धिलक्षणप्राप्तः — {dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa ni snang ba zhes bya ba'i don to//} उपलब्धिलक्षणप्राप्तो दृश्य इत्यर्थः न्या.टी.४९ख/१०१; • सं. उपलब्धिलक्षणप्राप्तिः — {dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa ni bum pa dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa nyid la bya'o//} उपलब्धिलक्षणप्राप्तिः उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वं घटस्य न्या.टी.५०क/१०३.
dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa nyid
उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वम् — {dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa ni bum pa dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa nyid la bya'o//} उपलब्धिलक्षणप्राप्तिः उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वं घटस्य न्या.टी.५०क/१०३.
dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa ma dmigs pa
उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धिः — {rnam par rtog pa yang dag par ma rig pa skye ba med pa'i phyir dmigs pa'i mtshan nyid du gyur pa ma dmigs par sgro btags pa ma skyes pa nyid du grub bo//} न हि विकल्पोऽसंविदित उत्पद्यत इत्युपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्ध्या सिद्धमनुत्पन्नत्वं समारोपस्य त.प.१५क/४७६.
dmigs pa'i mtshan nyid du ma gyur pa
वि. अनुपलब्धिलक्षणप्राप्तः — {'dir rkyen gzhan tshogs pa dang rang bzhin khyad par can yin pa'i phyir dmigs pa'i rig byar gyur pa'i don bstan la/} {gnyis las gcig med na yang gcig kyang dmigs pa'i mtshan nyid du ma gyur pa'i don bstan to//} इह प्रत्ययान्तरसाकल्यात् स्वभावविशेषाच्चोपलब्धिलक्षणप्राप्तोऽर्थ उक्तः । द्वयोरेकैकस्याप्यभावेऽनुपलब्धिलक्षणप्राप्तोऽर्थ उच्यते न्या. टी.५३क/११७.
dmigs pa'i mtshan ma chung ngu rnam par rig pa
परीत्तनिमित्तालम्बनविज्ञप्तिः लो.को.१८६५.
dmigs pa'i mtshan ma chen por gyur pa rnam par rig pa
महानिमित्तालम्बनविज्ञप्तिः लो.को.१८६५.
dmigs pa'i mtshan ma mthar thug pa rnam par rig pa
पर्यन्तनिमित्तालम्बनविज्ञप्तिः लो.को.१८६५.
dmigs pa'i mtshan ma phra mo rnam par rig pa
सूक्ष्मनिमित्तालम्बनविज्ञप्तिः लो.को.१८६५.
dmigs pa'i mtshan ma tshad med pa rnam par rig pa
अप्रमाणनिमित्तालम्बनविज्ञप्तिः लो.को.१८६५.
dmigs pa'i rang bzhin
वि. उपलभ्यस्वभावः — {dmigs pa'i rang bzhin gyi rig byed kyang 'don pa pa'i byed pa yod na byung ba yin no zhes bya ba ni rang bzhin gyi gtan tshigs so//} अध्येतृव्यापारे सति भवत्युपलभ्यस्वभावो वेद इति स्वभावहेतुः त.प.१७३क/८०४.
dmigs pa'i rig byar gyur pa
• वि. उपलब्धिलक्षणप्राप्तः, दृश्यः — {de la mi dmigs pa ni dper na phyogs kyi bye brag 'ga' zhig na bum pa med de/} {dmigs pa'i rig byar gyur pa las mi dmigs pa'i phyir ro//} तत्रानुपलब्धिर्यथा—न प्रदेशविशेषे क्वचिद् घटः, उपलब्धिलक्षणप्राप्तस्यानुपलब्धेः न्या.बि.२३२क/१०१; {dgag pa ni dmigs pa'i rig byar gyur pa'i mi dmigs pas ji lta bar bsgrub par bya'i gzhan gyis ma yin no//} प्रतिषेधमप्युपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलब्धिरेव साधयति नान्या यथा वा.टी.५३ख/६; {de'i phyir dmigs pa'i rig byar gyur pa'i mi dmigs pas med pa'i tha snyad sgrub par byed pa yin no zhes bya ba 'di gnas so//} तस्मादुपलब्धिलक्षणप्राप्तानुपलब्धिरेवाभावव्यवहारसाधनीति स्थितमेतत् वा.टी.६७क/२१; • सं. उपलब्धिलक्षणप्राप्तिः — {dmigs pa'i rig byar gyur pa ni dmigs pa'i rkyen gzhan tshang ba nyid dang rang bzhin khyad par can te} उपलब्धिलक्षणप्राप्तिरुपलम्भप्रत्ययान्तरसाकल्यं स्वभावविशेषश्च न्या.बि.२३२क/१०३.
dmigs pa'i rig byar ma gyur pa
वि. अनुपलब्धिलक्षणप्राप्तः — {de nyid don byed pa log pa yin te/} {dmigs pa'i rig byar ma gyur pa dag gis ni 'grub par mi 'gyur ro//} स एव विपर्ययोऽर्थक्रियाया अनुपलब्धिलक्षणप्राप्तेषु न सिद्ध्यति वा.टी.८३क/३९; {gzhan du ni yul dang dus dang rang bzhin gyis bskal ba'i don dmigs pa'i rig byar ma gyur pa rnams la rang gi mngon sum log kyang dngos po med par nges pa med pa'i phyir ro//} अन्यथा चानुपलब्धिलक्षणप्राप्तेषु देशकालस्वभावविप्रकृष्टेष्वर्थेष्वात्मप्रत्यक्षनिवृत्तेरभावनिश्चयाभावात् न्या.बि.२३२क/११७.
dmigs pa'i las
पा. उपलब्धिकर्म, कर्मभेदः — {dmigs pa'i las zhes bya ba ni mig la sogs pa'i ste/} {gzugs la lta ba la sogs pa'o//} उपलब्धिकर्म चक्षुरादीनां रूपदर्शनादि अभि.स.भा.४५ख/६३.
dmigs pa'i sems
आलम्बनचित्तम् लो.को.१८६५.
dmigs par 'gyur
• क्रि. १. उपलभते — {bcom ldan 'das gang la la zhig gis yang dag par dmigs na ni/} {mtha' yang des dmigs par 'gyur te/} {de ni gnyis kyis spyod pa'o//} यो हि कश्चिद्भगवन्भूतमुपलभते, कोटिमपि स तस्योपलभते, द्वये चासौ चरति शि.स.१४३ख/१३७; लभ्यते — {blo ni ma rtogs 'di las kyang /} /{yul gyi nyams myong dmigs par 'gyur//} विषयानुभवोऽप्यस्मादज्ञातादेव लभ्यते ।। त.स.१०६क/९३०; उपलभ्यते — {gang gi tshe gsal bar byed pa rnams kyis tshad ma'i rang gi ngo bo gsal bar byas pa/} {de'i tshe de dmigs par 'gyur gyi} यदा हि व्यञ्जकैः प्रमाणस्वरूपं व्यज्यते, तदा तदुपलभ्यते त.प.२१८ख/९०७; प्रलभ्यते— {kun tu brtags la gnas bcas te/} /{gzhan gyi dbang ni dmigs par 'gyur//} परिकल्पितं समाश्रित्य परतन्त्रं प्रलभ्यते । ल.अ.१७०ख/१२७; अवलम्बते — {gal te sel ba ma gtogs par/} /{sgra dang rtags dag 'jug rigs min/} /{de bzhin shes pa po'i blo yang /} /{dngos po la ni dmigs par 'gyur//} यद्यप्यपोहनिर्मुक्ते न वृत्तिः शब्दलिङ्गयोः । युक्ता तथापि बोधस्तु ज्ञातुं वस्त्ववलम्बते ।। त.स.३५ख/३७३ २. उपलप्स्यते— {dmigs su mi rung ba'i chos dang chos ma yin pa gang las dmigs par 'gyur} कुतोऽनुपलभ्यौ धर्माधर्मावुपलप्स्यतः त.प.१६६ख/५२; आलम्बनं भविष्यति— {'o na ni chos shes pa gzugs dang gzugs med pa'i gnyen po yin pa nyid kyi phyir lam la dmigs pa de'i sa pa rnams kyi dmigs par 'gyur ro zhe na} धर्मज्ञानं तर्हि रूपारूप्यप्रतिपक्षत्वात् तद्भूमिकानां मार्गालम्बनानामालम्बनं भविष्यति अभि.भा.२३४ख/७९० ३. उपलभ्येत— {rtag dmigs 'gyur} उपलभ्येत …सदा त.स.९५ख/८४२; {rigs mi mthun pa gsal ba tha dad pa'i bar thams cad du yang dmigs par 'gyur te} सर्वत्रैव विजातीयेऽपि व्यक्तिभेदेऽन्तराले चोपलभ्येरन् त.प.३०४ख/३२२; उपलम्भनं स्यात् — {de phyir de yi ngo bo dang /} /{'bras bu rtag tu dmigs par 'gyur//} तस्मात् तद्रूपकार्याणां नित्यं स्यादुपलम्भनम् ।। त.स.१०३क/९०७; • वि. उपलभ्यः — {dmigs par 'gyur ba'i rang bzhin rnams/} /{zhes bya ba ni rig byed rnams so//} उपलभ्यस्वभावानामिति वेदानाम् त.प.१७३क/८०४.
dmigs par 'gyur ba
= {dmigs par 'gyur/}
dmigs par lta ba
वि. उपलम्भदृष्टिकः लो.को.१८६५.
dmigs par bya ba
• कृ. आलम्ब्यः — {nam dmigs par bya ba'i don shes pas mi dmigs pa de na rnam par rig pa tsam du gzhag pa yin te} यदा त्वालम्ब्यमर्थं नोपलभते ज्ञानं तदा विज्ञप्तिमात्रव्यवस्थानं भवति ल.अ.१२२क/६९; उपलभ्यः — {dmigs par byed pa'i khyad par gyis dmigs par bya ba gzhan du dmigs par 'gyur ram ci} किमुपलम्भकविशेषादुपलभ्योऽन्यथोपलभ्यते प्र.अ.८०क/८८; • सं. अध्यालम्बनम् म. व्यु.१८६ (५ख).
dmigs par bya ba dang dmigs par byed pa
आलम्ब्यालम्बकम् — {dmigs par bya ba dang dmigs par byed pa'i nyon mongs pa'i skad cig kun tu sbyor ba ni gnyis kun tu sbyor ba'o//} आलम्ब्यालम्बकक्लेशलक्षणः (क्षणः भो.पा.) संयोगः उभयसंयोगः अभि. स्फु.१४७क/८६६.
dmigs par bya ba dang dmigs par byed pa mnyam pas mnyam par shes pa
समसमालम्ब्यालम्बनज्ञानम् — {dmigs par bya ba dang dmigs par byed pa mnyam pas mnyam par shes pa'ang de bzhin te zhes bya ba ni des gzung ba dang 'dzin pa med pa'i de bzhin nyid rtogs pa'i phyir ro//} समसमालम्ब्यालम्बनज्ञानमपि तदिति तेन ग्राह्यग्राहकाभावतथताप्रतिवेधात् अभि.स.भा. ५५क/७६.
dmigs par byas pa
भू.का.कृ. आलम्बनीकृतम् — {de la mdun du bzhag pa'i mtshan ma ni/} {thos pa dang bsam pa dang bsgom pa'i sbyor bas dmigs par byas pa'i kun brtags pa gang yin pa'o//} तत्र पुरतः स्थापितं निमित्तं यच्छ्रुतचिन्ताभावनाप्रयोगेनालम्बनीकृतं परिकल्पितम् सू.व्या.२४५ख/१६२.
dmigs par byed
= {dmigs par byed pa/}
dmigs par byed pa
• क्रि. आलम्बते — {gang gi phyir 'di dag rang gi khams mtha' dag la dmigs par byed pa de'i phyir kun du 'gro ba zhes bya'o//} यस्मादेते सकलं स्वधातुमालम्बन्ते, तस्मात् सर्वत्रगा इत्युच्यन्ते अभि.स्फु.१०३ख/७८६; प्रतिविभावयति— {dmigs par byed na zhes bya ba ni nye bar mtshon par byed na ste} प्रतिविभावयतीति उपलक्षयति अभि.स्फु.३१५ख/११९५; • सं. १. आलम्बनीकरणम्— {yid la byed pa ni dmigs par byed pa ste} मनसिकरणमालम्बनीकरणम् अभि. स्फु.२४८ख/१०५२ २. विज्ञपनम् — {de bzhin gshegs pa thams cad kyi chos kyi 'khor lo'i sgra rnams dmigs par byed pa zhes bya ba'i ting nge 'dzin gyi sgo} सर्वतथागतधर्मचक्रनिर्घोषविज्ञपनं च नाम समाधिमुखम् ग. व्यू.२४४क/३२७; • वि. आलम्बकः— {de la mnyam par gzhag pa'i sa pa'i phan pa'i bsam pa dang bde ba nye bar bsgrub pa'i phyir mos pa gang yin pa'o/} /{dmigs par byed pa yin te} तत्र यो हिताध्याशयः, सुखोपसंहाराय चाधिमोक्षः समाहितभूमिकः अयमालम्बक इति श्रा. भू.८१क/२०८; उपलम्भकः — {dmigs par byed pa'i khyad par gyis dmigs par bya ba gzhan du dmigs par 'gyur ram ci} किमुपलम्भकविशेषादुपलभ्योऽन्यथोपलभ्यते प्र.अ.८०क/८८; त.प.२५८ख/२३३.
dmigs par dbang byed
उपलब्ध्याधिपत्यम् — {rang gi don dang thams cad la/} /{dmigs par dbang byed phyir dbang drug//} स्वार्थोपलब्ध्याधिपत्यात् सर्वस्य च षडिन्द्रियम् । अभि.को.४क/२.२.
dmigs par ma gyur
= {dmigs par ma gyur pa/}
dmigs par ma gyur pa
अनुपलब्धत्वम् — {de ltar na mngon 'di na bum pa yod pa ma yin te/} {dmigs par ma gyur pa'i phyir ro zhes bya ba dang /} {med de mi dmigs pa'i phyir ro zhes shes par nus kyi} ततो ‘नासीदिह घटः, अनुपलब्धत्वात्’, ‘नास्ति अनुपलभ्यमानत्वात्’ इति शक्यं ज्ञातुम् न्या.टी.५४ख/१२१.
dmigs par mi 'gyur
क्रि. न लभ्यते — {bstan bcos gzhan gyi shes pa ni/} /{de tsam gyis ni dmigs mi 'gyur//} न तु शास्त्रान्तरज्ञानं तन्मात्रेणैव लभ्यते ।। त.स. ११५क/९९९; नोपलभ्यते — {'dod chags med cing chags bral med/} /{dbu mar dmigs par mi 'gyur ro//} न रागो न विरागश्च मध्यमं नोपलभ्यते । हे.त.१०क/२८.
dmigs par mi bya
= {dmigs mi bya/}
dmigs bu
वि. देशिकः — {dmigs bu ma mchis} अदेशिकः रा.प.२५२ख/१५४; {long 'phrid pa} बो.को.२१४४.
dmigs bu ma mchis
वि. अदेशिकः — {glen pa dmigs bu ma mchis mgon ma mchis/} /{de la lam gyi dam pa ston mdzad pa//} मूढा अदेशिक अनाथगता तस्य प्रदर्शयसि मार्गवरम् ।। शि.स.१७२ख/१७०; रा.प.२५२ख/१५४.
dmigs bya
= {dmigs par bya ba/}
dmigs bral
= {dmigs pa dang bral ba/}
dmigs mi 'gyur
= {dmigs par mi 'gyur/}
dmigs mi bya
क्रि. नावलम्बयेत् — {blo ldan sngags nyid mi bzla zhing /} /{bsam gtan nyid ni dmigs mi bya//} मन्त्रं नैव जपेद् धीमान् ध्यानं नैवावलम्बयेत् । हे. त.१८ख/५८.
dmigs med
= {dmigs pa med pa/}
dmigs med pa
= {dmigs pa med pa/}
dmigs 'dzin
अवधारणम् — {tu ni dbye ba dmigs 'dzin la//} तु स्याद् भेदेऽवधारणे अ.को.२३५ख/३.३. २४२.
dmigs su med
= {dmigs su med pa/}
dmigs su med pa
• क्रि. नोपलक्ष्यते — {'bad pas 'bras bu bsgrubs pa ni/} /{de ni cung zad dmigs su med//} ईहासाध्यं न किञ्चिद्धि फलमत्रोपलक्ष्यते ।। त.स.६७क/६२९; • सं. अनुपलम्भः — {shes rab kyis ni yongs brtags pa/} /{thams cad dmigs su med par ro//} परीक्षणञ्च प्रज्ञया सर्वस्यानुपलम्भतः ।। अभि.अ.३क/१.३१; सू.अ.२४५ख/१६१; अनुपलम्भनम् — {sngar shes dmigs su med pa na//} प्राग्ज्ञानानुपलम्भने प्र.अ.५८ख/६६; • ना. अनिलम्भः, कल्पः — {bskal pa dmigs su med pa zhes bya ba zhig byung ba} अनिलम्भो नाम कल्पोऽभूत् ग.व्यू.२७२क/३५०.
dmigs su med pa stong pa nyid
अनुपलम्भशून्यता — {de dag chos rin po che dmigs su med pa stong pa nyid dang ldan pa/} {sangs rgyas kyi chos dang ldan pa 'di 'dod cing bzod de} तेभ्यश्चेदं धर्मरत्नमनुपलम्भशून्यताप्रतिसंयुक्तं बुद्धधर्मप्रतिसंयुक्तं रोचते क्षमते च सु.प.३५क/१४.
dmigs su med pa'i chos la bzod pa
पा. अनुपलम्भधर्मक्षान्तिः, बोधिसत्त्वानां प्रीतिकरणधर्मभेदः — {yul 'khor skyong bzhi po 'di dag ni byang chub sems dpa' 'khor ba na 'khod pa rnams dga' bar byed pa'i chos te}… {dmigs su med pa'i chos la bzod pa} चत्वार इमे राष्ट्रपाल बोधिसत्त्वानां संसारप्राप्तानां प्रीतिकरणा धर्माः… अनुपलम्भधर्मक्षान्तिः रा.प.२३२ख/१२६.
dmigs su rung ba
वि. उपलभ्यः — {bar du gcod pa de dmigs su rung ba las ma dmigs pa'i phyir ro//} तस्योपलभ्यस्यान्तरालेऽनुपलभ्यमानत्वात् त.प.१७ख/४८२; युक्तोपलम्भः — {dmigs su rung ba'i mi dmigs pa de yang dgag pa'i gtan tshigs yin no//} युक्तोपलम्भस्य तस्यैवानुपलम्भनं प्रतिषेधहेतुः वा.टी.६७ख/२२.
dmigs bsal
= {dmigs kyis bsal ba/}
dmigs bsal kun la dogs med pa
वि. सर्वापवादनिःशङ्कः — {thugs rje gzhan dbang gyur pa ni/} /{de nyid gsal bar gzigs pa can/} /{dmigs bsal kun la dogs med pas/} /{thams cad du ni ston par mdzad//} करुणापरतन्त्रास्तु स्पष्टतत्त्वनिदर्शिनः । सर्वापवादनिःशङ्काश्चक्रुः सर्वत्र देशनाम् ।। त.स.१३०क/११११.
dmigs bsal med pa
निरपवादः — {des na dmigs bsal med pa'i phyir/} /{stobs bcas de yis dang po ni/} /{gnod 'gyur} ततो निरपवादत्वात् तेनैवाद्यं बलीयसा । बाध्यते त.स.१०४ख/९२१.
dmu
= {dmu rdzing /}
dmu rgod
• वि. चण्डः — {rta dmu rgod dang} चण्डेनाश्वेन श्रा.भू.४८ख/१२२; खटुङ्कः — {dmu rgod rnams la gsal ba'o//} स्पष्टता खटुङ्केषु शि.स.१५७क/१५१; शठकः — {bcom ldan 'das 'di ltar yang de'i tshe sems can dmu rgod}…{'byung lags mod kyi} किञ्चापि भगवन् शठकाः सत्त्वास्तस्मिन् काले भविष्यन्ति स.पु.१०१क/१६२; • सं. = {dmu rgod nyid} खटुङ्कता — {byang chub sems dpa' sems can dmu rgod sems can gdul dka' bar rig ste} बोधिसत्त्वः सत्त्वखटुङ्कतां सत्त्वदुर्दान्ततां ज्ञात्वा शि.स.१५६क/१५०.
dmu rgod kyi rang bzhin can
वि. खटुङ्कजातीयः — {gang la rigs pas bstan par bya ba de kun nas mnar sems kyi sems dang ldan zhing}…{dga' zhing gus pa med pas dmu rgod kyi rang bzhin can zhig yin na nyes pa med do//} अनापत्तिर्यस्य न्यायोपदेशः करणीयः स आघातचित्तः स्याद्…विगतप्रेमगौरवः खटुङ्कजातीयः बो.भू. ९५ख/१२१.
वि. जलोदरः म.व्यु.९५५९ (१३१क); दुकोदरः म.व्यु.९५५८ (१३१क).
dmu rdzing
उदरम्, व्याधिविशेषः यो.श.७क/१०४; यो. श.३क/२७.
dmu rdzing can
वि. जलोदरः मि.को.५२क; दुकोदरः मि. को.५२क ।
dmus long
जात्यन्धः — {dmus long rnam 'gyur rnam pa can/} /{ma he mtshungs la des gsungs pa//} सोऽवदद्विकृताकारं जात्यन्धं महिषोपमम् । अ.क.१६९क/७६. ५; {sems can gzhan rnams ni stong pa nyid lta ba'i yul la dmus long ngo //} अन्ये सत्त्वाः शून्यतादर्शनविषये जात्यन्धा इति वि.प्र.८७क/४.२३२; अन्धः — {'o ma dmus long la bstan pa/} /{med kyang ston byed nyams pa min//} नान्धाय दुग्धाकथने प्रतिपादकताक्षयः । प्र. अ.२१८.३/४७२; {ji ltar dmus long gyis mig 'thob pa} यथा अन्धश्चक्षुः प्रतिलभते स.पु.५३क/९३.
dmus long brgyud pa
अन्धपरम्परा — {ma mthong ba yi don brjod ni/} /{gar gyi bstan bcos dag la'ang mthong /} /{de la yid ches yod min te/} /{'dis ni dmus long brgyud pa yin//} अदृष्टार्थप्रवादस्तु भण्डशास्त्रेऽपि दृश्यते । न च सम्प्रत्ययस्तत्र तेनैषाऽन्धपरम्परा ।। प्र.अ.९१ख/९९.
dmus long nyid
आन्ध्यम् — {des na 'gro ba ma lus pa/} /{dmus long nyid du thal bar 'gyur//} अतश्चान्ध्यमशेषस्य जगतः सम्प्रसज्यते ।। त.स.७४क/६९०.
dmod
= {dmod pa/}
dmod pa
शापः — {de la thub pa'i dmod pa ni/} /{bu yi dbyibs can 'di ltar gyur//} एवंविधो ह्यभूत्तस्य मुनिशापः सुताकृतिः ।। अ.क.१७९ख/२०.४८.
dmod pa 'debs pa
शापप्रदानम् — {dmod pa 'debs la mngon phyogs de dag la/} /{bzlog nas bzod par bya zhes de yis smras//} शापप्रदानाभिमुखान् निवार्य क्षन्तव्यमित्येव स तानुवाच । अ.क.२९६क/३८.१६.
dmod pa bor
= {dmod pa bor ba/}
dmod pa bor ba
भू.का.कृ. शापो दत्तः — {des bya gar rnams la 'dab gshog rnams lhags par shog shig ces dmod pa bor ro//} तेन पक्षिणां शापो दत्तः शीर्यन्तामेषां पक्षा इति वि.व.१७१क/१.५९.
dmyang bu
=* विरिक्तम् — {zas dang skom lhag mar gyur pa 'am}…{skyugs pa dang dmyang bu dang rnag dang khrag gis 'bags pa dang} उच्छिष्टं वा पानभोजनम्…वान्तविरिक्तपूयरुधिरसंसृष्टं वा बो.भू.६५ख/८५.
dmyal
= {dmyal ba/}
dmyal bcas
वि. सनरकः — {lhag par byas na/} /{mngon du gyur pa'i sgo nas kyang /} /{dmyal bcas sgra mi snyan ma gtogs//} शेषिते । सम्मुखीभावतश्चापि हित्वा सनरकान् कुरून् ।। अभि.को.१४क/४.८४.
dmyal ba
• सं. १. नरकः — {dmyal ba yi dwags dud 'gro dang /} /{mi rnams dang ni lha drug dag/} /{'dod pa'i khams yin} नरकप्रेततिर्यञ्चो मनुष्याः षड् दिवौकसः । कामधातुः अभि.भा.१०८ख/३७९; द्र. {sems can dmyal ba/} 2. नारकः — {lha dang dmyal ba dang srid pa bar ma la sogs pa lta bu'o//} देवनारकान्तराभविकादयः अभि.भा.११५क/४०२; {sa'i skye ba ni ljon shing la sogs pa brtan pa rnams dang}…{dus me'i skye ba ni dmyal ba rnams so//} {de ltar skye ba rnam pa brgyad ni dngos po'i rang bzhin can te dngos po'i skye ba'o//} पृथिवीजातिस्तर्वादयः स्थावराः…कालाग्निजातिर्नारकाः । एवमष्टधा जातिर्वस्तुरूपिणी वस्तुजातिः वि.प्र.४५ख/४.४७; • वि. १. नारकः — {des na dmyal ba'i sdug bsngal rgyu/} /{khro ba ci ste bzlog mi byed//} तन्नारकव्यथाहेतुः क्रोधः कस्मान्न वार्यते ।। बो.अ.१७ख/६.७३ २. = {dmas pa} क्षतः — {la la mtshon rnon char 'bab lus kyang dmyal//} केचित्तीक्ष्णैः शस्त्रवर्षैः क्षताङ्गाः जा.मा.१७६ख/२०५.
dmyal ba chung ngu
अल्पनरकः — {slar yang dmyal ba chung ngu rnams su lo stong phrag bcur sdug bsngal myong bar 'gyur ro//} पुनरल्पनरके दशवर्षसहस्राणि दुःखमनुभवति स.दु.९८क/१२४.
dmyal ba chen po
= {sems can dmyal ba chen po/}
dmyal ba nyid
नारकत्वम् — {mun pa'i bsam pa de la dmyal ba nyid du 'gyur ro//} तस्मिन् तामसे भावे नारकत्वं भवति वि.प्र.२७१क/२.९३.
dmyal ba pa
वि. नैरयिकः — {rmi lam gyi nang na dmyal ba pa'i sems can rnams mthong ba na 'di snyam du sems te} स्वप्नान्तरगतस्य नैरयिकान् सत्त्वान् दृष्ट्वा एवं भवति अ.सा.३३५ख/१८९.
dmyal ba'i me
= {dmyal me/}
dmyal ba'i rig pa 'dzin pa
पा. नरकविद्याधरः, राशिविशेषः — {khyim sum cu rtsa drug la 'di lta ste/} {lug dang}… {dmyal ba'i rig pa 'dzin pa dang}… {tha ma ste} षट्त्रिंशद् राशयः, तद्यथा—मेषः…नरकविद्याधरः…अधमश्चेति म.मू.१०५क/१४.
dmyal ba'i srid pa
पा. नरकभवः, भवभेदः — {srid pa ni bdun te/} {dmyal ba'i srid pa dang /} {dud 'gro'i srid pa dang /} {yi dwags kyi srid pa dang /} {lha'i srid pa dang /} {mi'i srid pa dang /} {las kyi srid pa dang /} {srid pa bar ma'o//} सप्त भवाः—नरकभवस्तिर्यग्भवः प्रेतभवो देवभवो मनुष्यभवः कर्मभवोऽन्तराभवः अभि.भा.१११ख/३९०.
dmyal ba'i srung ma
= {dmyal srung /}
dmyal me
नारकाग्निः — {dmyal me bzod dkas dus ring du/} /{bdag gi lus la bsregs gyur na//} चिरं धक्ष्यति मे कायं नारकाग्निः सुदुःसहः । बो.अ.९क/४.२५.
dmyal srung
नरकपालः — {dmyal srung rab tu khros pa yis/} /{tho bas brdungs shing phye mar btags//} कोपान्नरकपालेन मुद्गराघातचूर्णितः । अ.क.१९५क/८२.३७; = {sems can dmyal ba'i srung ma/}
rma
व्रणः, ओ णम् — {rma yi sdug bsngal chung ngu yis/} /{skrag pa'ang rma yi bag byed na//} व्रणदुःखलवाद्भीतो रक्षामि व्रणमादरात् । बो.अ.११क/५.२०; व्रणोऽस्त्रियामीर्ममरुः क्लीबे अ.को.१७३ख/२.६.५४; व्रणयतीति व्रणः । व्रण गात्रसञ्चूर्णने अ.वि.२.६.५४; क्षतम्— {rma la rgya tsha 'debs pa ni/} /{dam pa dam pa'i spyod pa min//} न क्षतक्षारनिक्षेपः साधूनां साधु चेष्टितम् ।। प्र.अ.४२ख/४८; क्षतिः — {de la lus kyi rma ni 'di lta ste/} {rnyed pa'i rgyu rnyed pa'i phyir brgyug pa dang kun du brgyug pa dang tshul khrims 'chal pa la spyod pa'o//} तत्र कायक्षतिर्यदुत लाभहेतोर्लाभनिदानमाधावनपरिधावनं दौःशील्यसमुदाचरणं च शि.स.१४८ख/१४३; विवरम् — {brgya byin mngon phyogs bdud rtsis bran pa yis/} /{gzhon nu rma dang bral zhing bsos par byas//} शक्रः समभ्येत्य सुधाप्रसेकैरजीवयन्निर्विवरं कुमारम् ।। अ.क.२७४ख/१०१.३६; किणः — {ma rabs rnams la rma rnying sos 'dra bar/} /{sdug bsngal rnams kyis de ltar gnod mi 'gyur//} किणाङ्कितानीव मनांसि दुःखैर्न हीनवर्गस्य तथा व्यथन्ते । जा.मा.१४७क/१७०.
rma skyes
= {khrag} क्षतजम्, रुधिरम् — {rtswa yi tshogs kyi khab rtse yis/} /{rkang par rma skyes zag byed pa/} /{de las 'jig rten pha rol du/} /{sdug bsngal gzhan pa ci zhig 'byung /} क्षरत्क्षतजपादस्य दर्भसन्दर्भसूचिभिः । ततः किं दुःखमपरं परलोके भविष्यति ।। अ.क.२४९क/२९.२८.
rma sgo
= {rma'i sgo/}
rma can
वि. व्रणी — {de lta na rma can gyis tshor bar mi 'gyur ro//} तथा च व्रणिनो वेदना न स्यात् प्र.अ.८०क/८८; व्राणिकः — {de na de dag kha dog gnag par 'gyur/} /{sre bo rma can g}.{yan pa dag gis gang //} वर्णेन ते कालक तत्र भोन्ति कल्माषका व्राणिक कण्डुलाश्च । स.पु. ३७ख/६६.
rma dang bral
वि. निर्विवरः — {brgya byin mngon phyogs bdud rtsis bran pa yis/} /{gzhon nu rma dang bral zhing bsos par byas//} शक्रः समभ्येत्य सुधाप्रसेकैरजीवयन्निर्विवरं कुमारम् ।। अ.क.२७४ख/१०१.३६.
वि. व्रणपूयोत्कीर्णः — {rma rnag gis gang ba/} {yan lag dang nying lag rnams las 'dzag pa} व्रणपूयोत्कीर्णैरङ्गप्रत्यङ्गावधारि (?स्रावि)भिः वि.व. १५४ख/१.४२.
rma bya
• सं. १. मयूरः — {rma bya'i sgra grag pa'i phyir ri sul 'di na rma bya yod do//} इह निकुञ्जे मयूरः केकायितात् न्या.बि.२३५क/१९३; बर्हिणः — {ko ki la pho dang rma bya sgra yang 'byin//} वाचालपुंस्कोकिलबर्हिणानि जा.मा. १११क/१२९; मयूरो बर्हिणो बर्ही नीलकण्ठो भुजङ्गभुक् । शिखावलः शिखी केकी मेघनादानुलास्यपि ।। अ.को.१६८ख/२.५.३०; बर्हमस्यास्तीति बर्हिणः अ. वि.२.५.३०; बर्ही — {ngang pa'i sgra ni dbyar mnyan 'os/} /{ston ni rma bya myos pa ste//} श्रव्यहंसगिरो वर्षाः शरदो मत्तबर्हिणः । का.आ.३४०ख/३.१६८; {rma bya gar byed} नृत्यानि च बर्हिणाम् जा.मा.१६४ख/१९०; कलापी — {sprin gyi phreng ba dag gis ni/} /{rma bya'i tshogs rnams 'dod ldan byed//} उत्कण्ठयति मेघानां माला वर्गं कलापिनाम् । का.आ.३२६क/२.११७; शिखण्डी— {'dod chags bdo ba'i slob dpon gyis/} /{bstan pa'i rma bya gar yang bgyid//} मदाचार्योपदिष्टानि नृत्तानि च शिखण्डिनाम् ।। जा.मा.५१क/६०; शिखी — {rma bya rab dga' ze ba 'brel ba rnams/} /{glu gar mdzes pas rab tu bstod pa bzhin//} संसक्तकेकैः शिखिभिः प्रहृष्टैः संस्तूयमाना इव नृत्तचित्रैः । जा.मा.८७ख/१००; केकी — केकितार्क्ष्यावहिभुजौ अ.को.२२०क/३.३.३०; कृकवाकुः— {kr}-{i ka bA ku khyim bya dang /} /{sgeg byed dang ni rma bya 'o//} श्री. को.१७०क २. = {rma bya mo} मयूरी — {sgra ni sprin gyi lta bu yis/} /{rma bya bzhin du de rangs nas/} /{sangs rgyas bcom ldan zhes pa 'di/} /{su zhes yang ni de la smras//} उन्मुखी सा मयूरीव शब्दैरेव पयोमुचः । क एष भगवान् बुद्ध इति पप्रच्छ तान् पुनः ।। अ.क.७६क/७.५५ ०. चातकः — {phung po gsum ni mi dag dang /} /{rma bya dang ni yi dwags 'dra//} मनुष्यचातकप्रेतसदृशा राशयस्त्रयः ।। र.वि.१२५क/१०५; • ना. शिखण्डी, ब्राह्मणः — {dge slong dag de'i tshe tshong pa ga gon dang bzang po dag gi tshe rabs snga ma'i snag gi gnyen mtshams bram ze rma bya zhes bya ba tshangs pa'i 'jig rten du skyes par gyur pa} तेन खलु पुनर्भिक्षवः समयेन त्रपुषभल्लिकानां वणिजां शिखण्डी नाम ब्राह्मणः पूर्वजातिसालोहितो ब्रह्मलोके प्रत्याजातोऽभूत् ल.वि.१८५क/२८१.
rma bya'i
मायूरः — {rtse mo rlung gis dal gyis bskyod pa yi/} /{rma bya'i sgro yi stod g}.{yogs bsgrubs gyur pa//} मायूरपक्षैरनिलावहेलातरङ्गिताग्रैर्विहितोत्तरीयम् । अ.क.३०ख/५३.३४.
rma bya chen mo
ना. महामायूरी, विद्याराज्ञी/देवी — {rig pa'i rgyal mo du ma dag dang}…{'di lta ste/} {sgrol ma dang}…{rma bya chen mo dang}…{zla ldan ma} अनेकैश्च विद्याराज्ञीभिः… तद्यथा—तारा… महामायूरी… चन्द्रावती चेति म.मू. ९६ख/७; ब.मा.१६९क; {'phags ma rma bya chen mo'i sgrub thabs} आर्यमहामायूरीसाधनम् क.त.३५८६.
rma bya ma
ना. मायूरी, विद्याराज्ञी — {rig pa'i rgyal mo du ma dag dang}…{'di lta ste/} {sgrol ma dang}…{rma bya ma dang}…{zla ldan ma} अनेकैश्च विद्याराज्ञीभिः… तद्यथा — तारा…मायूरी…चन्द्रावती चेति म.मू.९६ख/७.
केकायितम् — {rma bya'i sgra grag pa'i phyir ri sul 'di na rma bya yod do//} इह निकुञ्जे मयूरः केकायितात् न्या.बि.२३५क/१९३; मयूरध्वनिः — {sgra grag pa ni rma bya'i sgra grag pa'o//} केकायितं मयूरध्वनिः न्या.टी.७४क/१९४.
rma bya'i sgro
बर्हम् — {khyab 'jug glang rdzi'i tshul bzung rma bya'i sgro yi 'od kyis khyab par gyur pa bzhin//} बर्हेणेव स्फुरितरुचिना गोपवेषस्य विष्णोः मे.दू.३४२ख/१.१५; मायूरपक्षः — {rtse mo rlung gis dal gyis bskyod pa yi/} /{rma bya'i sgro yi stod g}.{yogs bsgrubs gyur pa//} मायूरपक्षैरनिलावहेलातरङ्गिताग्रैर्विहितोत्तरीयम् । अ.क.३०ख/५३.३४.
rma bya'i mjug ma
बर्हः, ओ र्हम् — {sprin gyi phreng ba ldan dus su/} /{snyan par sgrogs pa'i mgrin ldan pa/} /{rma bya yi ni mjug ma dag/} /{zlum por byas nas gar byed do//} मण्डलीकृत्य बर्हाणि कण्ठैर्मधुरगीतिभिः । कलापिनः प्रनृत्यन्ति काले जीमूतमालिनि ।। का.आ.३२०ख/१. ७०; मयूरपिच्छम् — {'ug gdong ma'i rma bya'i mjug ma ste/} {mtshan ma brgyad po 'di ni} मयूरपिच्छम्, उलूकास्यायाः । इत्यष्टचिह्नानि वि.प्र.१६९क/३.१५८; मयूरपिच्छकम् — {rma bya'i mjug ma la lan 'bum bzlas brjod byas na dug thams cad sel bar 'gyur ro//} शतसहस्रजप्तेन मयूरपिच्छकेन सर्वविषान् नाशयति म. मू.२१२क/२३१.
rma bya'i brtul zhugs can
मायूरव्रती म.व्यु.३५३७ (६०क); मि.को.९८ख ।
rma bya'i gdan
पा. मयूरासनम्, हस्तमुद्राविशेषः — {de bzhin lag gnyis sbyar nas ni/} /{sor mo rnams ni bcing bar bya/} /{de nas yal ga 'dra bar ni/} /{'og tu mthe'u chung rtse mor sbyar/} /{gung mo yang dag dgug bya zhing /} /{pad ma'i 'dab ltar yangs pa bya/} {mthe bo gnyis ka sbyar bzhag nas/} /{rtag tu bsgreng te bzhag pa yin/}…{'di ni rma bya'i gdan du gsungs//} उभौ हस्तौ तथोन्मिश्र अङ्गुलीभिर्विचेष्टयेत् । ततो वेणिसमाधश्च कन्यसाङ्गुलिसूचिकाम् ।। सङ्कोच्य मध्यमतः क्षिप्रं पद्मपत्रायतोद्भवाम् । उभयोरङ्गुष्ठयोन्मिश्रः स्थापयेत् स्थितकं सदा ।। एतन्मयूरासनं प्रोक्तम् म.मू.२५०क/२८४.
rma bya'i mdangs can
= {spang ma mig sman} मयूरकम्, तुत्थाञ्जनम् मि.को.६०ख ।
rma bya'i mdongs
१. मयूरचन्द्रकः — {pad+ma'i ge sar la sogs pa'i/} /{sna tshogs gang gis byed 'gyur ba'am/} /{rma bya'i mdongs la sogs pa yi/} /{sna tshogs pa ni gang gis sprul//} राजीवकेसरादीनां वैचित्र्यं कः करोति हि । मयूरचन्द्रकादिर्वा विचित्रः केन निर्मितः ।। त.स.५ख/७९; मोरचन्द्रः — {rma bya'i mdongs su 'dra ba yis/} /{steng g}.{yogs ri mo bri bar bya//} मोरचन्द्रसमैश्चन्द्रैरुत्तरीयं विचित्रयेत् ।। ल.अ.१८८ख/१६०; मेचकः—समौ चन्द्रकमेचकौ अ.को.१६८ख/२.५.३१; हरितमिश्रवर्णत्वात् मेचकः अ.वि.२.५.३१ २. = {spang ma mig sman} मयूरकम्, तुत्थाञ्जनम् — तुत्थाञ्जनं शिखिग्रीवं वितुन्नकमयूरके । अ.को.२०१ख/२.९.१०१; मयूरसदृशत्वात् मयूरकम् अ.वि.२.९.१०१.
वि. व्रणपूयोत्कीर्णः — {rmon pa de dag kyang lcags gzer bu can gyis gzhus pas lus smas shing rma byung bas rnag 'dzag la sngam pa 'don bzhin du zhing rmod do//} तेऽपि बलीवर्दा व्रणपूयोत्कीर्णैः प्रतोदयष्टिभिः क्षतविक्षतगात्रा मुहुर्मुहुर्निश्वसन्तो वहन्ति वि.व.१५८क/१.४७.
rma byed
वि. व्रणकारी — व्रणकार्यप्यरुष्करः अ.को.२३१ख/३.३.१८९.
rma 'byin
= {rma 'byin pa}
rma 'byin pa
• क्रि. क्षण्यते — {sems kyis rma mi 'byin} न च चित्तेन क्षण्यते शि.स.१०५क/१०३; • सं. क्षतिः — {rma 'byin pa'i sems zhes bya ba ni gang gis gnod pa byed pa rnams la lan du gnod pa byed pa ste} क्षतिचित्तं पुनर्येनापकारिणां प्रत्यपकारः क्रियते अभि.स.भा.७६ख/१०५.
rma 'byin pa can
वि. क्षती — {rma 'byin pa ni 'di dag la shar gnyer ba yod pas rma 'byin pa can te/} क्षतमेषां वैरं विद्यत इति क्षतिनः अभि.स.भा.७६ख/१०५.
rma med
वि. निर्व्रणम् — {rmar gyur bdag la rma med mdzad du gsol/} /{sman pa'i rgyal po bdag gi zug rngu phyung //} व्रणीकृतं मां हि कुरुष्व निर्व्रणं शल्यं च मे उद्धर वैद्यराज ।। रा.प.२५१ख/१५३; {so shing u dum bA ra dang /} /{a shwa t+tha sogs rma med cing //} औदुम्बरं दन्तकाष्ठमश्वत्थं वाऽपि निर्व्रणम् ।। स.दु.१२७क/२३२; अपरिक्षतम् — {kha dog dang dri dang ro'ang ma nyams na/} {rma med cing ma snad pa la bltas na chu'i nang du lhung nas kyang ring po ma lon pa 'dra ste} अनुपहतवर्णगन्धरसमदीर्घकालसलिलसम्पर्कादपरिक्षतमजर्जरं च जा.मा.१५८ख/१८३.
rma las skyes pa
= {rma skyes/}
rma shing
पत्तङ्गः म.व्यु.५९१८(८५ख); मि.को.२५ख ।
rma sar pa
तरुणव्रणः म.व्यु.६७१५ (९६क); मि.को.५३क ।
rmag gi dri
पूतिगन्धा — {de bzhin du dri las te/} {rmag gi dri ni dmangs rigs so/} /{lan tshwa'i dri ni rje'u rigs dang pad+ma'i dri ni rgyal rigs dang mchog gi dri ni bram ze'i rigs te rim pas so//} तथा गन्धतः । पूतिगन्धा शूद्री, क्षारगन्धा वैश्या, पद्मगन्धा क्षत्रिणी, दिव्यगन्धा ब्राह्मणी जातिः क्रमेण वि.प्र.९५क/३.७.
rmang
= {rtsa ba} मूलम् — {rmang la rkang pa bzhag nas rtsig pa la rkang pa gzhag go}… {zhes bya ba gang yin pa de ni gnas yod do//} स्थानमेतद्विद्यते यन्मूलपादं प्रतिष्ठाप्य भित्तिं प्रतिष्ठापयिष्यामीति अभि.स्फु.१७७क/९२७; बुध्नः — मूलं बुध्नोऽङ्घ्रिनामकः अ.को.१५४ख/२.४.१२; बध्यन्ते स्थिरीक्रियन्ते उद्भिदादयोऽनेनेति बुध्नः । बन्ध बन्धने अ.वि.२.४.१२.
rmang gi rtsa ba
मूलपादः — {brkos te rmang gi rtsa ba ma btsugs pa nyid kyang ngo //} अदत्तत्वे चाऽऽखातमूलपादस्य वि.सू.३३क/४२.
rmang lam
=(प्रा.) = {rmi lam} स्वप्नः — {lha rmang lam mi bzang lags so//} देवेन शोभनः स्वप्नो न दृष्टः वि.व.१३५क/१.२४.
rmad
अद्भुतम् — {gzhan gyi sdug bsngal chung ngus kyang /} /{'dar bar gyur pa de rmad do//} मृदुनाऽप्यन्यदुःखेन कम्पन्ते यत्तदद्भुतम् ।। जा.मा.४ख/३; द्र. {rmad byung /}
rmad khyer bar smra ba
प्रवादः— {rmad khyed bar smra ba ni 'jig rten na rnam par smra ba'o//} प्रकारशो लोके वादः प्रवादः अभि.स.भा.११२क/१५०.
rmad du gyur
वि. अद्भुतप्राप्तः — {'khor dang bcas pa de dag thams cad bcom ldan 'das la lta zhing 'khod de ngo mtshar du gyur/} {rmad du gyur} ते सर्वे सपरिवारा भगवन्तं व्यवलोकयन्ति स्म आश्चर्यप्राप्ता अद्भुतप्राप्ताः स. पु.४क/३.
rmad du gyur pa
= {rmad du gyur/}
rmad du byung ba
= {rmad byung /}
rmad du byung ba chen po
वि. महाद्भुतम् — {dpal zab mo'i don gsal ba rmad du byung ba chen po zhes bya ba} श्रीगुह्यार्थप्रकाशमहाद्भुतनाम क.त.१२००.
rmad du byung ba'i chos kyi sde
पा. अद्भुतधर्मः, प्रवचनभेदः — {mdo'i sde dang dbyangs kyis bsnyad pa'i sde dang lung du bstan pa'i sde dang tshigs su bcad pa'i sde dang ched du brjod pa'i sde dang gleng gzhi'i sde dang rtogs pa brjod pa'i sde dang de lta bu byung ba'i sde dang skyes pa'i rabs kyi sde dang shin tu rgyas pa'i sde dang rmad du byung ba'i chos kyi sde dang gtan la dbab par bstan pa'i sde} सूत्रं गेयं व्याकरणं गाथोदाननिदानावदानेतिवृत्तकजातकवैपुल्याद्भुतधर्मोपदेशाः श्रा.भू.३९ख/१००.
rmad du byung ba'i mchog
परमाश्चर्यम्— {de bzhin sangs rgyas khams kyang dag pa 'jug pa rtag rgyun mi 'chad pas/} /{ngoms pa mi mnga' 'phel bar mi 'gyur de 'dir rmad du byung ba'i mchog//} तथा बौद्धो धातुः सततसमितैः शुद्धिविशनैर्न तृप्तिं वृद्धिं वा व्रजति परमाश्चर्यमिह तत् ।। सू.अ.१५८ख/४६.
rmad du byung ba'i sde
= {rmad du byung ba'i chos kyi sde/}
rmad byung
• वि. = {ngo mtshar} अद्भुतम् — {sngon ma byung ba byung gyur pa/} /{rmad byung 'byung po 'di ni ci/} /{gang gi spyi bor tsha zer can/} /{zung zhig shar ba lta bur mthong //} अभूतपूर्वमुद्भूतं भूतं किमिदमद्भुतम् । उदितं मूर्ध्नि चण्डांशुयुगलं यत्र दृश्यते ।। अ.क.२२२ख/८९.१३; विस्मयोऽद्भुतमाश्चर्यं चित्रमपि अ.को.१४४क/१.८.१९; अत् आश्चर्यार्थेऽव्ययम् । तस्मात् भवमद्भुतम् अ.वि.१.८. १९; परमाद्भुतम् — {gang tshe bdud rnams mngon btul ba/} /{de yi nub mo kho na la/} /{nyon mongs shin tu che spangs pa/} /{de nyid rmad du byung ba lags//} यत्तु मारजयान्वक्षं सुमहत् क्लेशवैशसम् । तस्यामेव कृतं रात्रौ तदेव परमाद्भुतम् ।। श.बु.१११ख/४४; चित्रम्— {rmad byung shel ltar 'jam zhing mkhas pa'i yid 'ong ba//} चित्रस्फटिकश्लक्ष्णा पण्डितानां मनापा रा.प.२४९ख/१५१; इङ्गः — {i ng+ga sur dang shes pa dang /} /{'gro dang rmad byung dag la 'o//} श्री.को.१७२ख; • पा. अद्भुतम्, प्रवचनभेदः — {mdo sde de bzhin tshigs su bcad pa'ang bshad/} /{de lta byung dang skyes rabs rmad byung dang //} सूत्राणि भाषामि तथैव गाथा इतिवृत्तकं जातकमद्भुतं च । स.पु.१९ख/३०.
rmad byung dpe
पा. अद्भुतोपमा, उपमाभेदः — {smin legs gal te pad ma 'ga'/} /{rnam par 'phrul pa'i mig ldan na/} /{khyod kyi bzhin gyi dpal 'dzin te/} /{zhes pa 'di ni rmad byung dpe//} यदि किञ्चिद्भवेत् पद्मं सुभ्रु विभ्रान्तलोचनम् । तत्ते मुखश्रियं धत्तामित्यसावद्भुतोपमा ।। का.आ.३२२ख/२.२४.
rmad byung ma
ना. अद्भुता, विद्याराज्ञी — {rig pa'i rgyal mo du ma dag dang}…{'di lta ste/} {sgrol ma dang}… {rmad byung ma dang}… {zla ldan ma} अनेकैश्च विद्याराज्ञीभिः… तद्यथा—तारा…अद्भुता…चन्द्रावती चेति म.मू.९६क/७.
rman bu
अर्बुदः, ओ दम् — {khu chu dang ni lhan cig skyes/} {sla gor rman bu 'bras mi sdug//} सह शुक्रेण वर्धते ।। पेशीघनार्बुदं पिटकमशुभम् ल.अ.१६५ख/११७.
rman 'dzin
= {dur ba dkar po} गण्डाली, श्वेतदूर्वा मि.को.५९क ।
rma'i sgo
व्रणमुखम् — {rma'i sgo mdzes pa'am sdig can yin no//} छेकं ते पापकं वा व्रणमुखम् वि.सू.२०क/२४.
rmar gyur
वि. व्रणीकृतः — {rmar gyur bdag la rma med mdzad du gsol/} /{sman pa'i rgyal po bdag gi zug rngu phyung //} व्रणीकृतं मां हि कुरुष्व निर्व्रणं शल्यं च मे उद्धर वैद्यराज ।। रा.प.२५१ख/१५३.
rmas
= {rmas pa/}
rmas pa
• सं. १. = {rma} ईर्मम् — व्रणोऽस्त्रियामीर्ममरुः क्लीबे अ.को.१७३ख/२.६.५४; ईर्तेऽभिवृद्ध्या समीपमङ्गमभिसर्पतीति ईर्मम् । ईर गतौ कम्पने च अ.वि. २.६.५४ २. अभ्यवस्कन्दनम्, बलादाक्रमणम्—अभ्यवस्कन्दनं त्वभ्यासादनम् अ.को.१७३ख/२.६.५४; अभ्यवस्कन्द्यतेऽनेनेति अभ्यवस्कन्दनम् । स्कन्दिर् गतिशोषणयोः अ.वि.२.६.५४; • वि. क्षन्ता — {ma rmas pa las blang bar mi bya'o//} नाक्षन्ताद् गृह्णीयात् वि.सू.१५ख/१७.
rmas par bya
क्रि. क्षण्वीत — {rang gis rmas par dang rmas par byed du gzhug par mi bya'o//} न स्वयं क्षण्वीत क्षाणयेद् वा वि.सू.१५ख/१७.
rmas par bya ba
= {rmas par bya/}
rmas par byed
= {rmas par byed pa/}
rmas par byed du gzhug par bya
क्रि. क्षाणयेत्— {rang gis rmas par dang rmas par byed du gzhug par mi bya'o//} न स्वयं क्षण्वीत क्षाणयेद् वा वि.सू.१५ख/१७.
rmas par byed pa
अभ्यवस्कन्दनम् मि.को.४९ख ।
rmi
= {rmi lam/}
rmi ltas
स्वप्नः — {gang zhig glang chen thal kar ni/} /{mche ba drug pa'i bdag nyid can/} /{rmi ltas bstan nas nyid bltam 'gyur/} /{byang chub sems dpa'i yon tan mtsho//} योऽसौ षड्दन्तमात्मानमवदातद्विपात्मकम् । स्वप्ने प्रदर्श्य सञ्जातो बोधिसत्त्वो गुणोदधिः ।। त.स.१२८क/१०९९.
rmi ltas kyi dpyad
स्वप्नाध्यायः — {des bram ze rmi ltas kyi dpyad 'don pa gzhan dag la smras pa} तेनान्येषामपि स्वप्नाध्यायपाठकानां ब्राह्मणानां निवेदितम् वि.व. १४क/२.८४; मि.को.३३ख; द्र. {rmi lam gyi dpyad/}
rmi ltas kyi dpyad 'don pa
स्वप्नाध्यायपाठकः — {des bram ze rmi ltas kyi dpyad 'don pa gzhan dag la smras pa} तेनान्येषामपि स्वप्नाध्यायपाठकानां ब्राह्मणानां निवेदितम् वि.व.१४क/२.८४.
• सं. स्वप्नः — {sems can de dag nyid la sngon/} /{rang gi don du 'di 'dra'i sems/} /{rmi lam du yang ma rmis na/} /{gzhan gyi don du ga la skye//} तेषामेव च सत्त्वानां स्वार्थेऽप्येष मनोरथः । नोत्पन्नपूर्वः स्वप्नेऽपि परार्थे सम्भवः कुतः ।। बो.अ.३क/१.२४; स्यान्निद्रा शयनं स्वापः स्वप्नः संवेश इत्यपि ।। अ.को.१४५क/१.८.३६; स्वपितीति स्वापः, स्वप्नः । ञिष्वप् शये अ.वि.१.८.३६; • पा. स्वप्नः, अवस्थाविशेषः — {sad pa dang rmi lam dang shin tu gnyid log pa dang bzhi pa'i mtshan nyid} जाग्रत्स्वप्नसुषुप्ततुर्यालक्षणैः वि.प्र.६०ख/४.१०६.
rmi lam gyi mtha'
वि. स्वप्नान्तिकः — {rmi lam dang rmi lam gyi mtha'i shes rab kyi khyad par rnams ni bdag gi lus la sogs pa las tha dad pa'i rig par byed pas rig par bya ba yin te} स्वप्नस्वप्नान्तिकाः प्रज्ञानविशेषा मदीयशरीरादिव्यतिरिक्तसंवेदकसंवेद्याः त.प.१९३ख/१०३.
rmi lam gyi gnas skabs
स्वप्नावस्था— {rmi lam la don la mi slu ba yod pa yang ma yin te/} {rmi lam gyi gnas skabs thams cad 'khrul pa nyid du thams cad la rtsod pa med pa'i phyir ro//} न च स्वप्नेऽर्थसंवादोऽस्ति; सर्वस्या एव स्वप्नावस्थाया भ्रान्तत्वेन सर्वेषामविसंवादात् त.प.२३९ख/९४९; {de nas rmi lam gyi gnas skabs chad par 'gyur ro//} ततः स्वप्नावस्थाच्छेदो भवति वि.प्र. २७७क/२.१०६.
rmi lam gyi dpyad
पा. स्वप्नाध्यायः, शास्त्रविशेषः — {mchongs pa dang}…{rmi lam gyi dpyad dang}…{spos sbyar ba la sogs pa'i sgyu rtsal}… {thams cad la} लङ्घिते… स्वप्नाध्याये…गन्धयुक्तौ—इत्येवमाद्यासु सर्वकर्मकलासु ल.वि.८०ख/१०८; द्र. {rmi ltas kyi dpyad/}
rmi lam gyi tshig
• सं. स्वप्नपदम् — {bcom ldan 'das tshig brgya rtsa brgyad po gang lags/} {bcom ldan 'das kyis bka' stsal pa/} {skye ba'i tshig dang mi skye ba'i tshig dang}… {rmi lam gyi tshig dang rmi lam med pa'i tshig dang} कतमद्भगवन् अष्टोत्तरपदशतम्? भगवानाह — उत्पादपदमनुत्पादपदम्… स्वप्नपदमस्वप्नपदम् ल.अ.६८ख/१७; • पा. स्वप्नवाक्, वाग्विकल्पलक्षणभेदः — {blo gros chen po tshig gi rnam par rtog pa'i mtshan nyid rnam pa bzhi yod de/} {'di ltar}… {rmi lam gyi tshig dang} चतुर्विधं महामते वाग्विकल्पलक्षणं भवति । यदुत…स्वप्नवाक् ल.अ.८९क/३६.
स्वप्नाध्यायीपाठकः — {dge slong dag de ltar rgyal po zas gtsang mas bram ze mtshan dang ltas shes shing rnam par 'byed pa dang rmi lam gyi gzhung shes pa dag las de skad kyi tshig thos nas} इति हि भिक्षवो राजा शुद्धोदनो ब्राह्मणेभ्यो लक्षणनैमित्तिकवैपञ्चकेभ्यः स्वप्नाध्यायीपाठकेभ्यः प्रतिश्रुत्य ल.वि.३३क/४५.
rmi lam gyi rang bzhin bstan pa
स्वप्नस्वभावनिर्देशः — {rab kyi rtsal gyis rnam par gnon pa 'di lta ste/} {dper na skyes bu rmi lam rmis pas rmi lam gyi rang bzhin bshad pa ston kyang rmi lam gyi rang bzhin bstan pa med do//} तद्यथापि नाम सुविक्रान्तविक्रामिन् स्वप्नदर्शी पुरुषः स्वप्नस्वभावनिर्देशं च निर्दिशति, न च स्वप्नस्वभावनिर्देशः कश्चित्संविद्यते सु.प.४७ख/२५.
rmi lam gyi shes pa
स्वप्नज्ञानम् — {ji ltar nam phyed yin pa la nyi ma'i gung gi ngo bor 'dzin pa'i rmi lam gyi shes pa ni nam phyed kyi ngo bo la tshad ma ma yin pa bzhin no//} अर्द्धरात्रे मध्याह्नकालवस्तुग्राहि स्वप्नज्ञानं नार्धरात्रकाले वस्तुनि प्रमाणम् न्या.टी.३८ख/२५; स्वप्नप्रत्ययः — {ci ltar sad pa'i shes pa rmi lam gyi shes pa'i gnod byed yin pa} यथा जाग्रत्प्रत्ययः स्वप्नप्रत्ययस्य बाधकः प्र.अ.५ख/७.
rmi lam sgrol ma'i sgrub thabs
ना. स्वप्नतारासाधनम्, ग्रन्थः क.त.१७२०.
rmi lam ngan pa
दुःस्वप्नः — {rmi lam ngan pa dang} ({dug dang chu'i} ){gnod pa}…{zhi bar 'gyur} दुःस्वप्नविषोदकपीडाः …प्रशमं यास्यन्ति सु.प्र.२९क/५५.
rmi lam nges par bstan pa
ना. स्वप्ननिर्देशः, ग्रन्थः क. त.२२३३.
rmi lam lta bu
वि. स्वप्नोपमः — {gang dngos po de dag la chags pa'i sems can de dag ni rmi lam lta bur snang ste} एभिर्वस्तुभिर्ये सक्तास्ते स्वप्नोपमा इव दृश्यन्ते का.व्यू.२१६क/२७६; स्वप्नसमः — {'dus byas 'di ni sgyu ma lta bu dang}…{rmi lam lta bu dang /}…{rtog la} मायोपमं… स्वप्नसमं च संस्कृतमवीक्ष्यम् । रा.प.२४२क/१४०; स्वप्नवत्— {bcom ldan 'das kyi gsung rmi lam sta bu nye bar thos nas de rnams thams cad srog rnyed par gyur to//} स्वप्नवद् भगवतो वचनं श्रुत्वा सर्वास्ता जीवप्राप्ता अभूवन् ।। हे.त.२२क/७०; द्र. {rmi lam 'dra ba/}
rmi lam ston pa'i sgrol ma
ना. स्वप्नदेशकतारा लो.को.१८६९.
rmi lam mthong ba
स्वप्नदर्शनम् — {de nas snga dro nyid du ni/} /{mtshan mo'i rmi lam mthong ba 'dri//} प्रभातायां ततो रात्र्यां पृच्छते स्वप्नदर्शनम् । स.दु.१२८ख/२३६.
rmi lam du rmis pa
वि. स्वप्नान्तिकम् — {rmi lam du rmis pa'i rdzas} स्वप्नान्तिकरूपम् म.व्यु.४५१२ (७०ख); स्वप्नान्तर्गतम् म.व्यु.६६४० (९५क); द्र. {rmi lam rmis pa/}
rmi lam du rmis pa'i rdzas
स्वप्नान्तिकरूपम् म.व्यु.४५१२ (७०ख); मि.को.९७ख ।
rmi lam 'dra
= {rmi lam 'dra ba/}
rmi lam 'dra ba
वि. स्वप्नसदृशः — {khyod kyis 'gro 'di sgyu ma lta bu dang /} /{gar la lta dang rmi lam 'dra ba dang /}… {mkhyen} मायोपमं जगदिदं भवता नटरङ्गस्वप्नसदृशं विदितम् । रा.प.२५२ख/१५४; स्वप्नोपमः— {'jig rten rtag dang chad pa spangs/} /{khor zug rmi lam 'dra ba ste//} शाश्वतोच्छेदवर्ज्यश्च लोकः स्वप्नोपमः सदा । ल. अ.६४क/१०; स्वप्नवत्— {dang po sprin dang 'dra ba yin/} /{grub pa sgyu ma lta bur 'gyur/} /{gnyid log sad par mi phyed par/} /{nyal dang log pa'i khyad par las/} /{rtag tu rmi lam 'dra bar 'gyur//} प्रथमं मेघवद् भाति सिद्धे तु मायावद् भवेत् । सहसा स्वप्नवद् भाति स्वपिजाग्रदभेदवत् ।। हे.त.१२क/३६; द्र. {rmi lam lta bu/}
rmi lam na rmis pa
= {rmi lam du rmis pa/}
rmi lam min
= {sad pa} अस्वप्नः — {de nyid du na ni/} /{rmi lam rmi lam min khyad med//} न स्वप्नास्वप्नभेदोऽस्ति तत्त्वतः प्र.अ.३ख/५.
वि. स्वप्नदर्शी — {skyes bu rmi lam rmis pas rmi lam gyi rang bzhin bshad pa ston kyang} स्वप्नदर्शी पुरुषः स्वप्नस्वभावनिर्देशं च निर्दिशति सु.प. ४७ख/२५; द्र. {rmi lam du rmis pa/}
rmi lam bzhin du spyod
क्रि. स्वप्नायते — {gal te 'gyur na legs par 'dod pa'i rmongs pa'i blo can gyi legs pa nyid du 'byung ba kho nar zad pa'i phyir mtha'i blo la cha yongs su rdzogs pa'i sgra snang ba'i phyir rmi lam bzhin du spyod do//} केवलमेवं यदि स्यात् साधु मे स्यादिति कल्याणकामतामूढमतिरन्त्यायां बुद्धौ समाप्तकलः शब्दो भातीति स्वप्नायते त.प.२०४क/८७७.
rmi lam gzugs
स्वप्नरूपम् लो.को.१८७०.
rmig
= {rmig pa/}
rmig gcig pa
एकखुरः — {rmig gcig pa dang wa dang}… {srin bu rnams kyi yang mi bza'o//} भुञ्जीत न…एकखुरशृगाल…कृमीणाम् वि.सू.७७ख/९४.
rmig rjes
पदम् — {rgya mtsho ba lang mig rjes kyi//} गोष्पदस्योदधेश्च र.वि.१०२ख/५२.
rmig mthil
पदबुध्नः — {de'i snod ni glang po che'i rmig mthil lta bu'am brtsegs ma'o//} पात्रमस्य हस्तिपदबुध्नं साधारकस्य वि.सू.८०ख/९८.
शफः, ओ फम् — {ba lang nyid kyi mtshan nyid lkog shal dang mjug ma dang nog dang rmig pa dang rwa rnams kyang} सास्नालाङ्गूलककुदशफविषाणादीनि च गोत्वलक्षणानि अभि.भा.८२ख/२६२; खुरः — {stag rmig rnon po yis/} /{rdo ba'i gzhi ni nyams byas} खरव्याघ्रखुरक्षुण्णशिलातलम् अ.क.१२९ख/६६.५२; क्षुरः — {de nas de'i rgyab tu rmig pa btsugs pas pags pa rdol nas} अथ तस्य पृष्ठे क्षुरनिपातात्त्वक् छिन्ना अ.श.११४ख/१०४; {rwa dang rmig pa nor bu rin po che ltar 'jam zhing 'od dang ldan pa} मणिमयैरिवापरुषप्रभैर्विषाणक्षुरप्रदेशैः जा.मा.१५१क/१७४.
rmig pa btsugs pa
क्षुरनिपातः— {de nas de'i rgyab tu rmig pa btsugs pas pags pa rdol nas} अथ तस्य पृष्ठे क्षुरनिपातात्त्वक् छिन्ना अ.श.११४ख/१०४.
rmig pa'i sna
वि. = {rmig sna can} खुरणाः — खुरणाः स्यात् खुरणसः अ.को.१७३क/२.६.४७; खुराकारा नासिकाऽस्येति खुरणाः । सकारान्तोऽयम् अ.वि.२.६.४७.
rmis
= {rmis pa/}
rmis pa
• क्रि. ( {rmi} इत्यस्य भूत.) अपश्यत् — {rmi lam rnam pa sum cu rtsa gnyis rmis so//} द्वात्रिंशदाकारं स्वप्नमपश्यत् ल.वि.१४८क/२१९; ददर्श — {de'i tshe btsun mo mal na nyal ba'i rmi lam na sdug pa dang bral bar rmis pa} तस्मिंश्च समये देवी शयनतलगता प्रियविप्रयोगसूचकं स्वप्नं ददर्श सु.प्र.५६क/१११; • सं. स्वप्नः — {bzang mo bdag rmis 'di ni dge//} भद्रे स्वप्नः शुभोऽयम् अ.क.२२०ख/२४.१४३; • उ.प. दर्शी — {skyes bu rmi lam rmis pa} स्वप्नदर्शी पुरुषः सु.प.४७ख/२५.
rmu
= {dmu/}
rmu rgod
= {dmu rgod/}
rmugs
= {rmugs pa/}
rmugs pa
• सं. मोहः — {stag dang khrag la sogs pa'i 'jigs su rung ba'i yul mthong ba la sogs pa'i stobs kyis kyang res 'ga' sdar ma'i yid rmugs pa'i mtshan nyid kyi yid kyi 'gyur ba 'byung ba kho na'o//} शार्दूलशोणितादिबीभत्सविषयदर्शनादिबलेनापि कस्यचित् कातरमनसः सञ्जायत एव मोहादिलक्षणो मनसो विकारः त.प.९६क/६४४; • पा. स्त्यानम् [1] क्लेशमहाभूमिकधर्मभेदः — {rmongs dang bag med le lo dang /} /{ma dad pa dang rmugs dang rgod/} /{nyon mongs can la rtag tu 'byung //} मोहः प्रमादः कौशीद्यमाश्रद्ध्यं स्त्यानमुद्धवः । क्लिष्टे सदैव अभि.को.५क/२.२६ [2] पर्यवस्थानभेदः — {ngo tsha med dang}…{rmugs dang gnyid dang ni/} /{kun nas dkris pa rnam pa brgyad//} आह्रीक्यम्…स्त्यानमिद्धं च पर्यवस्थानमष्टधा ।। अभि.को.१७ख/५.४७ [3] उपक्लेशभेदः — {rmugs pa ni sems las su mi rung ba ste slong ba nyid do//} स्त्यानं चित्तस्याकर्मण्यता स्तैमित्यम् त्रि.भा.१६१क/६९ [4] आवरणभेदः — {'gyod pa dang rmugs pa dang gnyid dang rgod pa dang the tshom ste sgrib pa lnga} कौकृत्यस्त्यानमिद्धौद्धत्यविचिकित्सेति पञ्चावरणानि वि.प्र.३२क/४.५; • भू. का.कृ. निखातः — {bya rgod bud med kyis ni sos rmugs sen mos nyams par byed//} गृध्राङ्गनामुखनिखातनखक्षतानाम् । अ.क.१७०ख/१९.८१.
rmugs par gyis
क्रि. जम्भय — {gdug pa dang rab tu gdug pa'i mi dang mi ma yin pa rnams thams cad rmugs par gyis} सर्वदुष्टान् प्रदुष्टान् मनुष्यानमनुष्यान् जम्भय ब.मा.१६७ख ।
rmugs byed
• ना. १. जम्भकः, क्रोधः — {shar gyi sgor khro bo shin tu stobs}…{lho'i sgor rmugs byed} पूर्वद्वारेऽतिबलः क्रोधः…दक्षिणद्वारे जम्भकः वि.प्र.३८ख/४.१९; वि.प्र.१२७क/१, पृ.२५ २. जम्भः, असुरः— {rmugs byed 'joms} जम्भभेदी अ.को.१३०ख/१.१.४४; जम्भमसुरं भिनत्तीति जम्भभेदी अ.वि.१.१.४४; • पा. जम्भनम्, कर्मभेदः म.व्यु.४३६९(६९क); {drag po'i las kyi bye brag} मि.को.१२ख ।
rmugs byed kyi rig pa
जम्भकविद्या — {bstan bcos}… {don med pa rnams yongs su spang bar bya'o/} /{'di lta ste/} …{rmugs byed kyi rig pa'i bstan bcos rnams dang} शास्त्राणि …अपार्थकानि परिवर्जयितव्यानि । तद्यथा… जम्भकविद्याशास्त्राणि शि.स.१०८क/१०६.
ना. जम्भी, क्रोधदेवी — {shin tu sngon mo dang shin tu stobs ldan ma dang rmugs byed ma dang}… {drag spyan ma ste khro bo bcu'i lha mo rnams so//} अतिनीला अतिबला जम्भी…रौद्राक्षीति दशक्रोधदेव्यः वि.प्र. १५७क/३.११८; {byang gi sgor khengs byed dang phyag rgya rmugs byed ma'o//} उत्तरद्वारे मानको जम्भी(जम्भकी पा.भे.) मुद्रा वि.प्र.५०ख/४.५७; जम्भकी — {haHni shin tu sngon mo'o//}…{rAHni rmugs byed ma'o//} हः अतिनीला राः जम्भकी वि.प्र.५३क/४.७९; जम्भनी — {rmugs byed ma las skyes pa skems 'dod ma dang} शोषणेच्छा जम्भनी(जम्भी पा.भे.)जन्या वि.प्र.४५क/४.४५.
rmugs 'dzin
ना. जम्भलः, यक्षसेनापतिः ब.मा.१६५क; मि.को.७ख ।
rmugs 'dzin chu'i dbang po
ना. जम्भलजलेन्द्रः, महायक्षसेनापतिः ब.मा.१७२ख ।
rmugs shes song ba
विह्वलीभूतः म.व्यु.६९५४ (९९क).
rmun
=( {dmun} इत्यस्य ले.भे.).
rmur
=( {dmur} इत्यस्य ले.भे.).
rmus
= {rmus pa/}
rmus chung ba
विसूचिका — {rang khyim rnyed sla'i longs spyod kyis/} /{ji srid mig ni rmus chung ba/} /{de srid yul ni 'di dag rnams/} /{skad cig yongs su gtang bar nus//} स्वगेहसुलभैर्भोगैर्यावद्दृष्टिविसूचिका । तावदेते परित्यक्तुं शक्यन्ते विषयाः क्षणम् ।। अ.क.२४९क/२९. २५.
rmus pa
दुर्दिनम् म.व्यु.७१८६ (१०२ख).
rmus phyin
वि. कूणितः — {de nas rgyal po gser gyi char/} /{'bebs pas bos pa'i skye bo rnams/} /{ngan pa'i las kyi blo rmus phyin/} /{rna ba bsgribs shing song bar gyur//} हिरण्यवर्षिणा राज्ञा समाहूतास्ततो जनाः । कुकर्मकूणितधियः पिधाय श्रवणौ ययुः ।। अ.क.४०ख/५५.३९; {zhes pa de tshig ma rungs pa/} /{thos nas sdig pas rmus phyin cing /} /{gtum po'i spyod pas skrag gyur pa/} /{sa yi bdag pos de la smras//} इति तस्य वचः श्रुत्वा क्रूरपातककूणितः । नृशंसवृत्तसन्त्रस्तस्तमभाषत भूपतिः ।। अ.क.१०२ख/६४.१७५.
rme
१ {bshad pa} इत्यस्य प्रा. २. {sme ba} इत्यस्य ले.भे. ।
rmeg med
= {rmeg med pa/}
rmeg med pa
वि. निरुपादानः — {ri'i rtse mo dag kyang bsnyil zhing bsnyil nas rmeg med par 'gyur ba dag dang} पर्वताग्रानपि पातयति । पातयित्वा निरुपादानो विगच्छति शि.स.१३७ख/१३३; द्र.— {lag pas mnyes shing rmeg med phyer rlog} पाणिभ्यः गृह्य मसिचूर्णनिभां प्रकुर्यात् ल. वि.७९क/१०६.
rmed
= {rmed pa/}
rmed pa
• क्रि. १. अन्वेषते — {de bcom ldan 'das dang nyan thos chen po rnams ga la bzhugs pa yang rmed do zhes byas so//} स भगवतो महाश्रावकाणां च प्रवृत्तिमन्वेषत इति अ.श.२२६क/२०८ २. ( {rmod pa} इत्यस्य स्थाने) कृषति म.व्यु.५६४५ (८३क); मि.को.३५ख; द्र. {zhing rmed} हलं वाहयति वि.व.१२९ख/१.१९; {zhing rmed pa} कृषिः बो.भू.५५ख/७२; • वि. पृच्छकः — {sangs rgyas bcom ldan 'das rnams ni mkhyen bzhin du rmed pa yin pas} जानकाः पृच्छका बुद्धा भगवन्तः वि.व.१३९ख/१.२९; • कृ. परिपृच्छन्— {dge slong ma seng ge rnam par bsgyings pa yongs su tshol zhing sems can kun la rmed pa'i tshe/} {gang nas gang du song ba} सिंहविजृम्भितां नाम भिक्षुणीं पर्येषमाणः प्रतिसत्त्वं परिपृच्छन् यतो यतः पर्यटति ग.व्यू.५४ख/१४८.
आकोटनम् — {chos gos rnying pa'i gnas su lug gi bal dag go/} /{'chag par rmel ba'o//} पुराणचीवरस्य स्थाने एडकरोमाणि । विचटनमाकोटनस्य वि.सू. २६क/३२; द्र.— {ras bal legs par rmel ba'i nang du} सुविहिते कर्पासे अ.श.१८२ख/१६८.
• क्रि. उप्यते — {ri dwags dag yod ces te nas mi rmo ba ma yin pa dang} न हि मृगाः सन्तीति यवा नोप्यन्ते अभि.भा.८४क/२६९; कृषति म.व्यु.५६४५(८३क); • सं. कृषिः — {'du ba dang 'phel ba dang rmo ba dang tshong ba yang mang du gyur te} आयोगप्रयोगकृषिवणिज्यप्रभूतश्च भवेत् स.पु.४०क/७१ ०. वाहः — {de rmo ba dang bzho ba la sogs pa la sbyar ba de la rag lus pa yin no//} तदधीनो हि तस्या वाहदोहादिषु विनियोगः अभि.स्फु.३२९ख/१२२७; द्र.— {glang bu stobs dang ldan pa rnams kyis de'i lce la rmo bar 'gyur te} बलवद्भिर्बलीवर्दैस्तदस्यान्तर्गतं जिह्वायां वहति शि.स.४६ख/४४; {sa gzhi rmo ba} भूमिचसकः वि.प्र.१६३ख/३.१३१.
rmo bar 'gyur
क्रि. कृष्यते — {lo brgya stong du mar lce rmo bar 'gyur zhing} अनेकानि वर्षशतसहस्राणि सा च जिह्वा कृष्यते शि.स.४६ख/४४; वहति — {glang bu stobs dang ldan pa rnams kyis de'i lce la rmo bar 'gyur te} बलवद्भिर्बलीवर्दैस्तदस्यान्तर्गतं जिह्वायां वहति शि.स.४६ख/४४.
• क्रि. (अवि., अक.) मुह्यति— {cis rmongs bdag kyang ma shes te/} /{bdag gi khong na ci zhig yod//} न जाने केन मुह्यामि कोऽत्रान्तर्मम तिष्ठति ।। बो.अ.९क/४. २७; • सं. १. = {mi shes pa} मोहः — {rmongs pa ni mi shes pa ste} मोहोऽज्ञानम् त्रि.भा.१५३क/४७; मूढिः — {'dod na 'dod chags khong khro dang /} /{rmongs rnams mi dge'i rtsa ba yin//}…{rmongs zhes bya ba ni gti mug gi rnam grangs te} कामेऽकुशलमूलानि रागप्रतिघमूढयः… मूढिरिति मोहपर्यायः अभि.स्फु.१०८ख/७९५; सम्मोहः — {sngon dang phyi mtha' bar dag la/} /{rmongs pa rnam par bzlog phyir ro//} पूर्वापरान्तमध्येषु सम्मोहविनिवृत्तये अभि. को.७ख/३.२५; व्यामोहः — {'on te 'jig rten 'di la gang /} /{gus pa 'di ni rmongs pa ste//} अथ व्यामोह एवायमिह लोके य आदरः । प्र.अ.१२३क/१३२; मूर्च्छा — {gang gis mdzes pa'i rnam 'phrul bdud rtsi'i chu bo 'thungs pa yis/} /{tsha ba'i dug tu gsal byed rmongs pa rtag tu rgyas par 'gyur//} यत्कान्तिविभ्रमसुधातटिनी निपीता मूर्च्छां विषोष्मपिशुनामनिशं तनोति ।। अ. क.२९९ख/१०८.७२; उपप्लवः — {phyi yi de nyid ma shes pa'ang /} /{rang bzhin nyid la rmongs phyir 'di/} /{rang rnam pa la phyi'i ngo bor/} /{sgra dang blo ni nges par byed//} अवेद्यबाह्यतत्त्वाऽपि प्रकृत्योपप्लवादियम् । स्वोल्लेखं बाह्यरूपेण शब्दधीरध्यवस्यति ।। त.स.३९ख/४०८; मोहनम् — {nges par 'dod pa las ni skye bo mtha' dag rmongs par rab 'jug pa/} /{sgyu ma bud med dag ni skad cig yongs su 'dris pa'ang ltung bar byed//} कामात्कामी सकलजनतामोहने सम्प्रवृत्ताः पातायैव क्षणपरिचितस्यापि मायाः स्त्रियश्च ।। अ.क.२६८क/३२.३३; व्यामोहनम् — {yang na slob ma rmongs don du/} /{de la mi brten pa'i rmongs pas/} /{ngan par ston par byed rnams kyi/} /{nyer bsten 'jig rten na 'jug 'gyur//} शिष्यव्यामोहनार्थं वा व्यामोहाद् वाऽतदाश्रयात् । लोके दुष्टोपदेष्टृणामुपदेशः प्रवर्तते ।। त.स.११७ख/१०१५ २. = {rmongs pa nyid} मौग्ध्यम्— {mu stegs tshig ni shing ngan dang /} /{sangs rgyas kyis gsungs tsan dan dag/} /{rmongs las khyad par mi shes pa/} /{de dag gis ni mtshungs byed 'gyur//} तीर्थवाक्यकुदारुणि बुद्धभाषितचन्दनैः । साम्यमापादयिष्यन्ति ते मौग्ध्यादविशेषिणः ।। अ. क.२५८क/९३.१०१; मौर्ख्यम् — {ces pa bzhin 'dzum dge slong gis/} /{brjod tshe rmongs pas ngo tsha zhing /} /{myur du zug rngus phug pa bzhin/} /{dge slong rgan pos rab bsams pa//} इति स्मितमुखेनोक्तो भिक्षुणा मौर्ख्यलज्जितः । शल्यविद्ध इव क्षिप्रं वृद्धभिक्षुरचिन्तयत् ।। अ.क.१५२क/६९.१३; {kun mkhyen spong ba'i 'bad pa gang /} /{de ni gzhan dag rmongs pas byas//} सर्वज्ञवारणे यत्नः सोऽतिमौर्ख्यात् परैः कृतः ।। त.स.१२१क/१०४६; मूढता — {de la rmongs pa la sogs pa/} /{bsam pa'i nyes pa 'ga' med na//} न तत्राऽऽशयदोषोऽस्ति कस्यचिन्मूढतादिकः । प्र.अ.८क/१०; जाड्यम् — {'o na de nyid ci'i phyir sgrub par byed par mi brjod/} {go bar byed pa ma yin pa rmongs pas bstan pa nye bar bkod pas ci zhig bya ste/} तदेव तर्हि किं न साधनमुक्तम्, किमगमकेन जाड्यसंसूचकेनोपन्यस्तेन त.प.१०३ख/६५७; जडत्वम् — {phan dang gnod par sems las blo nyams ni/} /{phal cher 'gal zhing sems ni rmongs par 'gyur//} प्रायेण वैरस्य जडत्वमेति हिताहितावेक्षणमन्दबुद्धिः ।। जा.मा.११४ख/१३३; आन्ध्यम्— {'di ni rmongs pa'i rnam rol pa yin pas ha cang thal bar 'gyur bas chog go//} तदेतद्ध्यान्ध्यविजृम्भितमित्यलं प्रसङ्गेन त.प.१२ख/४७०; • पा. १. मोहः, क्लेशमहाभूमिकधर्मभेदः — {rmongs dang bag med le lo dang /} /{ma dad pa dang rmugs dang rgod/} /{nyon mongs can la rtag tu 'byung //} मोहः प्रमादः कौशीद्यमाश्रद्ध्यं स्त्यानमुद्धवः । क्लिष्टे सदैव अभि.को.५क/२.२६ २. मोहनम्, कर्मभेदः — {dang po'i thun la zhi ba dang}…{bdun pa la rmongs pa dang} पूर्वाह्णप्रहरे शान्तिकम्… सप्तमे मोहनम् वि.प्र.९७क/३.१३ ३. सम्मूढा, प्रहेलिकाविशेषः — {sgra yi rnam grangs bkod pa yis/} /{bsgrubs pa dag ni mthun pa'i sgra/} /{gang zhig mngon sum don bstan yang /} /{rmongs phyir de ni rmongs zhes bya//} समानशब्दोपन्यस्तशब्दपर्यायसाधिता । सम्मूढा नाम या साक्षान्निर्दिष्टार्थाऽपि मूढये ।। का.आ.३३८ख/३.१०३; • वि. अज्ञकः — {de ltar sgyu ma mig 'phrul sogs/} /{mkhas 'ga' zhig gis rmongs pa ni/} /{'khrul pa skyed par nus yin te//} तथा मायेन्द्रजालादिकुशलाः केचिदज्ञकम् । भ्रामयन्ति जनम् त.स. ११६ख/१००९; मूर्खः — {rmongs pa bzhin du sbyor ba'i ri/} /{de mthong thabs ni dman gyur cing //} उपायहीनस्तं दृष्ट्वा गिरिं मूर्खमिवोद्धतम् । अ.क.६४क/६.१२६; जडः — {rmongs pas zhes bya ba ni 'khrul pas so//} जडैरिति भ्रान्तैः त.प.१९५ख/८५६; मोहात्मा — {sngags dang phyag rgya mi smad de/} /{lha rnams la yang ga la zhig/} /{gal te rmongs pas smad na ni/} /{nad kyis nges par 'chi bar 'gyur//} मन्त्रमुद्रां न निन्देत देवतां चापि कदाचन । निन्देद् यदि मोहात्मा म्रियते व्याधिभिर्ध्रुवम् ।। स. दु.१२३ख/२१६; मन्दः — {rmongs pa rnams kyi rab rib 'joms//} तिमिरघ्नं च मन्दानाम् त.प.१८क/४८३; • भू.का.कृ. मोहितः — {'dod pas rmongs pa'i rgyal pos kyang //} राजाऽपि…काममोहितः अ.क.१४९क/१४.११६; {sgyu ma yis/} /{rmongs nas gzhan yang yongs sim 'gyur//} मायामोहितः…परोऽपि परितुष्यति ।। अ.क.८०क/८. १०; सम्मोहितः — । {nyon mongs pas rmongs pa}…{ni bde 'gro'i lam yang rnam par sbyang bar mi nus na} क्लेशसम्मोहितेन… न शक्यं सुगतिपन्थानमपि विशोधयितुम् रा.प.२५०ख/१५२; विमोहितः — {srin bus zos rjes yi ge la/} /{rab zhugs yid ches kyis rmongs pa/} /{rtog dpyod med rnams 'gal ba yi/} /{dngos po la yang rab tu 'jug//} * गुणाकारप्रवृत्तेन प्रत्ययेन विमोहिताः । निर्विचार्य प्रवर्तन्ते विरुद्धेष्वपि वस्तुषु ।। अ.क.३२३ख/४०.१९६; व्यामोहितः — {bdag nyid ngan pa de chags pa'i skyon gyis blo ni rmongs/} {byas pa'i drin gzo ni med} स दुरात्मा लोभदोषव्यामोहितमतिरकृतज्ञः जा.मा. १४३क/१६५; मूढः — {gdul ba rmongs pa rnams dang bag med pa rnams dang} विनेयानां मूढानां प्रमत्तानाम् बो. भू.११४ख/१४८; अज्ञे मूढयथाजातमूर्खवैधेयबालिशाः । अ.को.२०९ख/३.१.४८; मुह्यति कार्येष्विति मूढः । मुह वैचित्ये अ.वि.३.१.४८; विमूढः — {skye bo rmongs pa rtag tu rang bde ba'i don du zhugs pa} विमूढो जनः सदा स्वसुखार्थं प्रतिपन्नः सू.व्या.१४४क/२२; विसम्मूढः — {sems tsam la ni rmongs pas na/} /{phyi rol gyi ni dngos la rtog//} चित्तमात्रे विसम्मूढा भावं कल्पेन्त बाहिरम् ।। ल.अ.१६७ख/१२२; व्यामूढः — {log pa'i don can gyi bstan bcos thos pa las rmongs pa'i 'jig rten rgyang phan pa} मिथ्यार्थशास्त्रश्रवणाद् व्यामूढो लोकायतः त.प.२३४क/९३९; उन्मूढः— {rmongs pa'i sems mi 'dzin to//} उन्मूढचित्तं निगृह्णति शि.स. १०४क/१०३; मुग्धः — {rmongs pa rnams ni ri dwags skom bskyed mya ngam sa gzhi lus ni zad byed yin//} मुग्धानां मृगतृष्णिकामरुमही सेवा शरीरक्षयः ।। अ.क.७४क/७.३७.
rmongs pa chen po
= {ma rig pa} महन्मोहः — {so sor mi snang na de las tha dad pa'i tshogs pa med pa'i phyir der snang ngo zhes bya ba ni rmongs pa chen po'i mthu yin no//} प्रत्येकमप्रतिभासने समुदायस्य तद्व्यतिरिक्तस्याभावात् तत्र प्रतिभासनमिति महन्मोहसामर्थ्यम् प्र.अ.१७ख/२०.
rmongs pa nyid
जाड्यम् — {rmongs pa nyid du ston par byed pa'i ma byas pa nyid kyis ci zhig bya zhes bstan pa'i phyir} …{smos te} किं जाड्यसंसूचकेनाकृतकत्वेनेति दर्शयन्नाह त.प.१७०क/७९७.
rmongs pa dang ldan pa
वि. जडिमा — {de nyid rmongs pa dang ldan pa'i tshig smras pa na yang brgal zhing brtag par byed do//} त एव जडिम्नः पदमुद्वह (?द)न्तः पुनरपि पर्यनुयुञ्जते वा.टी.७२क/२७.
rmongs pa ma yin
= {rmongs pa ma yin pa/}
rmongs pa ma yin pa
वि. असंविग्नः — {yid rmongs pa ma yin pas 'di la chos 'di yod par bdag gis da gzod shes so zer ba de la'o//} असंविग्नेन मनसा सम्प्रति मया ज्ञातमयमप्यत्र धर्मो विद्यत इत्यस्योक्तौ वि.सू. ४७क/६०; अमुग्धः — {zol min mkhas pas bsten pa dang /} /{rmongs min drang po'i bdag nyid dang /} /{ma brtsigs mthon po nyid dag kyang /} /{de ltar skyes pa shin tu nyung //} निर्व्याजवैदग्ध्यजुषाममुग्धसरलात्मनाम् । अनुद्धतोन्नतानां च विरलं जन्म तादृशाम् ।। अ.क.९१ख/९.६४.
rmongs pa ma yin pa'i tshig
अधन्धपदम् — {bcom ldan 'das tshig brgya rtsa brgyad po gang lags/} {bcom ldan 'das kyis bka' stsal pa/} {skye ba'i tshig dang mi skye ba'i tshig dang}…{rmongs pa'i tshig dang rmongs pa ma yin pa'i tshig dang} कतमद्भगवन् अष्टोत्तरपदशतम्? भगवानाह—उत्पादपदमनुत्पादपदम्…धन्व (?ध)पदमधन्व (?ध)पदम् ल.अ.६८क/१७.
rmongs pa med pa
• वि. अमूढः — {'di rnams chos ni mya ngan 'das/} /{rmongs phyir 'khor ba'i gzugs can nyid/} /{rmongs med 'khor ba dag pas ni/} /{'khor ba mya ngan 'das par 'gyur//} अमी धर्मास्तु निर्वाणं मोहात् संसाररूपिणः । अमूढः संसरन् शुद्ध्या संसारो निर्वृतायते ।। हे.त.२०ख/६६; अविमूढः — {rang bzhin gyis 'od gsal ba'i sems/} /{gnyis ka'i rnam pas rnyog med pa/} /{rnam gnyis rmongs med bdag nyid can/} /{su zhig rnam gzhan du blo byed//} प्रकृत्या भास्वरे चित्ते द्वयाकाराकलङ्किते । द्वयाकाराविमूढात्मा कः कुर्यादन्यथामतिः ।। त.स.१२९क/११०४; • सं. अमूर्च्छा — {rtag par kha na ma tho ba med pa'i chang dang bud med ni bsgom pa'i slad du rmongs pa med pa'i chos kyis gsungs so//} मद्यं स्त्री सदा निरवद्या भावनाय अमूर्च्छाधर्मेणोक्ता वि. प्र.११८क/१, पृ.१६.
rmongs pa'i rnam rol pa
आन्ध्यविजृम्भितम् — {'di ni rmongs pa'i rnam rol pa yin pas ha cang thal bar 'gyur bas chog go//} तदेतद्ध्यान्ध्यविजृम्भितमित्यलं प्रसङ्गेन त.प.१२ख/४७०.
rmongs pa'i dpe
पा. मोहोपमा, उपमाभेदः — {lus phra khyod gdong ri bong can/} /{zhes btags khyod gdong bsam pa yis/} /{zla ba 'di yi rjes su bsnyegs/} /{zhes 'di rmongs pa'i dpe ru bshad//} शशीत्युत्प्रेक्ष्य तन्वङ्गि त्वन्मुखं त्वन्मुखाशया । इन्दुमप्यनुधावामीत्येषा मोहोपमा स्मृता ।। का.आ.३२२ख/२.२५.
rmongs pa'i blo can
वि. जडबुद्धिः — {des kyang gnod pa med pas na/} /{sgrub pa gsal bar yod pa ni/} /{ci phyir thams cad mkhyen pa la/} /{rmongs pa'i blo can log rtogs byed//} ततश्च बाधकाभावे साधने सति च स्फुटे । कस्माद् विप्रतिपद्यन्ते सर्वज्ञे जडबुद्धयः ।। त.स. १२०ख/१०४४.
rmongs pa'i blo mthong
• वि. जडधीदृक्— {gang phyir rmongs pa'i blo mthong la/} /{rtag tu mkhyen kun snang mi 'gyur//} सर्वार्थज्ञो यतोऽदृश्यः सदैव जडधीदृशाम् । त.स. १२०ख/१०४३; • सं. जडा धीदृक् — {blun blos mthong ba zhes bya ba la blo nyid mthong ba ni blos mthong ba ste/} {rmongs pa'i blos mthong ba gang dag la yod pa de dag la de skad ces bya'o//} जडधीदृशामिति । धीरेव दृक् धीदृग्, जडा धीदृग् येषां ते तथोक्ताः त.प.२९०ख/१०४३.
rmongs pa'i tshig dang rmongs pa ma yin pa'i tshig
• क्रि. मुमोह — {zhes brjod bu yi mgrin bzung de yi ni/} /{phrag par bzhin bkod ma de rmongs par gyur//} उक्त्वेति सा कण्ठगृहीतपुत्रा तत्स्कन्धविन्यस्तमुखी मुमोह ।। अ.क.३०६क/१०८.१३१; {rgyal po dam bcas 'den pa yis/} /{snying rje las ni 'di brjod tshe/} /{dug ldan mda' yis phug pa bzhin/} /{blon po rnams ni rmongs par gyur//} राज्ञा सत्यप्रतिज्ञेन कारुण्यादित्युदीरिते । अमात्या मुमुहुर्विद्धा विषदिग्धैः शरैरिव ।। अ.क.४०क/५५.३६; • भू.का.कृ. मोहितः — {dga' ma bral ba'i rmongs gyur pa'i/} /{dga' bo nags nas bos nas ni/} /{'di dag ci zhig rab tu dris//} नन्दमाह्वय्य काननात् । किमेतदिति पप्रच्छ प्रियाविरहमोहितम् ।। अ.क.१०५क/१०.६१.
rmongs par bgyid pa
वि. मोहनः — {glu dang gar dang rol mo'i dbyangs sgra gzung mi bgyi/} /{dga' ba rmi lam 'dra ba mi mkhas rmongs par bgyid//} गीतं न श्रोष्यमपि वाद्यरुतं न ग्राह्यं स्वप्नाय माऽभिरतयोऽबुधमोहनाश्च रा.प.२४८क/१४७.
rmongs par 'gyur
• क्रि. १. प्रमुह्यते — {shes rab spyod yul mthong na ni/} /{mtshan nyid la ni rmongs mi 'gyur//} प्रज्ञाया गोचरं पश्येल्लक्षणे न प्रमुह्यते ।। ल.अ.१६८ख/१२४ २. मुह्येत् — {chags pa dang sdang ba dang rlom pa dang rmongs par 'gyur ro//} रज्येत द्विष्यान् मन्येत मुह्येत् अभि.भा.४८ख/१०५७; • कृ. मोहनीयः— {da ltar rmongs par 'gyur ba'i dngos po la gti mug shas chen po dang gti mug yun ring po skye bar 'gyur ba ste} एतर्हि मोहनीये वस्तुनि तीव्रमोहश्च भवत्यायतमोहश्च श्रा.भू. ६८क/१७१.
rmongs par 'gyur ba
= {rmongs par 'gyur/}
rmongs par byas pa
= {rmongs byas pa/}
rmongs par byed
= {rmongs byed/}
rmongs par byed pa
= {rmongs byed/}
rmongs pas mthong
वि. मोहदृक् — {gang na gnas pa'i lha mchog gsum/} /{gang na mi ni sangs rgyas sogs/} /{gang gis mtshungs pa de dag kyang /} /{kun mkhyen zhes bya rmongs pas mthong //} क्व च बुद्धादयो मर्त्याः क्व च देवोत्तमत्रयम् । येन तत्स्पर्धया तेऽपि सर्वज्ञा इति मोहदृक् ।। त.स.११७क/१०१२.
rmongs byas pa
भू.का.कृ. मोहितः — {lag 'gro nang du song ba yis/} /{bud med kyi ni 'phreng ba bzhin/} /{mgrin par byas pas rmongs byas pa'i/} /{shin tu chags ldan bro gar byed//} अन्तर्गतभुजङ्गाभिः स्त्रीभिरत्यन्तरागिणः । कण्ठे कृताभिर्नृत्यन्ति मालाभिरिव मोहिताः ।। अ. क.१४९क/१४.१२१; विमोहितः — {bud med blo yi srin mo rnams kyis blo gros rmongs byas shing /} /{bde ba 'dod pa nyid kyis yid ni nor la zhugs gyur pa//} स्त्रीभिर्विमोहितमतेर्गृह (र्मति लि.पा.)राक्षसीभिर्वित्तप्रवृत्तमनसः सुखवाञ्छयैव । अ.क.१७५ख/७९.१; जडीकृतः — {log par rjes chags las skyes pa'i/} /{rig byed bsam pas rmongs byas pas/} /{rig byed log pa nyid kyi rgyu/} /{mi shes cung zad ngo mtshar med//} मिथ्यानुरागसञ्जातवेदाध्यानजडीकृतैः । मिथ्यात्वहेतुरज्ञात इति चित्रं न किञ्चन ।। त.स.८९क/८१०; त.प.१७६क/८११; भ्रामितः — {bag chags rnams kyis rmongs byas sems//} वासनैर्भ्रामितं चित्तम् ल.अ.८९क/३६.
rmongs byed
• क्रि. मुह्यते — {rtog pa las ni 'dod chags bskyed/} /{'dod chags kyis ni sems rmongs byed//} सङ्कल्पाज्जायते रागश्चित्तं रागेण मुह्यते । ल.अ.१५७क/१०४; सम्मोहयति— {ma rig pa ni srid pa la sems can rnams rmongs par byed} अविद्या भवे सत्त्वान् सम्मोहयति अभि.स.भा.२४क/३२; • सं. १. मोहनम्— {dngos po med pas mya ngan 'das/} /{byis pa'i sems ni rmongs par byed//} भावाभावेन निर्वाणं बालानां चित्तमोहनम् । ल.अ.१९०क/१६२; विलोभनम् — {lha yi mdzes ma rmongs byed khyod kyi ni/} /{mig gi chu skyes zung de gang du song //} विलोभनं तत्सुरसुन्दरीणां क्व लोचनाम्भोजयुगं गतं ते ।। अ.क.६६क/५९.१४६; मूर्खकरणम् — {'jigs pa brgyad rmongs par byed pa'i thabs zhes bya ba} अष्टभयमूर्खकरणोपायनाम क.त.२४१३ २. = {mda'} रोपः, शरः मि.को.४६ख; • वि. मोहकारी, ओ रिणी — {sbyor ba shin tu 'khrugs pa yis/} /{rmongs byed rim pa bral ba ste//} व्युत्क्रान्ताऽतिव्यवहितप्रयोगान्मोहकारिणी । का.आ.३३८क/३.९९; • पा. मोहनम्, कर्मभेदः म.व्यु.४३७० (६९क); मि.को.१२ख ।
बलीवर्दः — {de nas rmon pa stong po de dag gnya' shing dang ru thag bcad nas bcom ldan 'das gang na ba de logs su dong ste} अथ तद्बलीवर्दसहस्रं योक्त्राणि वरत्राणि छित्त्वा येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्तम् वि.व. १२९ख/१.१९; {rmon pa de dag kyang}…{sngam pa 'don bzhin du zhing rmod do//} तेऽपि बलीवर्दाः…मुहुर्मुहुर्निश्वसन्तो वहन्ति वि.व.१५८क/१.४७.
rmon pa dor
= {rmon dor/}
rmos
= {rmos pa/}
rmos 'dor
= {thong gshol} हलम् मि.को.३५ख; द्र. {rmon dor/}
rmos pa
• सं. १. = {zhing las} कृषिः — {rmos sogs las rnams rgyun chad pas/} /{rgyal po'i bang mdzod zad par gyur//} कृष्यादिकर्मण्युच्छिन्ने राज्ञः कोषक्षयोऽभवत् ।। अ.क.१५५ख/१६.१० २. = {zhing pa} कृषीवलः, कृषकः — क्षेत्राजीवः कर्षकश्च कृषकश्च कृषीवलः । अ.को.१९४ख/२.९.६; कृषिरस्यास्तीति कृषीवलः अ. वि.२.९.६; • कृ. १. उप्तम् — {sa rmos chu sogs ldan las ljon shing gi/} /{rgyal po'i dngos por rim gyis 'grub pa ltar//} उप्तः पृथिव्यां सलिलादियोगात् क्रमादुपैति द्रुमराजभावम् ।। र.वि.१०७ख/६४; कृष्टम् — {legs rmos zhing la rab nyung gang btab dang /} /{byas shes dag la phan pa gang byas dang /} /{yon tan dag gis mtho la gang byin pa/} /{de ni lo ma stong phrag 'phel bar 'gyur//} क्षेत्रे सुकृष्टेऽल्पतरं यदुप्तं कृतं कृतज्ञस्य हिताय यच्च । समर्पितं यच्च गुणोन्नताय शाखासहस्रैस्तदुपैति वृद्धिम् ।। अ.क.१८९क/८१.१; सीत्यं कृष्टं च हल्यवत् अ.को.१९५क/२.९.८; हलेन कृष्यते कृष्टम् अ.वि.२.९.८ २. कृष्टवान् — {rmos pas de gtsug lag khang du dbul bar bya ba nyid do//} कृष्टवतोऽस्य विहारे नेयत्वम् वि.सू.७८ख/९५ ३. हल्यम्— {lan gnyis rmos pa} द्विहल्यम् मि.को.३५ख; । {lan gsum rmos} त्रिहल्यम् मि.को.३५ख ।
• सं. क्लमः — {me 'bar ba na mi rmya bar bya ba'i phyir 'jug pa bsdad par bya'o//} ज्वलत्यग्नावक्लमाय प्रवेशपरिहरणम् वि.सू.६क/६; क्लान्तिः — {lam gyis dub pa rmya ba la ni nyes pa med do//} निर्दोषमध्वपरिश्रान्तस्य क्लान्तौ वि.सू.४१ख/५२; • पा. तन्द्रा— {rmugs pa dang gnyid kyi sgrib pa'i zas gang zhe na/} {chos lnga ste/} {rmya ba dang mi dga' ba dang bya rmyang dang kha zas kyi drod mi zin pa dang sems zhum pa nyid do//} कः स्त्यानमिद्धनिवरणस्याहारः? पञ्च धर्माः—तन्द्रा, अरतिः, विजृम्भिका, भक्तेऽसमता, चेतसो लीनत्वम् अभि.भा. २५३क/८५२; तन्द्री— {mi dga' ba dang glal byed pa dang sems zhum pa nyid dang rmya ba dang}… {'khrug pa zhes bya ba dag yin no//} अरतिः, विजृम्भिका, चेतसो लीनत्वम्, तन्द्री…उपायास इति अभि.स्फु.१३५क/८४४; • वि. परिम्लानः — {de bkres pa dang skom pa dang tsha ba dang ngal bas lus ni rmya} स क्षुत्पिपासाघर्मश्रमपरिम्लानतनुः जा.मा.१४०क/१६२.
rmya bar gyur pa
वि. अभिप्लुतः — {lam du dge tshul gnyid bro bas rmya bar gyur na mdun du btang ste 'gro bar bya'o//} मिद्धोपपातेनाध्वनि श्रामणेरमभिप्लुतं पुरतः कृत्वा गच्छेत् वि.सू.४१ख/५२; क्षीणः — {'di ltar yongs su rmya bar gyur pa'i lus//} एवं परिक्षीणतनोः जा.मा.१४२ख/१६५.
sma
= {dma' ba/} {dman pa/}
sma phab pa
परिभवः — {sems can gzhan gyis sma phab cing pham par byas pa'i sdug bsngal gyis sdug bsngal ba rnams kyi gzhan gyis sma phab cing pham par byas pa'i sdug bsngal sel bar byed do//} परपरिभवपराजयदुःखेन दुःखितानां सत्त्वानां परपरिभवपराजयदुःखं प्रतिविनोदयति बो.भू.७८ख/१००.
sma bab par gyur pa
वि. अवमानाभिहतः — {lan cig tsam zhig sma bab gyur pa yis/} /{sngon chad phan btags pa dang ga la mnyam//} एकावमानाभिहता हि सत्सु पूर्वोपकारा न समीभवन्ति ।। जा.मा.१३१क/१५१.
sma dbab pa
अवसादना — {tshar gcad par bya ba sma dbab pa dang chad pa'i las byed du gzhug pa'am bskrad pa dang} निग्रहक्रिया अवसादना वा दण्डकर्मानुप्रदानं वा प्रवासना वा बो.भू.७६क/९७; बो.भू.६०ख/७९; अवसादनी — {mi dge ba'i gnas nas bslangs te dge ba'i gnas su dgod pa'i phyir legs par mthong ba dang thos pa dang dogs pa la gleng zhing sma dbab pa'i snyan par smra ba} अकुशलात् स्थानाद् व्युत्थाप्य कुशले स्थाने प्रतिष्ठापनार्थं सम्यग्दृष्टश्रुतपरिशङ्कितसञ्चोदनावसादनी प्रियवादिता बो.भू.११७क/१५१; अवसादनिका — {nyes pa chung ngu dang 'gal ba chung ngu la}…{sma dbab pa chung ngus sma 'bebs par byed do//} मृद्वपराधं मृदुव्यतिक्रमं…मृद्व्याऽवसादनिकया अवसादयति बो. भू.८१ख/१०४.
sma dbab par 'dod pa
वि. अवसादयितुकामः — {byang chub sems dpa' gzhan gyi sems dang mthun par byed pa ni gzhan dag la 'khrug par mi byed de/} {de dag nyid la snying brtse ba'i phyir sma dbab par 'dod par zad de} परचित्तानुवर्ती बोधिसत्त्वः परेषां क्षुभ्यति नान्यत्रावसादयितुकामः । तेषामेवानुकम्पया बो.भू.८०ख/१०३.
क्रि. अवसादयति — {nyon mongs pa can gyi sems kyis sma mi 'bebs} क्लिष्टचित्तो नावसादयति बो.भू.९७क/१२३.
sma 'bebs par byed
क्रि. अवसादयति — {nyes pa chen po dang 'gal ba chen po la sma dbab pa chen pos sma 'bebs par byed do//} अधिमात्रापराधमधिमात्रव्यतिक्रममधिमात्रयाऽवसादनिकयाऽवसादयति बो.भू. ८१ख/१०४; कदर्थयति — {'thab pa dang ni 'phya ba dang /} /{sma 'bebs byed dang smod pa dang //} आक्रोशत्यवजानाति कदर्थयति निन्दति ।। का.आ.३२४क/२.६१.
sma 'bebs byed
= {sma 'bebs par byed/}
sma ra
= {kha spu} श्मश्रु— {mdza' bas gnyen gyis gsol btab pa'i/} /{rgan po sma ra khra bo de//} स जराशबलश्मश्रुः स्नेहाद्बन्धुभिरर्थितः । अ.क.१७५ख/७९.३; कूर्चः — {kU rtsa smin ma'i dbus dang ni/} /{bsgrub bya sma ra mi bsngags pa'o//} श्री.को.१७५क ।
smag
= {smag rum/}
smag tu gyur
वि. तमिस्रः, ओ स्रा — {de nas 'khor los sgyur ba'i rgyal pos nor bu rin po che brtag par 'dod nas mun gnag smag tu gyur la}…{mtshan mo} अथ राजा चक्र(वर्ती तन्मणि)रत्नं मीमांसितुकामोऽन्धकारतमिस्रायां रात्र्याम् वि.व.१३९ख/१.२८.
smag nag
तमिस्रा, तमोयुक्तरात्रिः मि.को.१३३क ।
smag rum
• सं. अन्धम्, तमः — {gal te sgra don} (?{sgras bod} पा.भे.) {snang ba ni/} /{'khor ba'i bar du mi gsal na/} /{'jig rten gsum po mtha' dag 'di/} /{smag rum mun pa nyid du 'gyur//} इदमन्धन्तमः कृत्स्नं जायते भुवनत्रयम् । यदि शब्दाह्वयं ज्योतिरासंसारं न दीप्यते ।। का.आ.३१८ख/१.४; ध्वान्तम् — {chags pa'i dug rgyas rnal 'byor can rnams mi bzad smag rum sa la 'jug par byed//} रागोदग्रविषा विशन्ति विषमध्वान्तां भुवं योगिनः अ.क.२१७ख/८८.३८; • वि. तिमिरः — {mtshan phyed smag rum mun pa sman gyi nags la mchog tu mdzes pa rab tu ster//} निशीथतिमिरान्ध्यमौषधिवनस्यात्यन्तकान्तिप्रदम् अ.क.८६ख/९.१.
smag rum mun pa
१. अन्धन्तमः, गाढान्धकारः — {gal te sgra don} (?{sgras bod} पा.भे.) {snang ba ni/} /{'khor ba'i bar du mi gsal na/} /{'jig rten gsum po mtha' dag 'di/} /{smag rum mun pa nyid du 'gyur//} इदमन्धन्तमः कृत्स्नं जायते भुवनत्रयम् । यदि शब्दाह्वयं ज्योतिरासंसारं न दीप्यते ।। का.आ.३१८ख/१.४; अन्धकारः — {nyi mas thams cad dri med rab tu gsal ba rnam par sgrub/} /{smag rum mun pas 'gro ba ma lus mun nag ldan par byed//} अर्कः प्रकाशविशदं विदधाति विश्वमन्धीकरोति निखिलं जगदन्धकारः ।। अ.क.२५९ख/३१.१ २. = {mag rum mun pa nyid} तिमिरान्ध्यम् — {mtshan phyed smag rum mun pa sman gyi nags la mchog tu mdzes pa rab tu ster//} निशीथतिमिरान्ध्यमौषधिवनस्यात्यन्तकान्तिप्रदम् अ.क.८६ख/९.१.
smag la bab pa
भग्नश्चक्षुष्पथः — {de rgyal po'i khab kyi grong khyer du song nas nam sros te/} {smag la bab pa na khyim 'bigs shing 'dug go//} स राजगृहं नगरं गत्वा रात्रौ सम्प्राप्तायां भग्ने चक्षुष्पथे सन्धिमारब्धश्छेत्तुम् अ. श.२७६ख/२५३.
smad
• अव्य. अधः — {gang gis mid pa na smad kyi char 'dzag par byed pa dang} येन वाऽभ्यवह्रियते । यदधोभागेन प्रघरति श्रा.भू.८३ख/२१८; {ro smad nas chu grang mo'i rgyun 'byin pa dang} अधः कायाच्छीतला वारिधाराः स्यन्दन्ते बो.भू.३२ख/४१; • वि. १. अन्तिमः — {gdung sbyong shing gi smad cha la/} /{rdzu 'phrul chen po des phyag byas//} चितान्ते अन्तिमे भागे वन्दतेऽसौ महर्द्धिकः ।। म.मू.२९८क/४६३ २. = {smad byung} अद्भुतम् — । {ma rig ldongs rnams kyis/} /{skye ba la sogs dag tu ni/} /{mthong ba gang yin de rmad do//} दृश्यते यदविद्यान्धैर्जात्यादिषु तदद्भुतम् ।। र.वि.१०२क/५१; • = {smad pa/}
smad na
गर्हेत् — {gzhan gang gis byang chub sems dpa' ji lta bu yang rung ba la smad na} यश्चान्यो यादृशं तादृशं बोधिसत्त्वं गर्हेत् शि.स.५३क/५१.
वि. काण्डरिकः — {smad 'chal dang zhar ba dang}… {rkang 'bam dag rab tu 'byin par byed} काण्डरिककाण… श्लीपदान् प्रव्राजयन्ति वि.व.१३१क/२. १०७; वि.सू.४ख/४.
smad du chug
क्रि. जुगुप्सतु — {dbyig pa la sogs pas rdeg par byed pa'am bsngags pa ma yin pa brjod pas smad du chug la} दण्डादिभिस्ताडयन्तु वा, अवर्णवादैर्जुगुप्सन्तु बो.प.७१ख/४०.
smad du med pa
वि. अनुपक्रुष्टः — {rigs dang rus kyi yongs su dag pa yin} *{mnang kyi rgyud kyi smad du med pa yin} परिशुद्धो भवति जातिगोत्रेण । अनुपक्रुष्टो भवति वर्णजात्योः ग.व्यू.३४२क/४१७.
smad pa
• क्रि. ( {smod pa} इत्यस्या भूत.) १. निनिन्द — {dge slong rnams kyis de yi spyod pa smad//} भिक्षुव्रजस्तच्चरितं निनिन्द अ.क.२६९ख/३२.५३ २. विगर्हते — {'di ltar dge ba'i rtsa ba de nyid kha cig la ni bsngags la/} {chung ngus mchog shes pa kha cig la ni smad pa lta bu'o//} यत्तदेव कुशलमूलं कस्यचित्प्रशंसते कस्यचिद्विगर्हतेऽल्पमात्रसन्तुष्टस्य सू.व्या.१८५ख/८१; • सं. १. निन्दा — {kha cig cha la smad pa 'am/} /{bstod par byas la cha zhes brjod//} लेशमेके विदुर्निन्दां स्तुतिं वा लेशतः कृताम् ।। का.आ.३३१क/२.२६५; जुगुप्सा — {chags pa rab tu brtsams pa'i tshe/} /{de dus 'jigs shing long bar byed/} /{yan lag gtsor bgrod rab zhugs tshe/} /{smad pa nyid kyis kun tu 'khyud//} अन्धीकरोति प्रारम्भे रतिस्तत्कालकातरम् । आलिङ्गति जुगुप्सया वृत्ते मुख्याङ्गसङ्गमे ।। अ.क.१०८क/१०.९१; कुत्सा — {rgyal po 'di ni gzhan la smad ma lags/} /{las 'di smad par 'os pa'i phyir smras so//} नायं विगर्हादर एव राजन् कुत्सार्हमेतत्त्ववगम्य कर्म । जा.मा.१५५क/१७८; विगर्हा— {gtsug lag gzhung lugs kyis kyang smad du med//} का शास्त्रदृष्टेऽपि नये विगर्हा जा.मा.१३७क/१५८; म.व्यु.६२३४ (८८ख); अधिक्षेपः — {gcig gis gtum mo'i tshig dang ni/} /{gzhan gyis smad 'tshong mar brjod pas/} /{dge slong ma rnams smad pa dag /byas} {pa'i sdig pa thob par gyur//} चण्डालीवचनेनैका वेश्यावादेन चापरा । भिक्षुणीनामधिक्षेपं कृत्वा पापमवापतुः ।। अ.क.२१३क/८७.३४; अवमानः — {der ni sdug bsngal ldan pa de/} /{khro bas gus pa brjed gyur cing /} /{smad pas kun tu yid byung ma/} /{mthong nas 'gro ba'i bdag gis smras//} तत्र तां दुःस्थितां दृष्ट्वा मन्युविस्मृतसम्भ्रमाम् । अवमानसमुद्विग्नां जगाद जगतीपतिः ।। अ.क.१४८क/६८.८३; निकारः — {dben pa ma smin sdig pa'i tshogs ni yang dag thob gyur pa/} /{gang gis ma la smod pa'i cha yang nges par sgrub byed pa//} मातुर्निकारकणमप्यविवेकपाकसम्प्राप्तपातकुश (ककु लि.पा.)लः किल यः करोति । अ.क.२४३क/१०८. ८; धिक्कारः — {ri dwags kyis bshad de yi spyod/} /{mi bdag ya mtshan ldan pas thos/} /{zhal nas byas pa mi gzo ba'i/} /{spyod tshul smad ces mu cor gyur//} तद्वृत्तं विस्मितः श्रुत्वा मृगेण कथितं नृपः । अभूत्कृतघ्नचरिते धिक्कारमुखराननः ।। अ.क.२५८ख/३०.४६; परिभाषा — {sems ma bskyed pa smad par tshigs su bcad pa} चित्तानुत्पादपरिभाषायां श्लोकः सू.व्या.१४१ख/१८; क्षेपः — {yon tan med la yon tan brjod/} /{smad cing rtsub pa'i tshig tu 'gyur//} विगुणेषु गुणोक्तिर्हि क्षेपरूक्षतराक्षरा ।। जा.मा.७९क/९१; अवसादः म.व्यु.३६३६ (६१क); मि.को.१२८ख; अपवादः — {gal te chos dang 'gal bar gyur kyang rung /} /{skye bo smad cing bde ba nyams kyang rung //} धर्मात्ययो मे यदि कश्चिदेवं जनापवादः सुखविप्लवो वा । जा.मा.७७ख/८९; उपहासः — {bshang ba dang gci ba dang ljan ljin dang 'dam rdzab la sogs pas ma rung bar 'gyur ba 'khrur 'jug pa la ni smad pa med do//} नोच्चारप्रस्रावस्यन्दनिकाकर्दमादिनाऽसित(स्य )धावनेऽस्त्यपह्वा (?युपहा)सः वि.सू.२४क/२९; निगर्हणम् — {dge 'dun lhag ma'i lhung ba phyir mi 'chos par rgyun du byed pa la ni smad pa'o//} निगर्हणमभीक्ष्णसङ्घावशेषापत्तिकस्याप्रतिकृत्य(आम्) वि.सू.८४ख/१०२; कुत्सनम् म.व्यु.३६३५ (६१क); मि.को.१२८ख; कुत्सना — {sems can thams cad kyis co dris kyang bzod}…{smad pa dang} सर्वसत्त्वानामन्तिकादुच्चग्घनां सहते…कुत्सनाम् शि.स.१०४क/१०३; पंसनम् म.व्यु.२६३१ (४९क); मि.को.१२८ख २. = {smad pa nyid} अनुदात्तत्वम् — {smad pa ni yid du mi 'ong ba nyid do//} अनुदात्तत्वममनोज्ञत्वम् त.प.२१३क/८९६; • पा. निन्दा, लोकधर्मभेदः — {'jig rten gyi chos ni dgu ste/} {ma rnyed pa dang}…{smad pa dang}…{'chi ba'i chos can 'chi ba ste} नव लोकधर्माः । अलाभः…निन्दा…मरणधर्मकस्य मरणम् बो.भू.१०४क/१३३; {'jig rten gyi chos brgyad}…{smad pa} अष्टौ लोकधर्माः… निन्दा म.व्यु.२३४६ (४५ख); • भू.का.कृ. १. निन्दितः — {skye bo mang pos smad pa dang yongs kyis spangs pa dang rigs dman par 'gyur} बहुजननिन्दितोऽशेषपरित्यक्तो हीनकुलो भवति स.दु. ९८क/१२४; विवर्णितः — {de bzhin gshegs pas smad pa'i las gang yin pa de dag thams cad kyi thams cad du mi spyod do//} यानि तथागतविवर्णितानि कर्माणि तानि सर्वेण सर्वं नाध्याचरति बो.भू.१७६क/२३२; {log pa nyid du nges pa'i phung po ni smad} विवर्णितो मिथ्यात्वनियतो राशिः ल.वि.१६९क/२५४; गर्हितः {gang gis 'jig rten pa rnams dang dam pa rnams dang yang dag par song ba rnams dang skyes bu dam pa rnams kyis smad par mi 'gyur ba} येन न लोकगर्हितो भवति, न सतां, सम्यग्गतानां, सत्पुरुषाणाम् श्रा.भू.१६क/३८; {'jig rten na 'di ni smad pa ste} लोके ह्येतद्गर्हितम् त्रि.भा. १५६क/५६; विगर्हितः — {sangs rgyas byang chub sems dpa' dang /} /{nyan thos rnams kyis smad pa la//} बुद्धैश्च बोधिसत्त्वैश्च श्रावकैश्च विगर्हितम् । ल.अ.१५७ख/१०५; आक्षिप्तः — {mdzes ma rab byung de yis ni/} /{rdzun gyis khyod la smad pa ci//} मिथ्याक्षिप्तोऽसि सुन्दर्या किं प्रव्राजिकया तया ।। अ.क.३ख/५०.२६; जुगुप्सितः — {srin bu'i rigs kyis khengs gyur pa/} /{'di yi lus ni smad pa ltos//} कीर्णं कृमिकुलैः कायं पश्यतास्य जुगुप्सितम् ।। अ.क.१७०क/७६.१८; स.पु.३६ख/६४; निर्भर्त्सितः — {lha rnams kyis ni smad pa yis/} /{'jigs nas lha yis nor bu byin//} सुरनिर्भर्त्सिता भीता देवताऽस्मै मणिं ददौ ।। अ.क.३५५ख/४७.५४; अवगीतः — {dbang po'i dgra thul de ni sa yi mgon/} /{'bras bu smad pa spyad la ma chags shing //} नाथः पृथिव्याः स जितेन्द्रियारिर्भुक्तावगीतेषु फलेष्वसक्तः । जा.मा.६०ख/७०; अवसन्नः — {dman zhing smad pa'i bdag nyid lus 'dzin rnams kyis slong ba nyid bas shi ba mchog//} अर्थित्वान्मरणं वरं तनुभृतां दैन्यावसन्नात्मनाम् अ.क.३६१ख/४८.५१; उपक्रुष्टः — {byang chub sems dpa' bram ze'i rigs chen po rus dang spyod pa ma smad pa}…{zhig tu skye ba yongs su bzung bar 'gyur to//} बोधिसत्त्वः किल कस्मिंश्चिदनुपक्रुष्टगोत्रचारित्रे…महति ब्राह्मणकुले जन्मपरिग्रहं चकार जा.मा.६९क/८०; कुत्सितः — {lta ngan ni lta ba smad pa ste} कुत्सिता दृष्टिः कुदृष्टिः अभि. स्फु.३३२क/१२३२; प्रतिक्षिप्तः — {de bzhin gshegs pas smad pa spyod yul ma yin pa de dag spangs nas} तथागतप्रतिक्षिप्तानगोचरान् वर्जयित्वा श्रा.भू.१७क/४०; उत्क्षिप्तः — {mig smad pa dang khyim pa rnams la chos dang ldan pa'i gtam bya'o//} उत्क्षिप्तचक्षुः धर्म्यां गृहिभ्यः कथां कुर्यात् वि.सू.११क/११; अवनतः — {de ngo tsha bas mgo smad de}… {smras pa} सा व्रीडावनतवदना… उवाच जा.मा.१०४ख/१२१; नामितः — {gung mo'i sor mo'i rtse mo gnyis/} /{cung zad smad pa rta babs yin//} मध्यमाङ्गुलिमग्रं तु नामितं मीषितो (?तमीषत्तो)रणम् ।। म.मू. २५३क/२८९; धिक्कृतः मि.को.१२८ख २. जुगुप्सितवान्— {bdag cag gis ni}…{bcom ldan 'das rnams kyi nyan thos kyi theg pa can gyi gang zag la smad do//} वयं… भगवतां श्रावकयानीयान् पुद्गलान् जुगुप्सितवन्तः शि.स.४४क/४२ ३. कुत्सनीयम्— {dri mi zhim zhing smad pa dang /} /{smyos pa rnams su skye bar 'gyur//} दुर्गन्धिः कुत्सनीयश्च उन्मत्तश्चापि जायते । ल.अ.१५७ख/१०५; निगर्हणीयम् — {bsdigs pa'i las sam smad pa'i las sam bskrad pa'i las sam} तर्जनीयं कर्म निगर्हणीयं प्रवासनीयम् वि.व.२४३ख/२.१४४; गर्ह्यम् — {tshe dang ldan pa dag bdag la smad pa'i gnas mi rigs pa so sor bshags par bya ba byung gi} गर्ह्यमायुष्मन्तः स्थानमापन्नः सात्म् (?न्नमन्याय्)यं प्रतिदेशनीयम् वि.सू.८५क/१०२; • वि. जघन्यम् — {gang dag smad pa'i spyad pa spyod byed pa//} चरन्ति ये कामचरीं जघन्याम् शि.स. ५०ख/४८; • अव्य. धिक् — {smad par 'os pa'i dam bca' bzhin/} /{ngan pa skyes pa bdag skye smad//} विकत्थनप्रतिज्ञस्य धिङ् मे जन्म कुजन्मनः ।। अ.क.५८क/६.५५.
smad pa nyid
जैगुप्स्यम् — {de la gsol bas smad pa nyid byas te} जैगुप्स्यमत एनं कुर्युः ज्ञापनेन वि.सू.४२क/५३.
smad pa byas
भू.का.कृ. जुगुप्सितः — {sems can kun gyis bdag gi ming /} /{nyes 'ongs pa zhes smad pa byas//} दुरागमञ्च मे नाम सर्वलोकजुगुप्सितम् । वि.व.२९०ख/१.११२.
smad pa'i rten
जघन्याश्रयः — {rig byed smra ba'i khar gnas pa'i/} /{rigs pa bzang yang ngan pa nyid/} /{smad pa'i rten la gnas pa'i phyir/} /{mgul rgyan rkang pa la btags bzhin//} वेदवादिमुखस्था तु युक्तिः साध्व्यपि दुर्भगा । कण्ठिका चरणस्थेव जघन्याश्रयसंस्थितेः ।। त.स. १२३क/१०७१.
smad pa'i gnas
अव्य. धिक् — {bka' ltar mi byed sems pa ni/} /{shin tu gti mug smad pa'i gnas//} वाक्यमुल्लङ्घयामीति धिङ् मामत्यन्तमोहितम् ।। बो.अ.६क/२.५७.
smad pa'i gnas su gyur
वि. धिग्वादास्पदीभूतः — {smad pa'i gnas su khyod gyur na/} /{'di dang pha rol bsregs par 'gyur//} स धिग्वादास्पदीभूतः परत्रेह च धक्ष्यसे ।। जा.मा.७७ख/८९.
smad pa'i gnas su gyur pa
= {smad pa'i gnas su gyur/}
smad pa'i dpe
पा. निन्दोपमा, उपमाभेदः — {pad ma rdul mang zla ba 'dzad/} /{de dag las ni khyod kyi bzhin/} /{mtshungs pa la yang khyad par bcas/} /{zhes pa smad pa'i dpe ru 'dod//} पद्मं बहुरजश्चन्द्रः क्षयी ताभ्यां तवाननम् । समानमपि सोत्सेकमिति निन्दोपमा मता ।। का.आ.३२३क/२.३०.
smad pa'i gzugs can
पा. आक्षेपरूपकम्, रूपकभेदः — {mdzes ma khyod gdong zla bas ni/} /{'di ltar gzhan dag gdung byed pas/} /{zla ba nyid du brjod min zhes/} /{'di ni 'gog pa'i gzugs can no//} मुखचन्द्रस्य चन्द्रत्वमित्थमन्योपतापिनः । न ते सुन्दरि संवादीत्येतदाक्षेपरूपकम् ।। का.आ.३२५क/२.९०.
smad par gyur
= {smad par gyur pa/}
smad par gyur pa
भू.का.कृ. निन्दितः — {yang dag don bsgoms las byung ba/} /{yid kyi rnam par shes pa yis/} /{smad par gyur kyang kun rdzob tu/} /{ma phrad nyid dang rig par 'gyur//} भूतार्थभावनोद्भूतमानसेनैव चेतसा । अप्राप्ता एव वेद्यन्ते निन्दिता अपि संवृतौ ।। त.स. १२१क/१०४७; {mi rnams lus ni mi gtsang zag cing so so'i gnas su smad gyur dri ma can/} /{gnod pa'i gnas su gyur cing dbugs dus g}.{yo la log par chags pa 'di ni ci//} क्लेदस्यन्दिनि निन्दिते प्रतिपदं श्वासक्षणस्यन्दिनि स्नेहः कोऽयमपायधाम्नि मलिने मिथ्याशरीरे नृणाम् । अ.क.१६क/५१.२६; भर्त्सितः — {de skad pha yis smad gyur des//} इति सा भर्त्सिता पित्रा अ.क.११४क/६४.३०६; जुगुप्सितः — {khang phran shin tu dog pa mang po dag/}…{smad par gyur} बहूनि चा निष्कुटसङ्कटानि…जुगुप्सितानि स.पु.३४क/५६; अवधूतः — {dben par shi ba bsngags par 'os/} /{smad par gyur pas 'tsho ba min//} विजने निधनं श्लाघ्यं नावधूतस्य जीवितम् ।। अ.क.२०६ख/८५.२९; {gnas dang gnas su smad gyur cing /} /{'di dag slong bas yid byung la/} /{bslangs par gyur kyang bkres pa na/} /{kye ma 'di dag nyes byas nyid//} अहो दुष्कृतमेतेषामवधूताः पदे पदे । यदेते मार्गणोद्विग्ना भिक्षित्वाऽपि बुभुक्षिताः ।। अ.क.३५२ख/४७.१३.
smad par 'gyur
• क्रि. निन्द्यता भवेत् — {lce yi dbang po dang 'brel pa'i/} /{chang sogs mi gtsang ro sogs rnams/} /{gal te de dag de bstar na/} /{de lta na de smad par 'gyur//} रसनेन्द्रियसम्बन्धान्मद्याशुचिरसादयः । वेद्येरन् यदि तस्यैवं तदानीं निन्द्यता भवेत् ।। त.स.१२१क/१०४६; • कृ. गर्हणीयम् — {'on te snying rje med phyir smad 'gyur ram/} /{'di 'dra'i las dag 'bras bu sdug bsngal mthong //} दयावियोगादथ गर्हणीयं कर्मेदृशं दुःखफलं च दृष्टम् । जा.मा.१३७क/१५८.
smad par bya ba
कृ. कुत्सनीयम् — {de'i tshe bdag la gti mug mthar thug pa yod pa ma yin te/} {bdag smad par bya ba yin no zhes bya ba'i don to//} तदा मम मोहस्य पर्यन्तो नास्ति । कुत्सनीयोऽस्मीत्यर्थः बो.प.६८क/३५; निर्भर्त्स्यम् — {snyan smra yin yang smad bya ste/} /{zla bas dug gi char phab bzhin//} प्रियंवदोऽपि निर्भर्त्स्यो विषवर्षीव चन्द्रमाः । अ.क.१६४ख/१९.८.
smad par bya ba nyid
निन्द्यत्वम् — {smad par bya ba nyid du 'gyur zhe na} निन्द्यत्वमापद्यत इति चेत् त.प.२९१ख/१०४६; गर्हत्वम्— {de gnyis ni ma klas pa nyid kyis kyang smad par bya ba nyid yin no//} वैतरिकत्वेनाप्यनयोः गर्हत्वम् वि.सू.५७ख/७२; जैगुप्स्यता — {yul gyi mi smad par bya ba nyid yin na dkyil 'khor gyi steng du zhog cig ces bstan yang ngo //} जैगुप्स्यतायां जनपदस्योपनिक्षिपेत्युपदर्शिते मण्डलकेऽपि वि.सू.३७ख/४७.
smad par byas pa
= {smad byas/}
smad par mi 'gyur
= {smad par mi 'gyur ba/}
smad par mi 'gyur ba
क्रि. अनिन्दितो भवति — {'dir yang smad par mi 'gyur la/} /{shi na'ang mtho ris dga' bar 'gyur//} इह चानिन्दितो भवति प्रेत्य स्वर्गे च मोदते अ.श.९७ख/८८; अविगर्हितो भवति — {'dul ba 'dzin pa rnams dang 'dul ba la bslabs pa rnams kyis} ({rtsod par mi 'gyur zhing} ){smad par mi 'gyur ba dang} विनयधराणां (विनयशिक्षिताना)मनपवाद्यो भवत्यविगर्हितः श्रा.भू.१६ख/३८.
smad par mi bya
• क्रि. न निन्दयेत् — {sngags dang lha la mi smad cing /} /{gdon gyi las rnams mi bya'o//} न निन्दयेद् मन्त्रदेवतां ग्रहकर्माणि न कुर्वीत । स.दु.१२८ख/२३८; • कृ. अनिन्द्यः, ओ द्या — {brjod bya min zhes bya ba ni brjod par mi bya ba nyid de/} {smad par mi bya ba zhes bya ba'i don to//} अवाच्येति अवचनीया, अनिन्द्येत्यर्थः त.प.२४१ख/९५३; नावमन्यः—ग्. {yung mo la sogs pa'i bud med rnams ni gri gug la ste/} {gsang ba'i pad+mar smad par mi bya'o//} डोम्ब्याद्याः स्त्रियः कर्तिकायां गुह्यकमले नावमन्याः वि.प्र.१५२क/३.९८.
smad par mi bya ba
= {smad par mi bya/}
smad par mi 'os pa
वि. अनिन्द्यः — {yid bzhin rin chen las lhag mdzes shing 'jig rten kun gyis smad par mi 'os pa/} /{skyes bu'i rin chen gzhan pa sngon med mthu ldan su zhig de rnams phyag bgyi 'os//} चिन्तारत्नादधिकरुचयः सर्वलोकेष्वनिन्द्या वन्द्यास्तेऽन्यैः पुरुषमणयः केऽप्यपूर्वप्रभावाः । अ.क.२०३क/२३.१.
smad par mi rigs
वि. न गर्हणीयः — {spre'u bsad pa ni smad par mi rigs so//} न गर्हणीयोऽस्मि कपेर्वधेन जा.मा.१३७क/१५९.
smad par 'os
= {smad par 'os pa/}
smad par 'os pa
कृ. निन्द्यः, ओ द्या — {bcom ldan bdag cag 'tsho ba 'di/} /{smad par 'os pa las kyis sprul//} भगवन् जीविकाऽस्माकं निन्द्येयं कर्मनिर्मिता । अ.क.५४क/६.८; {skad cig bde ba'i cha yi ro myang tshogs dang 'grogs pa smad 'os 'di ni gang //} क्वायं निन्द्यः क्षणसुखलवास्वादसंवाद एषः अ.क.१०५ख/१०.६५.
smad bya
= {smad par bya ba/}
smad byas
भू.का.कृ. निन्दितः — {'dir yang rmongs pa 'ga' zhig gang /} /{slar yang dogs par byed pa na/} /{de la brten nas khyab 'jug gis/} /{the tshom bdag nyid la smad byas//} अत्रापि यः पुनः शङ्कां कश्चित् प्रकुरुते जडः । संशयात्मकताऽजेन मन्ये तं प्रति निन्दिता ।। त.स. ११०क/९५८.
वेश्याचरितम् — {smug rtsi rkang pa'i mthil la rab chags shing /} /{do shal mchog ni mgrin par dpyangs nas kyang /} /{bya ba don gnyer me long la phyogs te/} /{smad 'tshong spyod pa'i don bzhin de yis byas//} अलक्तके पादतलावसक्ते कण्ठावलम्बिन्यपि तारहारे । कार्यार्थिनी दर्पणसम्मुखी सा चकार वेश्याचरितं यथार्थम् ।। अ.क.८क/५०.७६.
smad 'tshong bud med
= {smad 'tshong ma} वेशयोषिता — {gang gis sngon nyid 'thams pa de/} /{smad 'tshong bud med rnams kyis bdag//} पूर्वसेवा वृता येन स स्वामी वेशयोषिताम् ।। अ.क.८ख/५०.८४; वेशवधूः — {nor med na ni rgyal po'i dpal de yang /} /{dga' bar mi 'gyur smad 'tshong bud med bzhin//} प्रियम् । नराधिपं श्रीर्न हि कोशसम्पदा विवर्जितं वेशवधूरिवेक्षते ।। जा.मा.१९१ख/२२३.
smad 'tshong byed pa
क्रि. वेश्यां वाहयति — {gro bzhin skyes yang gnas pa zhes bya ba'i grong du 'gro na de na kho mo'i bu mo smad 'tshong byed pa} श्रोण गमिष्यसि त्वं वासवग्रामकं तत्र मम दुहिता वेश्यां वाहयति वि.व.२६१क/२.१६३.
smad 'tshong ma
वेश्या — {'di bdag gis skye bo thams cad kyis btus su rung bar smad 'tshong ma'i tshul 'dzin du 'tshal lo//} अयमहमस्याः सर्वजनप्रार्थनाविरुद्धवेश्याव्रतमादिशामि जा.मा.७७क/८९; {smug rtsi rkang pa'i mthil la rab chags shing /} /{do shal mchog ni mgrin par dpyangs nas kyang /} /{bya ba don gnyer me long la phyogs te/} /{smad 'tshong spyod pa'i don bzhin de yis byas//} अलक्तके पादतलावसक्ते कण्ठावलम्बिन्यपि तारहारे । कार्यार्थिनी दर्पणसम्मुखी सा चकार वेश्याचरितं यथार्थम् ।। अ.क.८क/५०.७६; वारस्त्री गणिका वेश्या रूपाजीवा अ.को.१७१क/२.६.१९; वेशे भवा वेश्या अ. वि.२.६.१९; गणिका — {chags pa'i+i tshogs ni rab rgyas shing /} /{'grogs pa don gnyer smad 'tshong mas/} /{mngon par 'dod pa'i pho nya mo/} /{btang nas de la bsam pa bshad//} सञ्जातरागसंवेगा गणिका सङ्गमार्थिनी । विसृज्याभिमतां दूतीं भावं तस्मै न्यवेदयत् ।। अ.क.१५७क/७२.७; वेशयोषिता— {rjes su chags pa chags bral ba/} /{smad 'tshong ma la nges pa med//} नानुरागे विरागे वा नियतिर्वेशयोषिताम् ।। अ.क.१५७क/७२.९; पण्यकामिनी — {tshong pa dbul po'i srang bzhin du/} /{stong par khyim na gang 'dug pa/} /{smad 'tshong rnams la 'di las ni/} /{lhag pa skal ngan gzhan pa ci//} दौर्भाग्यं पण्यकामिन्याः किमन्यन्नास्त्यतोऽधिकम् । तुलेव क्षीणा वणिजः शून्याः सीदन्ति यद्गृहे ।। अ.क.९ख/५०.९२; वाररमणी — {'byor pa gsar pa gsar pa ni/} /{'du 'bral mdza' gcugs rtsom pa dag/} /{mi bzlog smad 'tshong mdzes pa bzhin/} /{skad cig dga' bar bya ba yin//} क्षणं नवनवाश्लेषविशेषप्रणयोद्यताः । अवारवाररमणीरमणीया विभूतयः ।। अ.क.२७६क/३५.१८; दासी {bde ba dang sdug bsngal thob pa dang 'dor bar 'dod pas ni dman pa'i gnas kyang yongs su len pa yin te/} {thos pa po smad 'tshong ma'i khang par 'jug pa bzhin no//} हीनस्थानपरिग्रहोऽपि सुखदुःखाप्तित्यागवाञ्छया श्रोत्रियस्य दासीवेश्मप्रवेशवत् प्र.अ.८१क/८८; क्षुद्रा मि. को.८८ख ।
smad 'tshong ma'i khyim
वेशः मि.को.१४०क; द्र. {smad 'tshong ma'i gnas/}
smad 'tshong ma'i gnas
पा. वेशः, भिक्षोरगोचरभेदः — {rol mo mkhan gyi gnas dang smad 'tshong ma'i gnas dang chang 'tshong ma'i gnas dang rgyal po'i pho brang dang gdol ba'i khyim gyi gnas dag bsten par mi bya'o//} न घोषवेशपानागारराजकुलचण्डालकठिनस्थतां भजेत वि. सू.९७ख/११७; {dge slong gi spyod yul ma yin pa lnga ni/} {gsod pa'i sa dang smad 'tshong gi gnas dang chang 'tshong gi khyim dang rgyal po'i pho brang dang gdol pa'i khyim ste lnga pa'o//} पञ्च भिक्षोरगोचराः—घोषः वेशः पानागारं राजकुलं चण्डालकठिनमेव पञ्चमम् अभि.स.भा.५१ख/७१; वेषः — {dge sbyong gi spyod yul ma yin pa ni lnga ste}… {shan pa'i gnas dang smad 'tshong ma'i gnas dang chang tshong gi gnas dang rgyal po'i pho brang dang lnga po gdol ba'i khyim kho na ste} पञ्च भिक्षोरगोचराः… घोषो वेषं पानागारः राजकुलं चण्डालकठिनमेव पञ्चममिति श्रा.भू.१७क/४०.
smad 'os
= {smad par 'os/}
smad rigs
वि. नीचः — {gal te de la mi smad rigs kyis bkur sti ma lags pa bgyis na} यदि तस्य…नीचपुरुषोऽसत्कारं (कुर्यात्) वि.व.१२५क/१.१३.
sman
१. भैषज्यम्— {chos ni sman lta bu yin te/} {nyon mongs pa'i nad gso ba'i phyir dang mya ngan las 'das pa nad med pa 'thob par byed pa'i phyir ro//} भैषज्यभूतो धर्मः क्लेशव्याधिभैषज्यत्वात्, निर्वाणारोग्यसम्प्रापकत्वाच्च अभि.स्फु.२३५क/१०२६; भेषजम् — {de nas de yi lus skyon gyi/} /{sman ni sa yi dbang pos dris//} पृष्टास्ततः क्षितीशेन…तद्दोषभेषजम् । अ.क.२९०ख/३७. ३४; औषधम् — {sman gyi dpes ni sgrib pa spong ba'i rgyu nyid de} आवरणप्रहाणहेतुत्वमौषधोपमत्वेन सू.व्या. १३०ख/३; {mtshon dang sman sogs dang 'brel bas/} /{nag pa'i rma dag 'drubs yin na/} /{'brel med sdong dum ci yi phyir/} /{rgyu nyid du ni rtogs mi byed//} शस्त्रौषधाभिसम्बन्धाच्चैत्रस्य व्रणरोहणे । असम्बद्धस्य किं स्थाणोः कारणत्वं न कल्प्यते ।। प्र.अ.४२ख/४९; औषधिः — {sa bzhin 'gro ba dkar po'i chos kyi sman rnams ma lus pa'i/} /{rnam pa kun du gzhir gyur pa ni sangs rgyas sa yin no//} क्षितिरिव निखिलानां शुक्लधर्मौषधीनां जगत इह समन्तादास्पदं बुद्धभूमिः ।। र.वि.१२७क/११२; ओषधी — {kau shi ka 'di lta ste dper na zla ba'i dkyil 'khor la brten nas sman dang skar ma thams cad stobs ji lta ba dang mthu ji lta bar kun tu snang bar byed} तद्यथापि नाम कौशिक चन्द्रमण्डलमागम्य सर्वा ओषधीः तारा यथाबलं यथास्थाममवभासयन्ति अ.सा. ६८क/३७; अगदः — {sman pa rnams ni sman dang sngags kyis dug zhi byed//} मन्त्रैर्विषं प्रशमयन्त्यगदैश्च वैद्याः जा.मा.२०४ख/२३७; जायुः च.उ.वृ.७१ख २. (= {phan pa} इत्यस्य प्रा.) — {gnod par byas kyi sman ma mchis//} पीडयत्येव नानुगृह्णाति श.बु.१११क/२३; {sman 'dogs} हितम् श.बु.११५क/१३१ ३. (= {mig sman}) — {sman ma bskus par dkar min mig//} अनञ्जितासिता दृष्टिः का.आ.३२८ख/२.१९८ ४. भैषज्यद्योतकपूर्वपदमात्रम्— {sman tri brid} त्रिवृत् अभि.स्फु.१८३ख/९३८.
sman bskus te bor ba
पूतिमुक्तभैषज्यम् म.व्यु.८६७३ (१२१क).
sman bskus pa
वि. अञ्जितम् — {sman ma bskus par dkar min mig/} /{mnan pa min par smin ma dma'/} /{tshon ma bskus par dmar ba ni/} /{mdzes ma khyod kyi mchu 'di 'o//} अनञ्जितासिता दृष्टिर्भ्रूरनावर्जिता नता । अरञ्जितोऽरुणश्चायमधरस्तव सुन्दरि ।। का.आ.३२८ख/२.१९८.
sman khang
ग्लानकोष्ठिका — {de med na sman khang du'o//} अभावेऽस्य ग्लानकोष्ठिकायाम् वि.सू.७५ख/९२.
sman khu
कषायः — {sman khu dang mig sman dag kyang ngo //} कषा(याञ्)जनयोश्च वि.सू.७५ख/९२; {sman khu'o/} /{'di lta ste/} {shing a mra dang nim pa dang ko sham pa dang shi ri Sha dang 'dzam bu dag go//} कषायः, तद्यथा—आम्रनिम्बकोषाम्बशिरीषजम्बूनाम् वि.सू.७६क/९३.
sman gyi rgyal po
• ना. १. भैषज्यराजः [1] तथागतः — {de dag gi dbus su sman pa'i} (?{gyi} ){rgyal po phyag gcig gis a ru ra'i 'bras bu bsnams shing de las gzhan ni mchog sbyin du bya'o//} तयोर्मध्ये भैषज्यराजं…एकेन हस्तेन हारितकीफलं धारयन्तमपरेण वरदं कारयन्तम् स.दु.१२९ख/२४० [2] बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po 'jam dpal gzhon nur gyur pa dang}…{byang chub sems dpa' sman gyi rgyal po dang} मञ्जुश्रिया च कुमारभूतेन बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन… भैषज्यराजेन च स.पु.२ख/१ २. ओषधिराजः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba de bzhin du}… {sman gyi rgyal po dang} जननी …यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा…ओषधिराजस्य ग.व्यू.२६८ख/३४७; • सं. भैषज्यराजः— {shes rab kyi pha rol tu phyin pa dang ldan pa ni sman gyi rgyal po lta bu te} प्रज्ञापारमितासहगतो भैषज्यराजोपमः सू.व्या. १४०ख/१७.
sman gyi rgyal po lta bur gyur pa
वि. भैषज्यराजकल्पः, बोधिसत्त्वस्य — {byang chub sems dpa' sman gyi rgyal po lta bur gyur pa} भैषज्यराजकल्पानां बोधिसत्त्वानाम् ग.व्यू.२२क/११८.
sman gyi rgyal po blta na sdug pa lta bu
वि. सुदर्शनमहाभैषज्यराजभूतम् — {rigs kyi bu byang chub kyi sems ni}…{nyon mongs pa'i nad thams cad 'joms pas sman gyi rgyal po blta na sdug pa lta bu'o//} बोधिचित्तं हि कुलपुत्र…सुदर्शनमहाभैषज्यराजभूतं सर्वक्लेशव्याधिनिर्घातनतया ग.व्यू.३१०क/३९७.
sman gyi rgyal po'i mchog
वि. भैषज्यराजोत्तमः, अवलोकितेश्वरस्य — {phyag na me tog pad ma bzang po thogs pas skyabs mdzod cig}… {sman gyi rgyal po'i mchog}… {bsam pa legs par mdzad pa la bdag gis bstod pa 'di bgyis so//} त्राणं भवाहि शुभपद्महस्त ।…भैषज्यराजोत्तमाय…सुचेतनकराय । इदं स्तोत्रं मया कृतम् का.व्यू.२१५ख/२७५.
भैषज्यकटच्छुकः — {sman por bcang bar bya'o/} /{sman gyi nal ze yang ngo //} धारयेद् भैषज्यशरावकम् । भैषज्यकटच्छुकम् वि.सू.७६ख/९३.
sman gyi rnam pa
भैषज्यजातम् — {me tog 'bras bu ji snyed yod pa dang /} /{sman gyi rnam pa gang zhig yod pa dang //} यावन्ति पुष्पाणि फलानि चैव भैषज्यजातानि च यानि स√न्त । बो.अ.३ख/२.२.
sman gyi bya ba
= {gso dpyad} रुक्प्रतिक्रिया, चिकित्सा — {gso dpyad sman gyi bya ba 'o//} चिकित्सा रुक्प्रतिक्रिया अ.को.१७३ख/२.६.५०; रुजः प्रतिक्रिया रुक्प्रतिक्रिया अ.वि.२.६.५०.
sman gyi bla
भैषज्यगुरुः — {bcom ldan 'das de bzhin gshegs pa sman gyi bla baiDUr+ya'i 'od} ({kyi rgyal po}){de la} तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैडूर्यप्रभराजस्य शि.स.९७ख/९७; क.त.५०४.
sman gyi bla baiDUr+ya'i 'od kyi rgyal po
ना. भैषज्यगुरुवैडूर्यप्रभराजः, तथागतः — {bcom ldan 'das de bzhin gshegs pa sman gyi bla baiDUr+ya'i 'od} ({kyi rgyal po}){de la} तस्य भगवतो भैषज्यगुरुवैडूर्यप्रभराजस्य शि.स. ९७ख/९७.
नेत्रिकम् म.व्यु.९०३३ (१२५क); नेत्रिका — {gso ba'i phyir reng bu'i du ba brngub par bya'o/} /{de ni sman gce'us grub bo//} पानं विचिकित्सायै धूपवर्तेः नेत्रिकयाऽस्य सम्पत्तिः वि.सू.७७क/९४.
sman che
= {sman chen po/}
sman chen
= {sman chen po/}
sman chen po
• सं. १. महौषधम् [1] = {sgog pa} लशुनम् — अथ महौषधम् । लशुनं गृञ्जनारिष्टमहाकन्दरसोनकाः ।। अ.को.१६४ख/२.४.१४८; महच्च तदौषधं च महौषधम् अ.वि.२.४.१४८ [2] = {bo nga dkar po} अतिविषा — विश्वा विषा प्रतिविषाऽतिविषोपविषाऽरुणा ।। शृङ्गी महौषधं च अ.को.१६१क/२.४.१०० [3] = {sga} शुण्ठी — अथ शुण्ठी महौषधम् । स्त्रीनपुंसकयोर्विश्वं नागरं विश्वभेषजम् ।। अ.को.१९६ख/२.९.३८ २. महौषधिः — {sman chen dang zhes bya ba ni gnod pa dang gzir ba thams cad rab tu zhi bar byed pa'i rgyu gcig pu nyid gang yin pa'o//} महौषधिरिति यदेकैव सर्वोपद्रवपीडाप्रशमनहेतुः बो.प.७२ख/४१; • ना. १. महौषधीः, रोमविवरः — {sman chen po zhes bya ba'i ba spu'i khung bu/} {de na byang chub sems dpa' sems thog ma bskyed pa bye ba khrag khrig brgya phrag stong du ma gnas so//} महौषधीर्नाम रोमविवरः । तत्रानेकानि प्रथमचित्तोत्पादिकबोधिसत्त्वकोटिनियुतशतसहस्राणि प्रतिवसन्ति का.व्यू.२३९ख/३०२ २. महौषधिः, नागकन्या— {klu'i bu mo brgya} ({stong} ){phrag du ma dag kyang tshogs pa 'di lta ste/} {klu'i bu mo rgyan 'dzin ces bya ba dang}…{klu'i bu mo sman chen po zhes bya ba dang} अनेकानि च नागकन्याशतसहस्राणि सन्निपतितानि । तद्यथा—विभूषणधरा नाम नागकन्या…महौषधिर्नाम नागकन्या का.व्यू. २०१ख/२५९.
sman chen po can
ना. महौषधः, श्रावकाचार्यः — {nyan thos kyi dge 'dun chen po}…{'di lta ste/} {'od srung chen po'i bu dang}…{sman chen po can dang} महाश्रावकसङ्घेन…तद्यथा—महाकाश्यपः…महौषधः म.मू.१००क/१०.
sman ljongs
उत्सङ्गः — {nub phyogs logs kyi ri'i sman ljongs mtsho dang mtshe'u dang 'bab chus mdzes par gyur pa} पश्चिमदिक्पर्वतोत्सङ्गे उत्ससरःप्रस्रवणोपशोभिते ग.व्यू.६९क/१५९; कन्दरः — {dgon pa'i phyogs sam ri'i sman ljongs sam} अरण्यप्रदेशे वा गिरिकन्दरे वा सु.प्र.३३क/६४; निकुञ्जः, ओ जम् — {rnal 'byor dang rjes su mthun pa'i gnas ri'i sul sman ljongs shig tu gnas shing spyod do//} योगानुकूलान् पर्वतदरीनिकुञ्जाननुविचचार जा.मा.४क/३; स.पु.४८ख/८६; सरित्कुञ्जः — {sman ljongs 'bab chur bcas pa yi/} /{nags tshal dag na dgyes par 'gyur//} वने त्वां रमयिष्यन्ति सरित्कुञ्जाश्च सोदकाः ।। जा.मा.५१क/६०; गिरिकुञ्जः म.व्यु.५२८४ (७९क); मि.को.१४७क ।
sman tri byid
त्रिवृत् — {yun ring po nas bsags pa'i skyon rnams sman tri byid thun gcig gis 'byin pa lta bu} सुबहुकालसंवर्द्धितानां दोषाणां त्रिवृत्कर्षनिष्कर्षणवत् अभि.भा.२०क/९३८.
sman lta bu
वि. भैषज्यभूतम् — {rigs kyi bu byang chub kyi sems ni}…{nyon mongs pa'i nad sos par byed pas sman lta bu'o//} बोधिचित्तं हि कुलपुत्र…भैषज्यभूतं क्लेशव्याधिचिकित्सनतया ग.व्यू.३१०क/३९६; {chos ni sman lta bu yin te/} {nyon mongs pa'i nad gso ba'i phyir dang mya ngan las 'das pa nad med pa 'thob par byed pa'i phyir ro//} भैषज्यभूतो धर्मः क्लेशव्याधिभैषज्यत्वान्निर्वाणारोग्यसम्प्रापकत्वाच्च अभि.स्फु.२३५क/१०२६.
sman thams cad kyi rgyu mthun pa'i yi ge
सर्वौषधिनिष्यन्दा, लिपिविशेषः — {tshangs pa'i yi ge'am kha ro sti'i yi ge'am pad ma'i snying po'i yi ge'am}…{sman thams cad kyi rgyu 'thun pa'i yi ge'am}…{kye slob dpon yi ge drug cu rtsa bzhi po de dag gi nang nas bdag la gang bslab} ब्राह्मीखरोष्टीपुष्करसारिं…सर्वौषधिनिष्यन्दां…आसां भो उपाध्याय चतुष्षष्टीलिपीनां कतमां त्वं शिष्यापयिष्यसि ल.वि.६७क/८८.
sman thams cad la mkhas pa
वि. सर्वभैषज्यकुशलः — {rab kyi rtsal gyis rnam par gnon pa 'di lta ste/} {dper na sman pa}… {sman thams cad la mkhas pa} तद्यथापि नाम सुविक्रान्तविक्रामिन् वैद्यः…सर्वभैषज्यकुशलः सु.प. २५ख/५.
sman du 'du shes pa'i rnam pa
पा. भैषज्यसंज्ञाकारम्, श्रुताकारभेदः — {thos pa'i rnam pa ni brgyad cu ste/} {'di lta ste/} {'dun pa'i rnam pa dang}…{sman du 'du shes pa'i rnam pa dang} अशीत्याकारं श्रुतम् । तद्यथा—छन्दाकारम्… भैषज्यसंज्ञाकारम् शि.स.१०७क/१०५.
sman gdags
= {phan gdags/}
sman 'dogs
वि. = {phan 'dogs} हितम् — {de dag kun kyang dag pa dang /} /{mi 'gal ba dang mchod 'os dang /} /{brjid dang lha mi rnams la ni/} /{sman 'dogs bkur ba sha stag lags//} विशुद्धान्यविरुद्धानि पूजितान्यर्चितानि च । सर्वाण्येव नृदेवानां हितानि महितानि च ।। श.बु. ११५क/१३१.
sman pa
१. = {gso dpyad byed pa} भिषक् — {mchod dang zhabs la gtugs byas pas/} /{nad pas sman pa rab bsten te/} /{phyi nas ming ni bsgrags pa na/} /{bsos pa rnams kyis thud kyis 'debs//} सपादपतनैर्मानैरार्तैराराध्यते परम् । पश्चात्स कीर्तिते नाम्नि स्वस्थैः फूत्क्रियते भिषक् ।। अ.क.१३क/५०.१३०; रोगहार्यगदंकारो भिषग्वैद्यौ चिकित्सके । अ.को.१७४क/२.६.५७; भिषज्यति चिकित्सां करोतीति भिषक् । भिषज् चिकित्सायाम् अ.वि.२.६.५७; वैद्यः — {de nas de yi lus skyon gyi/} /{sman ni sa yi dbang pos dris/} /{sman pas smras pa rgyal po yi/} /{sras la ma tshang mthong ba med//} पृष्टास्ततः क्षितीशेन वैद्यास्तद्दोषभेषजम् । अवदन् वैकल्यं राजन् राजसूनोर्न दृश्यते ।। अ.क.२९०ख/३७.३४; {sman pa dang sman dang nad g}.{yog lta bur gyur pa} वैद्यभैषज्योपस्थायकभूतः अभि.भा.४१क/१०२६; चिकित्सकः — {nad kyis gzir rnams sman pas gso/} /{chos la zhugs rnams bstan bcos kyis/} /{sdig las can rnams mi bdag ni/} /{rigs gnas lugs ldan bla ma yin//} शास्त्रं धर्मप्रवृत्तानां रोगार्तानां चिकित्सकः । वर्णाआश्रमगुरुर्नेता नृपतिः पापकर्मणाम् ।। अ.क.१९७ख/८३.१८ २. = {sangs rgyas} भिषक्, बुद्धः — {de bzhin gshegs pa}… {sman pa zug rngu 'byin pa bla na med pa zhes bya ba'o//} तथागतः… अनुत्तरो भिषक् शल्यापहर्तेत्युच्यते अभि.स्फु.१५१ख/८७४.
sman pa che
= {sman pa chen po/}
sman pa chen po
वि. महावैद्यः, बुद्धस्य — {gso bar mdzad pa'i mchog sman pa chen po bde bzhin gshegs pa rnams kyis} परमचिकित्सकैर्महावैद्यैस्तथागतैः प्र.प.८३ख/१०८; महाभिषक् — {sman pa che mchog gtso bo ste/} /{zug rngu 'byin pa bla na med//} महाभिषग्वरः श्रेष्ठः शल्यहर्ता निरुत्तरः । ना.स.६क/१०३.
sman pa mchog
वि. वरवैद्यः, बुद्धस्य— {gso dpyad phal pa 'di 'dra ba/} /{sman pa mchog gis ma mdzad de/} /{cho ga shin tu 'jam po yis/} /{nad chen dpag med gso bar mdzad//} क्रियामिमामप्युचितां वरवैद्यो न दत्तवान् । मधुरेणोपचारेण चिकित्सति महातुरान् ।। बो.अ.२१क/७.२४; वैद्योत्तमः — {de bzhin gshegs pa byang chub kyi snying po la bzhugs pa mngon par shes pa brnyes pa dang}… {sman pa'i mchog dang} बोधिमण्डनिषण्णं तथागतं प्राप्ताभिज्ञं…वैद्योत्तमम् ल.वि.१७०क/२५५; भिषग्वरः — {des na bde bar gshegs pa nyid/} /{blo gros rgyas pas kun mkhyen bshad/} /{skyes bu don gtso mkhyen pas na/} /{de nyid sman pa mchog tu gsungs//} ततः सुगतमेवाहुः सर्वज्ञं मतिशालिनः । प्रधानपुरुषार्थज्ञं तं चैवाहुर्भिषग्वरम् ।। त.स.१२२क/१०६४.
sman pa thams cad mkhyen
वि. सर्वज्ञवैद्यः, बुद्धस्य — {de la sman pa thams cad mkhyen/} /{zug rngu thams cad 'byin pa yi/} /{bka' ltar mi byed sems pa ni/} /{shin tu gti mug smad pa'i gnas//} तत्र सर्वज्ञवैद्यस्य सर्वशल्यापहारिणः । वाक्यमुल्लङ्घयामीति धिङ् मामत्यन्तमोहितम् ।। बो.अ.६क/२.५७.
sman pa dam pa
• वि. भिषग्वरः, बुद्धस्य — {rga dang nad kyis gzir ba la/} /{sman pa dam pa 'di byung ste//} जराव्याधिकिलिष्टानां प्रादुर्भूतो भिषग्वरः । ल.वि.६९ख/९१; वैद्योत्तमः — {khyod ni sman pa'i dam pa zug rngu 'byin//} वैद्योत्तमस्त्वं खलु शल्यहर्ता ल.वि.१७२क/२६०; • ना. वैद्योत्तमः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba de bzhin du}…{sman pa'i dam pa dang} जननी… यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा…वैद्योत्तमस्य ग.व्यू.२६८ख/३४७.
sman pa'i rgyal
= {sman pa'i rgyal po/}
sman pa'i rgyal po
• वि. वैद्यराट्, बुद्धस्य — {nad rnams kun las thar mdzad pa/} /{sman pa'i rgyal po yang dag byung //} वैद्यराट् त्वं समुत्पन्नः सर्वव्याधिप्रमोचकः ।। ल. वि.१७२क/२५९; • सं. वैद्यराजः— {sman pa'i rgyal po 'tsho byed bos so//} जीवको वैद्यराज आहूतः अ.श.२५५क/२३४; • ना. वैद्यराजः, तथागतः — {thams cad kyi tha ma de bzhin gshegs pa sman pa'i rgyal po zhes bya ba 'byung bar 'gyur ro//} सर्वपश्चिमो वैद्यराजो नाम तथागत उत्पत्स्यते ग.व्यू.१९६क/२७७.
sman pa'i rgyal po chen po
वि. महावैद्यराजः, बुद्धस्य — {nyon mongs pa'i nad ma lus par gso bar mdzad pa sman pa'i rgyal po chen po ni} निरवशेषक्लेशव्याधिचिकित्सकैर्महावैद्यराजैः प्र.प.८३ख/१०८.
sman pa'i ngag
वैद्यवाक्यम् — {tha mal nad kyis 'jigs na yang /} /{sman pa'i ngag bzhin bya dgos na//} इत्वरव्याधिभीतोऽपि वैद्यवाक्यं न लङ्घयेत् । बो.अ.६क/२. ५५; वैद्योपदेशः — {sman pa'i ngag ma mnyan na sman dag gis/} /{bcos dgos nad pa sos pa ga la yod//} वैद्योपदेशाच्चलतः कुतोऽस्ति भैषज्यसाध्यस्य निरामयत्वम् ।। बो.अ.१०क/४.४८.
चिकित्साशास्त्रम् — {gso dpyad ces bya ba ni sman dpyad kyi bstan bcos so//} चिकित्सितमिति चिकित्साशास्त्रम् त.प.३२३ख/१११४.
sman dpyad pa
ना. चरकः, वैद्यः— {'bras bu nyid du rtogs} …{de lta bas na 'di ni tshad ma gzhan nyid yin no zhes sman dpyad pa ste sman pas zer ro//} कार्यताप्रतिपत्तिः… तस्मात् प्रमाणान्तरमेवेयमित्याह चरको वैद्यः त.प. ६८ख/५८८.
sman dpyad las byung ba
वि. वैद्यपरिदृष्टः — {mig ya gcig sman dpyad las byung ba bzhin du dal bus ma snad par phyung ste} नयनमेकं वैद्यपरिदृष्टेन विधिना शनकैरक्षतमुत्पाट्य जा.मा.११ख/११.
sman phor
भैषज्यशरावकम् — {sman phor bcang bar bya'o//} {sman gyi nal ze yang ngo //} धारयेद् भैषज्यशरावकम् । भैषज्यकटच्छुकम् वि.सू.७६ख/९३; {de dag bdag gir byas pa'am gzhan yang rung ste/} {gal te yongs su spyad dgos par gyur na sman phor gyi yongs su spyad pas so//} स्वीकृतस्यास्यान्यस्य वा परिभोगश्चेद् भैषज्यशरावकपरिभोगेण वि.सू.२६ख/३३.
sman bla
= {sman gyi bla/}
sman dbang
= {sman gyi dbang po/}
sman ma bskus pa
वि. अनञ्जितम् — {sman ma bskus par dkar min mig/} /{mnan pa min par smin ma dma'/} /{tshon ma bskus par dmar ba ni/} /{mdzes ma khyod kyi mchu 'di 'o//} अनञ्जितासिता दृष्टिर्भ्रूरनावर्जिता नता । अरञ्जितोऽरुणश्चायमधरस्तव सुन्दरि ।। का.आ.३२८ख/२.१९८.
sman ma mchis
= {phan pa mi byed} क्रि. नानुगृह्णाति — {gzhan dang thun mong ma lags pa'i/} /{bde ba gang de gya nom yang /} /{dam pa'i spyod ldan khyod 'dra la/} /{gnod par byas kyi sman ma mchis//} त्वादृशान्पीडयत्येव नानुगृह्णाति तत्सुखम् । प्रणीतमपि सद्वृत्त यदसाधारणं परैः ।। श. बु.१११क/२३.
sman ma mchis pa
= {sman ma mchis/}
sman med
वि. निरौषधः लो.को.१८७६.
sman rtsabs
सौवीरकम्— {'dir ro dang phye ma dang sbyar ba'i btung ba dag 'dus pa nyid yin no//} {sman rtsabs shin tu sla ba yang ngo //} प्रविष्टत्वमत्र रसचूर्णारिष्टयोः । सौवीरकस्य च स्वच्छस्य वि.सू.७५ख/९३.
सुभैषज्यम् — {ji ltar zhes bya ba ni sman bzang po la sogs pa la nad pa la sogs pa ltar ro//} यथेति सुभैषज्यादिष्विवाऽऽतुरादयः सू.व्या.१८९ख/८७.
sman yang dag 'phags
ना. भैषज्यसमुद्गतः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po 'jam dpal gzhon nur gyur pa dang}…{byang chub sems dpa' sman yang dag 'phags dang} मञ्जुश्रिया च कुमारभूतेन बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन…भैषज्यसमुद्गतेन च स.पु. २ख/१.
sman yon
= {phan yon} आतिथ्यम् — {bcom ldan khyod kyis skye ba dang /} /{na tshod rigs dang yul dang ni/} /{dus kyi skyon med chos rnams kyis/} /{'di dag kun la sman yon btags//} उपपत्तिवयोवर्णदेशकालनिरत्ययम् । त्वया हि भगवन् धर्मसर्वातिथ्यमिदं कृतम् ।। श.बु.११४ख/११०.
sman yon btags
= {sman yon btags pa/}
sman yon btags pa
• भू.का.कृ. आतिथ्यं कृतम् — {bcom ldan khyod kyis skye ba dang /} /{na tshod rigs dang yul dang ni/} /{dus kyi skyon med chos rnams kyis/} /{'di dag kun la sman yon btags//} उपपत्तिवयोवर्णदेशकालनिरत्ययम् । त्वया हि भगवन् धर्मसर्वातिथ्यमिदं कृतम् ।। श.बु.११४ख/११०; • सं. अनुग्रहः — {de ltar bgyis na bdag la sman yon btags par 'gyur gyi/} {gnod par ni mi 'gyur ro//} अनुग्रहश्चैष मम स्यान्न पीडा जा.मा.७६ख/८८.
sman rab
सुभेषजम् लो.को.१८७७.
sman ri
= {sman ljongs} गिरिकुञ्जः मि.को.१४७क ।
sman las skyes pa
पा. औषधजा, ऋद्धिभेदः — {rdzu 'phrul ni mdor bsdu na rnam pa lnga'o zhes brjod de/} {bsgoms pa'i 'bras bu dang}…{sman las skyes pa dang las las skyes pa ste} समासतः पञ्चविधामृद्धिं वर्णयन्ति—भावनाफलम्…औषधजाम्, कर्मजां च अभि.भा.६४ख/११२१.
•क्रि. क्षिणोति— {bdag smas pa dang las kyi sgrib pa yongs su 'dzin to//} क्षिणोत्यात्मानं कर्मावरणं च गृह्णाति शि.स.५६क/५४; • सं. अवभेदः — {lta ba'i mche bas smas pa dang /} /{las rnams 'jig pa la ltos nas/} /{stag mos phru gu khyer ba ltar/} /{rgyal bas chos ni ston par mdzad//} दृष्टिदंष्ट्रावभेदं च भ्रंशं चापेक्ष्य कर्मणाम् । देशयन्ति जिना धर्मं व्याघ्रीपोतापहारवत् ।। अभि.भा.८९क/१२११; • वि. क्षतविक्षतः — {rmon pa de dag kyang lcags gzer bu can gyis gzhus pas lus smas shing rma byung bas rnag 'dzag la sngam pa 'don bzhin du zhing rmod do//} तेऽपि बलीवर्दा व्रणपूयोत्कीर्णैः प्रतोदयष्टिभिः क्षतविक्षतगात्रा मुहुर्मुहुर्निश्वसन्तो वहन्ति वि.व.१५८क/१.४७; क्षतः — {khyod ni chu bos bdas pa'i gling /} /{smas pa'i bdag nyid skyob pa ste//} त्वमोघैरुह्यमानानां द्वीपस्त्राणं क्षतात्मनाम् । श.बु.११३ख/९८; म.व्यु.७३५५ (१०४ख); उपहतः — {skyes bu stobs dang ldan pa de ma snad ma smas par} सः…प्रतिबलः पुरुषोऽक्षतोऽनुपहतः अ.सा.३२७क/१८४; द्र.— {sa bon gyi rnam pa lnga ma grugs ma smas} पञ्च बीजजातान्यखण्डानि अच्छिद्राणि अभि.स्फु.१५८ख/८८७.
smas pa'i bdag nyid
वि. क्षतात्मा— {khyod ni chu bos bdas pa'i gling /} /{smas pa'i bdag nyid skyob pa ste//} त्वमोघैरुह्यमानानां द्वीपस्त्राणं क्षतात्मनाम् । श.बु.११३ख/९८.
smas par gyur
क्रि. भिन्नः स्यात् — {bdag yod nyid du khas blangs nas/} /{lta ba'i mche bas smas bar gyur//} आत्मास्तित्वं ह्युपगतो भिन्नः स्याद् दृष्टिदंष्ट्रया । अभि.भा.८९ख/१२११.
smas par gyur pa
= {smas par gyur/}
smas par 'gyur
क्रि. १. क्षण्यति — {dge slong dag gang zag gis gang zag la drod bzung na smas par 'gyur bar shes par gyis} यच्छीघ्रं क्षण्यति हि भिक्षवः पुद्गलः पुद्गलं प्रविचिन्वन् शि.स.५६ख/५४ २. क्षण्येत् — {des bdag cag smas par 'gyur ro//} ते वयं क्षण्येम शि.स.५६ख/५४.
smas par 'gyur ba
= {smas par 'gyur/}
smig rkang
वंशरोचना म.व्यु.५७९० (८४ख).
smig rgyu
• सं. मरीचिः — {des}… {'jig rten stong pa dang sprul pa lta bu dang sgyu ma lta bu dang rmi lam dang smig rgyu dang grag ca lta bu dang}…{mthong ngo //} शून्यं निर्मितोपमं मायोपमं स्वप्नमरीचिप्रतिश्रुत्कोपमं लोकं पश्यति स.पु.५३क/९३; {dmigs pa med pa'i ngo bos ni/} /{yid kyi rtog pa thams cad ni/} /{sngon gyi shes pa las byung ste/} /{smig rgyu la ni chur rtog bzhin//} मानसी कल्पना सर्वा पूर्वहेतुसमुद्भवा । निरालम्बनभावेन मरीच्यां तोयकल्पवत् ।। प्र.अ.७४क/८२; मरीचिका—। {ji ltar mya ngam gyi smig rgyu'i tshogs la chur 'khrul pa skye ba'i skyes bu drung du ma phyin pas chu'i rang bzhin gyis dben pa'i phyir mya ngam gi thang snang ba'i shes pa mi skye ba lta bu'o//} यथा मरुमरीचिकानिचये समुपजातसलिलविभ्रमस्य पुंसोऽनुपसर्पणात् सलिलस्वभावविविक्तमरुस्थलीनिर्भासि ज्ञानं नोपजायते त.प.२४३क/९५७; मृगतृष्णा— {smig rgyu la sogs pa'i blo ni smig rgyu la chu la sogs par 'khrul pa'o//} मृगतृष्णादिबुद्धिः मरीचिकादौ जलादिभ्रान्तिः त.प.२२६ख/९२२; {smig rgyu ba la ji lta bur/} /{chu med pa la chu 'dzin pa//} अजले च जलग्राहो मृगतृष्णा यथा ल.अ.१२२क/६८; मृगतृष्णिका — {blo gros chen po 'di lta ste dper na smig rgyu ba ni ri dwags slu ba yin te/} {chu'i dngos por mngon par zhen pas mngon par zhen par byed de} तद्यथा महामते मृगतृष्णिका मृगोल्लापिनी उदकभावाभिनिवेशेनाभिनिवेश्यते ल.अ.८५ख/३३; {mgal me bskor ba dang sprul pa dang dri za'i grong khyer dang smig rgyu lta bu'i nor gyi rnam pa chen por gyur pa}…{mthong ste} अलातचक्रनिर्माणगन्धर्वनगरमृगतृष्णिकासदृशं महदर्थजातं पश्यति शि.स.४५ख/४३; • पा. मरीचिः, निमित्तभेदः — {de yang mtshan ma'i dbye bas rnam pa bcu ste/} {du ba dang smig rgyu dang}…{thig le mthong ba'i dbye bas ma brtags pa ye shes kyi phung po'o//} स च निमित्तभेदेन दशविधो धूममरीचि … बिन्दुदर्शनभेदेनाकल्पितो ज्ञानस्कन्धः वि.प्र.६५ख/४.११५.
मरीचिदर्शनस्वभावः — {smig rgyu mthong ba'i skyes bu smig rgyu bstan pa ston kyang smig rgyu bstan pa gang yang med na/} {smig rgyu bstan pa'i rang bzhin lta ga la yod} मरीचिदर्शी पुरुषो मरीचिदर्शनं च निर्दिशति, न च मरीचिदर्शनं (कश्चित्) संविद्यते, कुतः पुनर्मरीचिदर्शनस्वभावो भविष्यति सु.प. ४८क/२५.
वि. मरीचिसदृशः — {longs spyod 'di dag ni chu zla lta bu'i rang bzhin can/} {smig rgyu dang 'dra ba/} {mi rtag pa} इमे भोगाः जलचन्द्रस्वभावाः मरीचिसदृशा अनित्याः अ.श.७३क/६३.
smig rgyu ba
= {smig rgyu/}
smig rgyu ma
ना. मरीचिः, देवी/शक्तिः — {lha mo ni du ba ma dang smig rgyu ma dang mkha' snang ma dang mar me ma dang ser mo 'bar ma dang dkar mo 'bar ma dang dmar mo 'bar ma dang nag mo 'bar ma} दिव्या (? देव्यः) धूमा मरीचिः खद्योता प्रदीपा पीतदीप्ता श्वेतदीप्ता (रक्तदीप्ता) कृष्णदीप्ता वि.प्र.५५क/४.९५; {nus ma'i sa bon rnams te/} {nus ma ni du ba la sogs pa mtshan ma'i rnal 'byor ma rnams so//}…{haH ni smig rgyu ma dang}…{nus ma brgyad do//} शक्तिबीजानि । शक्तयो धूमादयो निमित्तदैवत्यः…हः मरीचिः…शक्तयोऽष्टौ वि.प्र.५३क/४.८१.
मरीचिकानिचयः — {ji ltar mya ngam gyi smig rgyu'i tshogs la chur 'khrul pa skye ba'i skyes bu drung du ma phyin pas chu'i rang bzhin gyis dben pa'i phyir mya ngam gi thang snang ba'i shes pa mi skye ba lta bu'o//} यथामरुमरीचिकानिचये समुपजातसलिलविभ्रमस्य पुंसोऽनुपसर्पणात् सलिलस्वभावविविक्तमरुस्थलीनिर्भासि ज्ञानं नोपजायते त.प.२४३क/९५७.
१. = {smin ma} भ्रू — {de slad smin legs bdag gi yid/} /{spun zla gsod la yongs mi 'jug//} तस्मान्न मे मनः सुभ्रु भ्रातृद्रोहे प्रवर्तते । अ.क.५ख/५०.४६ २. = {smin pa/}
smin 'khyog
भ्रूभङ्गः — {bu mo smin 'khyog mig yon gyis/} /{mchu ni g}.{yo zhing lta bar byed//} बाला भ्रूभङ्गजिह्माक्षी पश्यति स्फुरिताधरा ।। का.आ.३३०क/२.२४०; {smin 'khyog rab 'dar glal 'dzum logs su lta ba mtho ris bu mo'i skye bo dang //} भ्रूभङ्गोत्कम्पजृह्मास्मितचलितदृशं दिव्यनारीजनेन ना.ना.२२५क/३.
smin gyur cig
क्रि. पच्यताम् — {'gro ba'i sdug bsngal gang ci'ang rung /} /{de kun bdag la smin gyur cig//} यत्किञ्चिज्जगतो दुःखं तत्सर्वं मयि पच्यताम् । बो.अ. ४०क/१०.५६.
ना. कृत्तिका, नक्षत्रम् — {rgyu skar ni tha skar dang bra nye dang smin drug dang}…{nam gru ste nyi shu rtsa bdun no//} नक्षत्राणि—अश्विनी भरणी कृत्तिका…रेवतीति सप्तविंशतिः वि.प्र.१७९ख/१.३६; {'di lta ste/} {tha skar dang}… {smin drug dang}…{de ltar rgyu skar gyi rgyal po de dag} तद्यथा—अश्विनी…कृत्तिका…इत्येते नक्षत्रराज्ञः म.मू.१०४ख/१३; {mun par mgal dum tshig mthong bas/} /{ring nas du ba dpogs par byed/} /{smin drug shar ba las kyang ni/} /{snar ma nye ba yin par rtog//} तमस्युल्मुकदृष्टौ च धूम आरात् प्रतीयते । कृत्तिकोदयतश्चापि रोहिण्यासत्तिकल्पना ।। त.स.५२क/५०९; वि.प्र.२३६क/२.३७.
smin drug gi bu
ना. कार्तिकेयः, शिवपुत्रः — {mrin drug gi bu rma bya'i stan la 'dug pa mdung thogs pa} कार्तिकेयश्च मयूरासनः शक्त्युद्यतहस्तः म.मू.१२२क/३१.
smin drug gi zla ba
कार्तिकः, मासभेदः — {tha skar gyi zla ba dang smin drug gi zla ba dag la ta sde'o//} तवर्गः आश्विनकार्तिकयोः वि.प्र.५४ख/४.८५.
• क्रि. (अवि., अक.) फलति — {dben par byas pa'i las 'bras nges par smin/} /{las rnams 'bras bu rab nyams yod ma yin//} रहः कृतं कर्म फलत्यवश्यं न कर्मणामस्ति फलप्रणाशः । अ.क.५५ख/५९.५६; • सं. १. पाकः — {skyes bu rnams kyi nyes byas sngon bsgrubs smin pa'i dus su ni/}…/{mngon par 'joms pa chen pos nges par su dang su mi ltung //} पुंसां पुरा विहितदुष्कृतपाककाले के के न नाम निपतन्ति महाभिघाताः ।। अ.क.२८२ख/१०५.११; परिपाकः — {shing tin du'i 'bras bu smin nas lhags pa} परिपाकवशाद्विच्युतानि…तिन्दुकीफलानि जा.मा.१४०क/१६२; {phung po smin pa ni rga ba'o//} स्कन्धपरिपाको जरा शि.स.१२५क/१२१; विपाकः — {smin pa ni dro ba zhu ba dang bsil ba zhu ba nyid do//} विपाकः उष्णपरिणामता, मधुर (शीत?)परिणामता अभि.स्फु.२५३ख/१०६०; {ltas ngan mtshan ma ngan pa smin pa yang /} /{bdag gi lus la smin par gyur} अप्यनिष्टनिवेदिनां (? आनाम)निमित्तानां मच्छरीर एव विपाको भवेत् जा.मा.५७ख/६७; पक्तिः — {las kyi sgo nas te/} {sdud pa dang 'dzin pa dang smin pa dang g}.{yo ba'i phyir ro//} कर्मतः संग्रहधृतिपक्तिव्यूहनात् अभि.भा. ६३ख/१८२; विपक्तिः — {dge ba dang mi dge ba'i las 'das pa ni rang gi ngo bor yod pa yin te/} {smin pa'i tshe 'bras bu 'byung bar 'gyur ba yin pa'i phyir} विद्यमानस्वलक्षणं शुभाशुभमतीतं कर्म, विपक्तिकाल उत्पद्यमानफलत्वात् अभि.स्फु.११४क/८०५; पाचनम् — {'od zer rnams kyi bya ba gcig nyid ni smin pa dang skems pa la sogs par bya ba mthun pa nyid las rig par bya'o//} रश्मीनामेककार्यत्वं पाचनशोषणसमानकार्यत्वाद्वेदितव्यम् सू.व्या.१५६क/४२; {thob bya smin par rung bya dang //} प्राप्यं योग्यं च पाचने सू.अ.२४७क/१६३ २. = {nas kyi 'gyur ba} पाक्यः, यवक्षारः — यवक्षारो यवाग्रजः ।। पाक्यः अ.को.२०२क/२.९.१०९; पाकेन सिद्धः पाक्यः अ.वि.२.९.१०९ ३. पलितम्—पलितं जरसा शौक्ल्यं केशादौ अ.को.१७२ख/२.६.४१; पलति शौक्ल्येन शोभते शरीरसौन्दर्यमिति पलितम् । पल गतौ अ.वि.२.६.४१; • ना. पाकः, असुरः — {smin pa gsod byed} पाकशासनः अ.क.३८क/५५.१३; {smin pa 'joms pa} पाकशासनः अ.को.१३०ख/१.१.४२; पाको नामासुरः तं शास्तीति पाकशासनः अ.वि.१.१.४२; • वि. पक्वम् — {shun pa dang}…{me tog kha bye ba dang 'bras bu smin pa rnams ni phyed shi ba nyid du rjes su tha snyad gdags so//} त्वक्… पुष्पितपुष्पपक्वफलानामर्द्धमृततया व्यवहारः वि.सू.३०ख/३८; {smin pa ni shin tu rnam par dag pa'i mchog tu 'gro'o//} पक्वः सुविशुद्धौ परमतां व्रजति सू.व्या.१५८क/४५; परिपक्वम् — {shing tin du zhig}… {yal ga 'bras bu smin pa'i lcid kyis dud cing ser por gyur pa zhig mthong ngo //} ददर्श…परिपक्वफलानमितपिञ्जराग्रशाखं तिन्दुकीवृक्षम् जा.मा.१४०ख/१६२; परिणतम् — {ku sha smin pa'i 'dab ma 'dra ba'i mdog/}… /{'di ltar gda' ba rgya mtsho gang zhig lags//} परिणतकुशपर्णवर्णतोयः सलिलनिधिः कतमो न्वयं विभाति । जा.मा.८३क/९५; पाचितम् — {de ltar dngos po rnam dgu smin pa'i bdag/} /{pha rol yongs su smin byed rung dang ldan//} इति नवविधवस्तुपाचितात्मा परपरिपाचनयोग्यतामुपेतः । सू.अ.१५०क/३३.
smin pa chung ngu la gnas pa
वि. मृदुपाकव्यवस्थितः — {smin pa chung ngu la gnas pa'i byang chub sems dpa' ni 'dun pa chung ngu dang sbyor ba chung ngu yin te} मृदुपाकव्यवस्थितो बोधिसत्त्वो मृदुच्छन्दो भवति मृदुप्रयोगः बो.भू.४६ख/६०.
smin pa chung ngu la gnas par gyur pa
वि. मृदुपाकव्यवस्थितः — {nyan thos ni sngon dge ba la goms pas gang gi tshe smin pa chung ngu la gnas par gyur pa/} {de ni 'dun pa chung ba dang sbyor ba chung ba yin te} श्रावकः पूर्वकुशलाभ्यासाद् यदा मृदुपाकव्यवस्थितो भवति, स मृदुच्छन्दो भवति मृदुप्रयोगश्च बो.भू.४६ख/६०.
पक्वता — {shing thog med par de'i smin pa nyid yod pa ni ma yin no//} न हि असति फले तत्पक्वता सम्भवति प्र.प.४६ख/५५.
smin pa 'bring
वि. मध्यपाकः — {smin pa 'bring gi byang chub sems dpa' ni 'dun pa 'bring dang sbyor ba 'bring yin te} मध्यपाको बोधिसत्त्वो मध्यच्छन्दो भवति मध्यप्रयोगः बो.भू.४६ख/६०.
smin pa 'bring la gnas par gyur pa
वि. मध्यपाकव्यवस्थितः — {nyan thos ni sngon dge ba la goms pas}…{gang gi tshe smin pa 'bring la gnas par gyur pa/} {de ni 'dun pa 'bring dang sbyor ba 'bring yin te} श्रावकः पूर्वकुशलाभ्यासाद्… यदा तु मध्यपाकव्यवस्थितो भवति, स मध्यच्छन्दश्च भवति मध्यप्रयोगः बो.भू.४६ख/६०.
smin pa las byung ba
= {smin byung /}
smin pa las 'byung ba
= {smin 'byung /}
smin pa gsod byed
= {brgya byin} पाकशासनः, इन्द्रः — {smin pa gsod byed skyengs par ni/} /{bgyid par de yi bstan pa las/} /{sprin tshogs 'bebs par bgyid rnams kyis/} /{zhag bdun gser gyi char pa phab//} पाकशासनवैलक्ष्यकरणास्तस्य शासनात् । सप्ताहं हेम ववृषुर्मेघाः सङ्घातवर्षिणः ।। अ.क.४०ख/४.४७; द्र. {smin pa 'joms/}
smin par 'gyur
क्रि. पच्यते — {shing a mra'i 'bras bu ni rim gyis smin par 'gyur gyi/} {cig car ma yin no//} आम्रफलानि क्रमशः पच्यन्ते न युगपत् ल.अ.७६ख/२४; {bskal par mnar med par smin 'gyur//} अवीचौ पच्यते कल्पम् अभि.को.१४ख/४.९९; परिपच्यते लो.को.१८७८; विपच्यते लो.को.१८७७.
smin par byed
= {smin par byed pa/}
smin par byed pa
• क्रि. पचति — {dus kyis 'byung ba smin par byed/} /{dus kyis skye dgu sdud par byed//} कालः पचति भूतानि कालः संहरते प्रजाः । त.प.१९२क/१०१; पाचयति— {ji ltar nyi ma rtog med pa/} /{rang 'od cig car spros pa yis/} /{pad ma rgyas par byed pa dang /} /{gzhan dag smin par byed pa ltar//} निर्विकल्पो यथाऽऽदित्यः कमलानि स्वरश्मिभिः । बोधयत्येकमुक्ताभिः पाचयत्यपराण्यपि ।। र.वि.१२५ख/१०८; परिपाचयति — {thabs la mkhas pa brgya phrag du ma yis/} /{byang chub sems dpa' mang po smin par byed//} उपायकौशल्यशतैरनेकैः परिपाचयन्ति बहुबोधिसत्त्वान् । स.पु.७७क/१३०; बोधं करोति — {gsang ba'i pad+ma de las chu yis sdud do/} /{phyi nas ni me yis smin par byed} अतो गुह्यकमलाद् रोहयत्यम्बु, पश्चात् तेजो बोधं करोति वि.प्र.२२३ख/२. ४; • सं. १. पाकः — {de yi 'og tu sems can ni/} /{smin par byed pa 'grub par 'gyur//} सत्त्वपाकस्य निष्पत्तिर्जायते च ततः परम् ।। सू.अ.२५१ख/१७०; {'dab gshog kun tu rgyas pa'i bya bzhin du/} /{sems can smin par byed par nus pa nyid//} शक्तो भवत्येव च सत्त्वपाके सञ्जातपक्षः शकुनिर्यथैव । सू.अ.१४८क/२९; पाचनम् — {de nyid ni rgyud kyi rgyal po thams cad du byis pa rnams ni smin par byed pa'i don du mchog gi thugs rje dag gis sna tshogs gtso bos sbas te} सर्वस्मिन् तन्त्रराजे तदेव बालानां पाचनार्थं परमकरुणया गोपितं विश्वभर्त्रा वि.प्र.८८क/४.२३४; {de lta bas/} /{'di ni sems can smin byed lam//} तस्माच्च वर्त्म तत्सत्त्वपाचने सू.अ.२१०ख/११४; पाचना — {nyon mongs pa dang bral bar smin par byed pa ni bral bar smin par byed pa'o//} क्लेशविगमेन पाचना विपाचना सू.व्या.१५०ख/३३; {rtag tu smin par byed pa ni rtag tu smin par byed pa'o//} नित्या पाचना निपाचना सू.व्या.१५०ख/३३; {rtogs pas smin par byed pa ni rtogs pa smin par byed pa'o//} अधिगमेन पाचना अधिपाचना सू.व्या.१५०ख/३३; {'tsham par smin par byed pa ni mthun par smin par byed pa'o//} अनुरूपा पाचना अनुपाचना सू.व्या.१५०ख/३३ २. = {me} पावकः, अग्निः — अग्निर्वैश्वानरो वह्निर्वीतिहोत्रो धनञ्जयः ।…पावकः अ.को.१३१ख/१.१.५५; पुनातीति पावकः । पूञ् पवने अ.वि.१.१.५५ ३. = {'tshed pa} पाकः मि.को.१४६ख; • पा. पक्तिः, तेजोधातोः कर्म — {sa dang chu dang me dang rlung gi khams 'di dag ni go rims bzhin du 'dzin pa dang sdud pa dang smin pa byed pa dang rgyas par byed pa'i las dag tu grub po//} धृतिसंग्रहपक्तिव्यूहनकर्मस्वेते यथाक्रमं संसिद्धाः पृथिव्यप्तेजोवायुधातवः अभि.भा.३२क/४२; • वि. पाचकः — {tshangs chen bzhin de gtan du ni/} /{smin par byed min de 'dra'ang min//} महाब्रह्मोपमं तद्वन्न च नात्यन्तपाचकम् ।। र.वि.१२७ख/११३; {phan rnam gnyis 'dogs rnam par smin pa dang /} /{rgyu mthun yon tan brgyud pas gzhan smin byed//} परम्परानुग्रहकृद्द्विधा परे विपाकनिष्यन्दगुणेन पाचकः ।। सू.अ.१५१क/३४; पाचिका — {ngo tsha}…{kha na ma tho med dman yul/} /{sems can smin byed brtan pa'i yin//} लज्जा… हीनानवद्यविषया सत्त्वानां पाचिका धीरे ।। सू.अ.२२०ख/१२८; • = {smin par byed/} ( द्र. {rnam par smin pa/} {yongs su smin pa/} {yang dag par smin pa/}).
smin par ma gyur pa
क्रि. पाकं न भवति — {ci ste ma smin na/} {ji srid smin par ma gyur pa de srid du dkar po'i bdug pa bsreg par mi bya'o//} अथ न पक्वम्, अतो यावत् पाकं न भवति तावच्छीतधूपं न दाहयेत् वि.प्र.११ख/२.१४१; पाकं नाऽऽगच्छति — {de ltar chung ngu'i sde tshan la cha chung ngu smin yang ji srid nag po'i phyogs la gsum pa chen po'i tshad smin par ma gyur bar mun pa 'jug par mi 'gyur ro//} एवं मृदुकाण्डकलायां मृदुपाके न च तमःप्रवेशः स्यात्, कृष्णपक्षे यावत् तृतीयाधिमात्रा पाकं नाऽऽगच्छति वि.प्र.१६०क/१.८.
smin byas
वि. पच्यमानः — {skye ba'i 'khor mor rim gyis yongs 'dris rgyud dag gis ni smin byas shing /} /{phyi nas skam dang chu dang shing dang rdo yi snying po'i dbus skyes kyang //} जन्मावर्तक्रमपरिचयैः सन्ततैः पच्यमानं पश्चाज्जातं स्थलजलतरुग्रावगर्भान्तरेऽपि । अ.क.१३४क/६६.१०३.
smin byung
वि. पाकजः — {yang na a mra'i 'bras bu la sogs pa smin pa las byung ba'i gzugs bzhin no//} आम्रफलादिपाकजरूपवद् वा प्र.अ.४७क/५३.
smin byed
= {smin par byed pa/}
smin byed pa
= {smin par byed pa/}
smin byed me
जाठराग्निः — {rang nyid rab bsrubs gdung ba'i nyams myong shes shing ri byi'i lto ba'i phug tu blugs byas te/} /{smin byed me yis rab tu gdung ba'i byed pas khyab cing 'tshed pa'i bya ba yongs su 'dris gyur kyang //} ज्ञातास्वादोऽप्यगस्त्योदरकुहरलुठज्जाठराग्निप्रतापव्यापारव्याप्यमानक्वथनपरिचितः स्वप्रमाथव्यथानाम् ।। अ.क.२४क/५२.५१.
smin byed las skyes pa
वि. पाकजः — {thal ba dang kha ba dang rtswa dang nyi ma dang chu dang sa dang 'brel pa las smin byed las skyes pa'i bye brag byung ba la gang la brtag par bya} क्षारहिमशुक्त (क्षुप?)सूर्योदकभूमिसम्बन्धात्तु पाकजविशेषोत्पत्तौ कां कल्पनां कल्पयेयुः अभि.भा. १६७ख/५७२.
smin 'byung
वि. विपाकजः — {la la sprul pa'i sangs rgyas dang /} /{sangs rgyas la la smin 'byung /} /{yang dag ye shes sangs rgyas rnams/} /{ji ltar ci slad bdag la gsungs//} केन निर्माणिका बुद्धा केन बुद्धा विपाकजाः । तथता ज्ञानबुद्धा वै कथं केन वदाहि मे ।। ल.अ.६५ख/१३.
smin ma
भ्रू — {de thod pa'i phyed kyang bor nas smin ma gnyis kyi bar du sems 'dzin par byed pa} सोऽर्धमपि कपालस्य मुक्त्वा भ्रुवोर्मध्ये चित्तं धारयति अभि.भा.१०क/८९७; {smin ma'i 'khri shing} भ्रूलता का.आ.३२५क/२.९२; ल.अ.६७क/१५.
smin ma bskyod pa
भ्रूभङ्गः — {gar mkhan smin ma bskyod ma thag tu kho bo cag gis gos 'phang bar bya'o//} नर्तकीभ्रूभङ्गानन्तरमस्माभिर्वस्त्राणि प्रक्षेप्तव्यानि त.प. १९४क/१०४; भ्रूलताभङ्गः — {gang gi phyir smin ma bskyod pa 'di mig gi rnam par shes pa la sogs pa 'bras bu gcig la nye bar sbyor te} यस्मादसौ भ्रूलताभङ्ग एकस्मिन् कार्ये चक्षुर्विज्ञानादिक उपयुज्यते त.प.१९७ख/१११; भ्रूविक्षेपः — {la la na smin ma bskyod pas} ({chos ston te}) क्वचिद् भ्रूविक्षेपेण (धर्मो देश्यते) ल.अ. ९७क/४३; भ्रूलता — {gar mkhan gyi smin ma bskyod pa la sogs pa ni gcig ma yin te/} {de ni rdul phra rab du ma 'dus pa'i bdag nyid yin pa'i phyir ro//} न हि नर्तकीभ्रूलतादिरेकोऽस्ति; तस्यानेकाणुसमूहत्वात् त.प.१९७ख/१११.
smin ma 'khyog po
भ्रूभङ्गः — {grong khyer gsum rgyal mig gi mes/} /{gang du skrag pas yid 'byung ni/} /{stobs med g}.{yo zhing rtse ba yi/} /{smin ma 'khyog po nyid kyis bsrungs//} यत्र त्रिपुरजिन्नेत्रशिखित्रस्तो मनोभवः । अबलाभिश्चलक्रीडभ्रूभङ्गैरेव रक्ष्यते ।। अ.क.४७क/५.४.
smin ma 'gyur
क्रि. मा विपच्यताम् — {de dag las ni smin ma 'gyur//} मैषां कर्म विपच्यताम् शि.स.३२क/३०.
smin ma rgyun chags pa
पा. सङ्गतभ्रूः, ओ भ्रूता, अनुव्यञ्जनभेदः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni smin ma'i spu mnyam pa dang smin ma stug pa dang smin ma gnag pa dang smin ma rgyun chags pa dang smin ma rim gyis gzhol ba dang} सहितभ्रूश्च महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः । चित्र (?त)भ्रूश्च असितभ्रूश्च सङ्गतभ्रूश्च अनुपूर्वभ्रूश्च ल.वि.५८क/७५.
smin ma bsgyur
अव्य. सभ्रूक्षेपम् — {de nas rgyal po de}… {chags pa'i dbang gis btsun mo rnams gar song zhes gzims mal ba rnams la smin ma bsgyur te dris so//} अथ स राजा…मदनानुवृत्त्या कुत्र देव्य इति शयनपालिकाः सभ्रूक्षेपं पर्यपृच्छत् जा.मा.१६७क/१९३.
smin ma bsgyur ba
= {smin ma bsgyur/}
smin ma bcum
भ्रूभङ्गः — {lus 'dar zhing smin ma bcum ste}({bsdus te} पा.भे./ / {mig rtsa dmar po ni bgrad/} {gzi mdangs bzang po ni nyams//} वैवर्ण्यवेपथुर्भ्रूभङ्गजिह्मविवृत्तस्थिराभिताम्रनयनः विरक्तकान्तिलावण्यशोभः जा.मा.१६७ख/१९४.
वि. सङ्गतभ्रूः — {gzhon nu}…{smin ma 'jar ba sna'i gzengs mtho ba}…{skyes bu chen po'i mtshan sum bcu rtsa gnyis kyis kun nas brgyan pa'i lus dang ldan pa zhig byung ngo //} कुमारो जातः…सङ्गतभ्रूस्तुङ्गनासो द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणैः समलंकृतगात्रः वि.व.१७०क/१.५९.
smin ma stug pa
• पा. चितभ्रूः, ओ भ्रूता, अनुव्यञ्जनभेदः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni smin ma'i spu mnyam pa dang smin ma stug pa dang smin ma gnag pa dang smin ma rgyun chags pa dang smin ma rim gyis gzhol ba dang} सहितभ्रूश्च महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः । चित्र (?त)भ्रूश्च असितभ्रूश्च सङ्गतभ्रूश्च अनुपूर्वभ्रूश्च ल.वि.५८क/७५; • वि. सङ्गतभ्रूः — {khye'u} …{sna legs pa/smin} {pa stug pa} दारकः…सङ्गतभ्रूस्तुङ्गनासः अ.श.६४क/५६; द्र. {smin ma rgyun chags pa/}
smin ma gnag pa
पा. असितभ्रूः, ओ भ्रूता, अनुव्यञ्जनभेदः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni smin ma'i spu mnyam pa dang smin ma stug pa dang smin ma gnag pa dang smin ma rgyun chags pa dang smin ma rim gyis gzhol ba dang} सहितभ्रूश्च महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः । चित्र (?त)भ्रूश्च असितभ्रूश्च सङ्गतभ्रूश्च अनुपूर्वभ्रूश्च ल.वि.५८क/७५.
वि.स्त्री. सुभ्रूः — {smin ma bzang mos 'di skad tshig smras te/} /{gzhon nu khyod la sred pas bdag mi bde//} इदं ह्यवोचद् वचनं च सुभ्रूः कुमार तृष्णा त्वयि बाधते मे । वि.व.२१५ख/१.९२.
smin ma rim gyis gzhol ba
पा. अनुपूर्वभ्रूः, ओ भ्रूता, अनुव्यञ्जनभेदः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni smin ma'i spu mnyam pa dang smin ma stug pa dang smin ma gnag pa dang smin ma rgyun chags pa dang smin ma rim gyis gzhol ba dang} सहितभ्रूश्च महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः । चित्र (?त)भ्रूश्च असितभ्रूश्च सङ्गतभ्रूश्च अनुपूर्वभ्रूश्च ल.वि.५८क/७५.
smin ma legs pa
वि. सुभ्रूः — {bzhin gyi dbyibs legs pa dang smin ma legs pa dang dpral ba'i dbyes che bar 'gyur} प्रणीतमुखमण्डलः सुभ्रूः सुपरिनिक्षिप्तललाटो भवति स.पु.१३१क/२०७; {smin legs gal te pad ma 'ga'/} /{rnam par 'phrul pa'i mig ldan na//} यदि किञ्चिद्भवेत् पद्मं सुभ्रु विभ्रान्तलोचनम् । का.आ.३२२ख/२.२४; अ.क.५ख/५०.४६.
smin ma'i 'khri shing
भ्रूलता, भ्रुवौ एव लता— {khyod gdong 'dam skyes do ra 'dir/} /{smin ma'i 'khri shing gar mkhan ma/} /{rol sgeg dga' bas gar byed do/} /{zhes pa gzugs can gyi gzugs can//} मुखपङ्कजरङ्गेऽस्मिन् भ्रूलतानर्तकी तव । लीलानृत्यं करोतीति रम्यं रूपकरूपकम् ।। का.आ.३२५क/२.९२; {spyan ni zung dag ring zhing bsam gtan la chags smin ma'i 'khri shing rnam 'gyur bral//} दीर्घध्याननिमीललोचनयुगं निःसम्भ्रमभ्रूलतम् अ.क.१६२ख/७२.६५.
smin ma'i nang gi pad+ma
भ्रूमध्यपद्मम् — {chu'i khams las smin ma'i nang gi pad+ma'o//} तोयधातौ भ्रूमध्यपद्मम् वि.प्र. २३०क/२.२५.
smin ma'i rnam 'gyur
भ्रूविलासः — {grong khyer na chung dga' zhing chags pa'i mig rnams kyis ni smin ma yi/} /{rnam 'gyur mngon par mi shes bzhin du blta zhing} भ्रूविलासानभिज्ञैः प्रीतिस्निग्धैर्जनपदवधूलोचनैः पीयमानः मे.दू.३४२ख/१.१६
smin ma'i spu mnyam pa
पा. सहितभ्रूः, ओ भ्रूता, अनुव्यञ्जनभेदः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni smin ma'i spu mnyam pa dang smin ma stug pa dang smin ma gnag pa dang smin ma rgyun chags pa dang smin ma rim gyis gzhol ba dang} सहितभ्रूश्च महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः । चित्र (त)भ्रूश्च असितभ्रूश्च सङ्गतभ्रूश्च अनुपूर्वभ्रूश्च ल.वि.५८क/७५.
smin ma'i dbus
भ्रूमध्यम् — {smin ma'i dbus su 'dab ma bcu drug rnams la 'dab ma gnyis ni stong pa 'bab pa'o//} भ्रूमध्ये षोडशदलेषु दलद्वयं शून्यवाहकम् वि. प्र.२३५ख/२.३७; कूर्चः श्री.को.१७५क ।
ऊर्णा— {rang sangs rgyas kyi byang chub tu lung ston par bzhed na ni smin mtshams su mi snang bar 'gyur ro//} प्रत्येकबोधिं व्याकर्तुकामो भवति, ऊर्णायामन्तर्धीयन्ते अ.श.४ख/३.
smin mtshams kyi mdzod spu
ऊर्णाकोशः— {bar 'dir bcom ldan 'das shAkya thub pa'i smin mtshams kyi mdzod spu nas sangs rgyas thams cad yang dag par bskul ba zhes bya ba'i 'od zer phyung bar gyur to//} अत्रान्तरे भगवतः शाक्यमुनेः ऊर्णाकोशात् सर्वबुद्धसञ्चोदनी नाम रश्मिः निश्चरति स्म म.मू.१७२ख/९५; {smin mtshams kyi bar gyi mdzod spu nas bdud kyi dkyil 'khor thams cad 'joms par byed pa zhes bya ba'i 'od zer gcig phyung} भ्रूविवरान्तरादूर्णाकोशात् सर्वमारमण्डलविध्वंसनकरीं नामैकां रश्मिमुदसृजत् ल.वि.१४७ख/२१८.
अलक्तः, वृक्षनिर्यासविशेषः — {de la rmugs byed ma'i smug rtsi'i snod de nyin mor byed pa dang mtshungs pa zlum po} तत्र जम्भ्या अलक्तपात्रं दिनकरसदृशं वर्तुलम् वि.प्र.१६९क/३.१५७; अलक्तकः — {smug rtsi rkang pa'i mthil la rab chags shing /} /{do shal mchog ni mgrin par dpyangs nas kyang /} /{bya ba don gnyer me long la phyogs te/} /{smad 'tshong spyod pa'i don bzhin de yis byas//} अलक्तके पादतलावसक्ते कण्ठावलम्बिन्यपि तारहारे । कार्यार्थिनी दर्पणसम्मुखी सा चकार वेश्याचरितं यथार्थम् ।। अ.क.८क/५०.७६.
smugs pa
= {smug pa/}
sme
= {sme ba/}
sme gab
रजश्चोडः — {sme gab mi 'chang ba la'o//} रजश्चोडस्यानाधारणे वि.सू.५३ख/६८.
sme ba
तिलकः — {kun spyod gtsang dang sku la ni/} /{sme ba gnag bag med pa dang //} समाचारः शुचिः कालतिलकापगता तनुः ।। अभि.अ.१२ख/७.२६; {sku la sme ba dang gnag bag med pa} व्यपगततिलककालगात्रः म.व्यु.३०९(८ख); पिप्लुः—। {de'i phyir rma dang sbrang bu dang 'brum bu dang sme ba dang spu'i tshoms bstan pa la ni ltung ba med do//} तस्माद् व्रणमशपिल्प (?पिप्लु)तिलकरोमावर्तादिदर्शने नापत्तिः वि.सू.४४ख/५६; {sme ba'i dpyad} पिप्ल्वध्यायः म.व्यु.५०५६ (७६ख).
sme ba gnag bag
कालतिलकः — {kun spyod gtsang dang sku la ni/} /{sme ba gnag bag med pa dang //} समाचारः शुचिः कालतिलकापगता तनुः ।। अभि.अ.१२ख/७.२६.
sme ba brtsegs pa
ना. उच्छुष्मा, क्रोधः मि.को.७ख ।
sme ba'i dpyad
पिप्ल्वध्यायः म.व्यु.५०५६ (७६ख).
sme brtsegs
= {sme ba brtsegs pa/}
sme sha can
पुक्कसः — {gdol pa sme sha can rigs dang/} /{btso blag mkhan du yang yang skyes//} जायते । चण्डालपुक्कसकुले डोम्बेषु च पुनः पुनः ।। शि.स.७६क/७४; डोम्बः — {sme sha can dang gdol pa dang nya pa la sogs pa khyi'i sha za ba'i sems can rnams ni rgyang ma nas mthong yang khyi rnams 'jigs pas zug} डोम्बचाण्डालकैवर्तादीन् पिशिताशिनः सत्त्वान् दूरत एव दृष्ट्वा श्वानः प्रभयन्ति भयेन ल.अ.१५३ख/१०१; चाण्डालः — {sme sha can gyi bdag nyid che/} /{bu mo lo grangs bcu gnyis pa//} द्वादशाब्दिकां कन्यां तां चाण्डालस्य महात्मनः । गु.स.१२५क/७६; द्र. {de dag ni phyag dar pa dang sme sha can gyi rigs su mi skye} न च ते चण्डालकुक्कुर (पुक्कस?)कुलेषु जायन्ते का.व्यू.२२६ख/२८९.
smeg
= {rmeg/}
smed pa
= {rmed pa/}
smod
१. = {smod pa/} 2. = {smod cig/}
smod bgyid
क्रि. विगर्हति — {khyod kyi gzhung lugs de lta bu/} /{gcig pu phangs la lta chags pas/} /{byis pa gal te smod bgyid na/} /{lta dang 'dra ba'i dgra ma mchis//} एवमेकान्तकान्तं ते दृष्टिरागेण बालिशाः । मतं यदि विगर्हन्ति नास्ति दृष्टिसमो रिपुः ।। श.बु.११३क/८३.
smod cig
क्रि. आहरतु — {lha mo shing gi yal ga smod cig} आहर देवते वृक्षशाखाम् ल.वि.१३१ख/१९५.
smod pa
• क्रि. (वर्त., भवि., विधौ; सक.; {smad} भूत.) १. निन्दति— {bslab las nyams la smod pa dang /} /{phun sum tshogs pa bsngags pa nyid//} शिक्षाविपत्तिं निन्दन्ति शंसन्त्येव च सम्पदम् ।। सू.अ.२४१ख/१५६; कुत्सति — {de dag gi bsngags pa ma yin pa brjod do/} /{smod do//} तेषां चावर्णं निश्चारयन्ति, कुत्सन्ति शि.स.४०क/३८; जुगुप्सति — {bdag la smod pa gzhan yod na/} /{bstod pas bdag dgar ci zhig yod//} मामेवान्ये जुगुप्सन्ति किं प्रहृष्याम्यहं स्तुतः । बो.अ.२४क/८.२१; अपवदते — {'di la bdag nyid dang gzhan dag dang lha dang ston pa yang smod la} आत्माऽस्यापवदते परेऽपि देवता अपि शास्ताऽपि सू.व्या.२१४ख/११९; दूषेति — {de ni yang dag mthong ba ste/} /{'dren pa dag la'ang de mi smod//} तदा सम्यक्प्रपश्यन्ति न ते दूषेन्ति नायकान् ।। ल.अ. १३१क/७७; पंसयति — {bdag la bstod cing gzhan la smod pas} आत्मानमुपदर्शयन्ति, परान् पंसयन्ति शि. स.४१क/३९; कुत्सयति — {de dag tshul khrims srung ba'i tshe 'chal pa'i tshul khrims can la smod cing gshe la} शीलं रक्षन्तो दुःशीलान् कुत्सयन्ति, परिभाषन्ति शि.स. ५५ख/५३; अवध्यायति म.व्यु.२६४१ (४९क); विकुत्सयते — {khyed cag bdag la ci'i phyir smod} भवानप्यस्मान् कस्मादिति विकुत्सयते जा.मा.१३६ख/१५८ २. पंसयिष्यति — {bdag la bstod pa dang gzhan la smod pa lta ga la mchis} कुतः पुनरात्मानमुत्कर्षयिष्यन्ति परं वा पंसयिष्यन्ति सु.प.२२क/२; *आक्रोशे — {gal te smad par 'os pa zhig na smod la} यद्याक्रोशार्हो भविष्यति, आक्रोशे वि.व.१२७ख/१.१७; • सं. १. निन्दा — {pha rol la bshung zhing smod pa la sogs pa smra ba} परेषां कुत्सानिन्दादिभाषणात् बो.प.१०९क/७८; {drug pa grub pa'i mtha' la smod pa ste} षष्ठी सिद्धान्तनिन्दा वि.प्र. १५४क/३.१०२; अवर्णः — {bdag bstod gzhan la smod pa dang //} आत्मोत्कर्षः परावर्णः बो.अ.२३ख/८.१३; कुत्सा — उपक्रोशो जुगुप्सा च कुत्सा निन्दा च गर्हणे ।। अ.को.१४१ख/१.६.१३; कुत्सयते कुत्सा । कुत्स निन्दने अ.वि.१.६.१३; गर्हा — गर्हासमुच्चयप्रश्नशङ्कासम्भावनास्वपि । अ.को.२३६ख/३.३.२४९; घृणा — {de mthong 'phral la chags bral zhing /} /{brtse ba sdug bsngal smod pas 'khrugs/} /{'khor ba snying po med pa ni/} /{yongs su gtang bar yun ring bsams//} तं दृष्ट्वा सहसोद्वेगदयादुःखघृणाकुलः । चिरं निःसारसंसारपरिहारमचिन्तयत् ।। अ.क.२१५क/२४.८३; क्षेपः — {lhag par smod cing smod pas gzhan gyi brtan pa nyams byas rgyags pa rgyas pa las/} /{'phags pa min zhing phrag dog dag gis gdung ba rnam par brtson pa ma bzlog pa//} अधिक्षेपात् क्षेपक्षपितपरधैर्यैर्मदभरादनार्यैर्मानव्यसनेर्ष्याभिरवार्यव्यतिकरैः । अ.क.१६६क/१९.२८; आक्षेपः — {zhes des smod bcas brjod pa'i tshe/} /{rai ba ta yis rab bsams pa/} /{skyon ni mngon sum mtshon 'di la/} /{lan med bdag ni ci zhig smra//} इत्युक्ते तेन साक्षेपं रैवतः समचिन्तयत् । दोषे प्रत्यक्षलक्ष्येऽस्मिन् किं ब्रवीमि निरुत्तरः ।। अ.क.२८३क/१०५.१६; अधिक्षेपः — {de nyid skye ba gzhan la ni/} /{phyug pas rgyags shing rmongs gyur nas/} /{mchod la smod cing sgrin gyur pa/} /{de yis yun ring 'bangs mor gyur//} सैव जन्मनि चान्यस्मिन्नैश्वर्यमदमोहिता । पूजाधिक्षेपदक्षाऽभूद्दासी तेनातिवत्सरम् ।। अ.क.७८ख/७.८४; अवमानः — {de nas kA t+yA ya na ni/} /{gang tshe sngon du mi yi bdag/} /{'ong ba mthong nas skye bo yi/} /{tshogs pas smod pas 'jigs nas gshegs//} ततः कदाचिदायान्तं दृष्ट्वा कात्यायनः पुरः । नृपतिं जनसम्पातादवमानभयाद् ययौ ।। अ.क.३१९ख/४०.१४६; तिरस्कारः — {gshe bcas ni gzhan gyi tshig la smod pa'o//} अधिक्षेपः परस्य वचनतिरस्कारः बो.प. ९६ख/६२; खलीकारः — {gang zhig smod pas khro ba dang /} /{gang zhig bstod pas mgu 'gyur ba//} रोषो यस्य खलीकारात्तोषो यस्य च पूजया । बो.अ.३०ख/८.१८२; निन्दनम्— {bslab pa nyams pa dang phun sum tshogs pa dag la go rims bzhin du smod pa dang bsngags pa'i phyir} शिक्षाविपत्तिसम्पत्त्योर्यथाक्रमं निन्दनात्प्रशंसनाच्च सू. व्या.२४१ख/१५६; {rdo rje slob dpon smod pa gzhan/} /{theg pa che mchog smod pa dag//} आचार्यनिन्दनपरा महायानाग्रनिन्दकाः । गु.स.१२३ख/७२; कुत्सनम् {gzhan dag la gsod pa dang 'ching ba dang gcod pa dang rdeg pa dang smod pa dang bsdigs pa la sogs pa byed pa} परेषां वधबन्धनच्छेदनताडनकुत्सनतर्जनादिकया बो.भू. ४ख/४; जुगुप्सनम् — {de la chos la smod pa ni mi bzod pa la smod pa'i phyir ro//} अत्र धर्मे जुगुप्सी अक्षान्तिजुगुप्सनात् सू.व्या.२४८ख/१६६; अपवदनम्— {go rims bzhin du bdag nyid dang gzhan dang lha dang ston pa dag gis smod pa'i phyir dang} यथाक्रममात्मपरदेवताशास्तृभिरपवदनात् सू.व्या.२२१क/१२९; अवध्यानम् — {'jig rten smod pa spang ba'i phyir//} लोकावध्यानहानये वि.प्र.९२क/३.३; पंसनम् — {gang tshe bdag bstod lhur len pa'am/} /{gzhan la smod pa nyid dang ni//} यदात्मोत्कर्षणाभासं परपंसनमेव वा । बो.अ.१२क/५.५०; पंसना — {bdag la bstod pa dang gzhan la smod pa} आत्मोत्कर्षणा परपंसना बो.भू.८५क/१०८; {gzhan la smod pa rnam par spangs pa'i yid la byed pa dang} परपंसनाविवर्जितैर्मनसिकारैः अ.सा.४२१ख/२३७; विपंसनम् — {gzhan rjes su 'dzin pa la 'jug pa brdzun smra ba dang ngam pa dang bdag bstod cing gzhan la smod pa la sogs pa yang dag pa ma yin pa'i tha snyad ston par mi byed do//} न हि परानुग्रहप्रवृत्ता मिथ्याप्रलापारम्भात् स्वोत्कर्षपरविपंसनादीन् असद्व्यवहारानुपदिशन्ति वा.न्या. ३३७क/६८; विकत्थनम् म.व्यु.७१३३ (१०१ख) २. शापः, अभिशापः — {de ni smod pa'i lus bzhin bum pa 'di na 'dug//} शापस्य मूर्तिरिव सा निहितेह कुम्भे जा.मा.९३ख/१०७; • वि. निन्दकः — {theg pa che mchog smod pa dag//} महायानाग्रनिन्दकाः गु.स.१२३ख/७२; {ma dad smra ba'i sems can dang /} /{slob dpon rdo rje can smod pa//} अभक्तिवादिनः सत्त्वा निन्दकाचार्यवज्रिणे । गु.स. ११३ख/५१; जुगुप्सी— {de la chos la smod pa ni mi bzod pa la smod pa'i phyir ro//} अत्र धर्मे जुगुप्सी अक्षान्तिजुगुप्सनात् सू.व्या.२४८ख/१६६; विगर्हणी — {tshul 'chos pa dang g}.{yo sgyu dang le lo la sogs pa'i skyon la smod pa} कुहनलपनकौसीद्यादिदोषविगर्हणीम् जा.मा.९९ख/११५; दूषकी — {dga' bral dga' ba la smod pa/} /{lan bdun pas ni 'grub par 'gyur//} सप्तावर्ते भवेत् सिद्धिर्विरमानन्ददूषकी । हे.त.१३ख/४०; पंसकः — {bdag nyid kun tu 'dzin pa dang bdag la bstod pa dang gzhan la smad pa dang}…{yin} आत्मप्रग्राहको भवत्यात्मोत्कर्षो परपंसकः श्रा.भू.७२ख/१८८; म.व्यु.२४४५ (४७क); सूचकः — । {de nas lha'i dbang po brgya byin de dag gi 'dod pa la nye bar spyod pa dang mi mthun par smod pa} अथ शक्रो देवेन्द्रस्तेन तेषां कामोपभोगप्रातिकूल्यसूचकेन जा.मा.१०२ख/११९; • कृ. निन्द्यमानः — {'gro ba kun gyi bzhad gad dang /} /{phan tshun smod pa dag tu bya//} हास्यं जनस्य सर्वस्य निन्द्यमानमितस्ततः ।। बो.अ.२९ख/८.१५०.
smod pa dang bcas
= {smod pa dang bcas pa/}
smod pa dang bcas pa
वि. साधिक्षेपः लो.को.१८८०.
smod pa med
अकुत्सना लो.को.१८८०.
smod pa'i phyag rgya
पा. निर्भर्त्सनमुद्रा, मुद्राविशेषः — {da ni mchu dang zhes pa la sogs pas smod pa'i phyag rgya gsungs te} इदानीं निर्भर्त्सनमुद्रा उच्यन्ते—ओष्ठ इत्यादिना वि.प्र.१७८क/३.१८८.
smod par 'gyur
क्रि. १. गर्हिष्यति — {bdag la las 'di lta bu rig na smod par 'gyur ro//} मां चैवं कर्माणं विदित्वा गर्हिष्यति त्रि.भा.१५६क/५६; कुत्सयिष्यति — {de tshe ngan pa'i blo gros can/} /{bdag cag rnams la smod par 'gyur//} ये चास्मान् कुत्सयिष्यन्ति तस्मिन् कालस्मि दुर्मती । स.पु.१०३क/१६४; पंसयिष्यति — {de byang chub sems dpa' sems dpa' chen po gzhan dag la}…{smod par 'gyur te} तदन्यान् बोधिसत्त्वान् महासत्त्वान्… पंसयिष्यति अ.सा.३४१ख/१९२ २. निन्द्यतामापद्येत— {'on kyang khyod kyis khyad par can gyi bcom ldan 'das la dman pa'i tha snyad byed pa na yang dam pa rnams kyis smod par 'gyur ro//} किन्तु भवानेव विशिष्टे भगवत्यशिष्टव्यवहारं कुर्वन् सतां निन्द्यतामापद्येत त.प.३२५ख/११२०.
smod par byed
= {smod par byed pa/}
smod par byed pa
• क्रि. विगर्हति— {spyod pa ngan pa la smod par byed} कुचेष्टितं विगर्हन्ति सू.व्या.२४१ख/१५६; निन्दयति — {srid pa'i sdug bsngal smod par byed do//} भवदुःखं निन्दयति वि.प्र.२२५ख/२.१०; अवध्यायति — {bram ze dang khyim bdag rnams}…{smod par byed/} {phyar kha gtong bar byed/} {kha zer bar byed pa} ब्राह्मणगृहपतयोऽवध्यायन्ति क्षिपन्ति विवाचयन्ति वि.व.१४४क/१.३२; अवसादयति — {bla ma lta bur gyur pas}…{de la dus dus su smod par byed} गुरुस्थानीयो वा… कालेन कालमवसादयति श्रा.भू.५४ख/१३३; पंसयति — {byang chub sems dpa'}…{bdag la bstod cing gzhan dag la smod par byed na nyes pa dang bcas shing 'gal ba dang bcas par 'gyur te} बोधिसत्त्वः…आत्मानमुत्कर्षयति परान् पंसयति, सापत्तिको भवति सातिसारः बो. भू.९४क/१२०; अवपंसयति मि.को.१२८ख; विहेठयति — {gal te bla ma sten par byed cing smod par mi byed na} यदि गुर्वाराधनं करोति, न विहेठयति वि.प्र.९२ख/३. ४; कुत्सयते — {dka' thub 'bad pas gang dag thob 'dod pa'i/} /{'dod pa de dag ci phyir smod par byed//} यत्प्राप्तुमिच्छन्ति तपःश्रमैश्च तान् केन कामानिति कुत्सयध्वे ।। जा.मा.१०३क/११९; • वि. निन्दकः — {de mthong rnam par sdang ba skyes/} /{zhi dul smod byed phu bo ni/} /{sun da ra ka zhes pa yis/} /{'dzum bcas spun zla rnams la smras//} तं दृष्ट्वा जातविद्वेषाः शमसंयमनिन्दकाः । ज्येष्ठः सुन्दरको नाम भ्रातॄन् प्रोवाच सस्मितः ।। अ. क.३४१क/४४.५२; {bla ma smod byed ma rungs rnams//} गुरुनिन्दकान् दुष्टान् स.दु.१२९क/२३८; अवसादकः— {dus dus su de rnams kyi nyes pa yang legs par gleng bar byed de/} {dus dus su rigs par smod par byed do//} कालेन च कालमेषां व्यतिक्रमे सम्यक्चोदको भवति । कालेन च न्यायेनावसादकः बो.भू.१८८क/२५०; • सं. पंसनम् लो.को.१८८०.
smod par byed par 'gyur
क्रि. धिक्करिष्यति — {dul ba'i dge slong glang po che/} /{bzang po thob nas 'ga' zhig tu/} /{dge slong khrims 'chal glang phrug gis/} /{'gran zhing smod par byed par 'gyur//} क्वचिद्भद्रं समासाद्य विनीतं भिक्षुकुञ्जरम् । दुःशीलकलभो भिक्षुः स्पर्धया धिक्करिष्यति ।। अ.क.२५८क/१०७.१०२.
smod byed
= {smod par byed pa/}
smod mdzad
क्रि. विगर्हति — {dam chos rab tu bstod pa dang /} /{dam chos ma lags smod mdzad kyang //} प्रशंससि च सद्धर्मान्नसद्धर्मान् विगर्हसि । श.बु.१११ख/४७.
smod la brtson pa
वि. निन्दापरः — {bla ma smod la brtson pa rnams/} /{mkhas pas bsgrims te gsad par bya//} गुरुनिन्दापराणां यत्नात् घातयेद् विचक्षणः ।। स.दु. १२३ख/२१८.
smon
= {smon pa/} {smon nas} प्रणिधाय — {smon nas rab kyi mtha'i bsam gtan bzhi pa la snyoms par 'jug cing} यद्धि प्रणिधाय प्रान्तकोटिकं चतुर्थं ध्यानं समापद्यते अभि.भा.५९क/११०२.
smon grub
= {smon lam grub pa/}
smon bgyid
कृ. स्पृहयन्— {khyod kyi nyan thos sred bral zhing /} /{ya mtshan 'dzin pa med rnams la'ang /} /{lha rnams thal sbyar smon bgyid cing /} /{ya mtshan che ba lta bur mchod//} अविस्मितान् विस्मितवत् स्पृहयन्तो गतस्पृहान् । उपासते प्राञ्जलयः श्रावकानपि ते सुराः ।। श.बु. ११४ख/१११.
smon 'grin
वि. संस्तुतकः — {gtam 'dres pa dang phebs par smra ba dang smon 'grin dang 'grogs bshes kyis}…{khyod kyis kyang chos kyi tshul shing longs shig} आल(प्त)केन संलप्तकेन संस्तुतकेन सप्रेमकेन त्वमपि धर्मशलाकां गृहाण वि.सू.९१क/१०९; वि.सू.९ख/१०; = {smos 'drin/}
smon nas mkhyen pa
पा. प्रणिधिज्ञानम्— {'dir bcom ldan 'das kyi smon nas mkhyen pa'i khyad par ni rnam pa lngas yang dag par bstan te} अत्र पञ्चभिराकारैः प्रणिधिज्ञानविशेषं भगवतः संदर्शयति सू.व्या.२५७क/१७६; {smon nas mkhyen pa ni/} /{lhun gyis grub dang chags spangs dang /} /{thogs pa med dang} अनाभोगमनासङ्गमव्याघातं …प्रणिधिज्ञानम् अभि.अ.११ख/८.८; = {smon nas shes pa/}
smon nas shes
= {smon nas shes pa/}
smon nas shes pa
• सं. प्रणिधिज्ञानम्, प्रणिधिपूर्वकं ज्ञानम् — {smon pa sngar btang ba'i shes pa ni smon nas shes pa ste} प्रणिधिपूर्वकं ज्ञानं प्रणिधिज्ञानम् अभि.भा. ५९क/११०१; {smon nas shes pa rnam par dbye ba'i tshigs su bcad pa} प्रणिधिज्ञानविभागे श्लोकः सू.व्या.२५७क/१७६; • वि. प्रणिधिज्ञानः म.व्यु.११२६ (२४ख).
smon nas shes pa thob pa
वि. प्रणिधिज्ञानलाभी — {smon nas shes pa thob pa gzhan dag ni smon pa lhun gyis grub pas smon nas shes pa mngon du byed pa ma yin no//} अन्ये हि प्रणिधिज्ञानलाभिनो नानाभोगेन प्रणिधाय प्रणिधिज्ञानं सम्मुखीकुर्वन्ति सू.व्या.२५७क/१७६.
smon pa
• क्रि. (अवि., सक.) प्रणिदधाति — {rigs kyi bu sems can gyi 'jig rten na sems can gang dag bla na med pa yang dag par rdzogs pa'i byang chub tu sems smon pa de dag kyang dkon no//} दुर्लभाः कुलपुत्र ते सत्त्वाः सत्त्वलोके ये अनुत्तरस्यां सम्यक्सम्बोधौ चित्तं प्रणिदधति बो.प.५१क/१२; प्रार्थयते — {nye bar len pa len zhing /} {de dang de la smon pa'o//} उपादानमुपादत्ते, तत्र तत्र प्रार्थयते प्र.प.१८७ख/२४६; • सं. १. = {'dod pa} प्रार्थना — {de la mthong ba dang thos pa la sogs par smon pa ni 'dun pa ste} तत्र दर्शनश्रवणादिप्रार्थना छन्दः त्रि.भा.१५५क/५२; मनोरथः — {de nas byang chub sems dpa' yid la bsams shing smon pa rab tu grub pas} अथ स बोधिसत्त्वः समभिलषितमनोरथप्रसिद्ध्या जा.मा. ९ख/९; आशंसा — {bsngags pa dang bsngags pa ma yin pa dang gsol ba dang nye bar gsol ba dang 'dri ba dang yongs su 'dri ba dang brjod pa dang smon pa dang gshe ba dang phyir smra ba sgrub pa dag la ni bye brag med pa nyid do//} अविशिष्टत्वं वर्णावर्णयाच्ञोपयाच्ञापृच्छापरिपृच्छाख्यानाशंसाक्रोशप्रत्यनुभाषणप्रतिपदाम् वि.सू. २०क/२३; आशास्तिः — {de mthong ba dang yid la re ba yongs su rdzogs par smon pa skye ba gang yin pa} आशास्तिश्च या तद्दर्शने मनोरथपरिपूरणे च सू.व्या.२०४ख/१०७; समाशास्तिः — {de yi don ni thob bya'i phyir/} /{de nas de ni smon par byed//} ततः कुर्यात्समाशास्ति तदर्थाधिगमाय सः ।। सू.अ.१९०क/८८; आशंसनम् — {smon pa yid la byed pa ni sems can dag la pha rol tu phyin pa rnams gnas gsum du smon pa'i phyir te} आशास्तिमनस्कारः सत्त्वेषु त्रिस्थानाशंसनात् पारमितानाम् सू. व्या.१७८ख/७३; आशंसना — {'gro ba thams cad bskyab pa'i phyir sangs rgyas su gyur cig /ces} {lhag pa'i bsam pas smon cing 'dod pa} सर्वजगत्परित्राणाय बुद्धो भवेयमित्यध्याशयेन आशंसनात् प्रार्थनात् बो.प.५४ख/१६; *नन्दी — {kye ma sems can 'di dag ni}…{smon pa'i 'dod chags kyi 'dam du thogs pa} बतेमे सत्त्वाः…नन्दीरागमध्यसंछन्नाः द.भू.१९१ख/१७ २. = {smon lam} प्रणिधिः — {byang chub smon pa'i sems} बोधिप्रणिधिचित्तम् बो.अ.२ख/१.१५; प्रणिधानम् — {sems gang smon pa las skyes par gyur pa sbyin pa la sogs pa la 'jug pa bral ba de ni smon pa byang chub kyi sems te} यच्चित्तं प्रणिधानादुत्पन्नं भवति दानादिप्रवृत्तिविकलं च, तत् प्रणिधिचित्तम् बो.प.५१क/११; निधानम् — {'dir tshigs su bcad pa sbyar ba'i ngor smon lam nyid smon par bshad pa dang} प्रणिधानमेव हि निधानमत्रोक्तं श्लोकबन्धानुरोधात् सू.व्या.२११क/११५; • पा. आशास्तिः [1] चित्तभेदः — {sems drug}…{rtsa ba'i sems dang rjes su dpyod pa'i sems dang rnam par dpyod pa'i sems dang nges par 'dzin pa'i sems dang sdom pa'i sems dang smon pa'i sems} षट् चित्तानि…मूलचित्तमनुचरचित्तं विचारणाचित्तमवधारणाचित्तं सङ्कलनचित्तमाशास्तिचित्तं च सू.व्या.१९०क/८८; समाशास्तिः — {de yi don ni thob bya'i phyir/} /{de nas de ni smon par byed//} ततः कुर्यात्समाशास्ति तदर्थाधिगमाय सः ।। सू.अ.१९०क/८८ [2] मनस्कारभेदः, द्र.— {smon pa yid la byed pa} आशास्तिमनस्कारः सू.व्या.१७८ख/७३; • वि. प्रणिहितम् — {bud med skyes tshogs smon pa'i sems kyis me tog la sogs 'thor ba ltar//} पुष्पादीनि क्षिपेयुः प्रणिहितमनसो नारीनरगणाः । र.वि.१२३क/१०१.
smon pa sngar btang
= {smon pa sngar btang ba/}
smon pa sngar btang ba
वि. प्रणिधिपूर्वकम् — {smon pa sngar btang ba zhes bya ba ni gtod pa sngar btang ba ste/} {smon cing gtod nas zhes bya ba'i tha tshig go//} प्रणिधिपूर्वकमिति आभोगपूर्वकम् । प्रणिधाय आभुज्य इत्यर्थः अभि.स्फु.२७५ख/११०२.
smon pa rnam par spangs pa
वि. प्रणिधानविवर्जितः — {stong nyid mtshan med bcas pa dang /} /{smon pa rnam par spangs pa dang /} /{skye med 'gag pa med sogs dang /} /{chos nyid rnam par 'khrug med dang //} शून्यत्वे सानिमित्ते च प्रणिधानविवर्जिते । अनुत्पादानिरोधादौ धर्मताया अकोपने ।। अभि.अ.७ख/४.१८.
smon pa med
= {smon pa med pa/}
smon pa med pa
• सं. अप्रणिहितता— {gzugs dang tshor ba dang 'dus shes dang 'du byed rnams dang rnam par shes pa stong pa nyid kyang ma yin/} {mtshan ma med pa yang ma yin/} {smon pa med pa yang ma yin pa gang yin pa de shes rab kyi pha rol tu phyin pa'o//} या च रूपवेदनासंज्ञासंस्कारविज्ञानानां न शून्यता नानिमित्तता नाप्रणिहितता, इयं प्रज्ञापारमिता सु.प.४३ख/२१; • पा. १. अप्रणिहितः, समाधिभेदः — {yang stong pa nyid kyi ting 'dzin dang smon pa med pa'i ting nge 'dzin dang mtshan ma med pa'i ting nge 'dzin dang ting nge 'dzin gsum gsungs te} पुनस्त्रयः समाधय उक्ताः—शून्यतासमाधिः, अप्रणिहितः, आनिमित्तश्च अभि.भा.७६क/११६३ २. अप्रणिहितम् [1] विमोक्षभेदः — {de nas rnam par thar pa bzhi bsgom par bya ste/} {stong pa nyid dang mtshan ma med pa dang smon pa med pa dang mngon par 'dus ma byas pa bsgom par bya'o//} ततश्चतुर्विमोक्षं विभावयेत्, शून्यतामनिमित्तमप्रणिहितमनभिसंस्कारमिति वि.प्र.३२क/४.५ [2] विमोक्षमुखभेदः — {rnam par thar pa'i sgo stong pa nyid dang mtshan ma med pa dang smon pa med pa bsgoms pas} शून्यतानिमित्ताप्रणिहितानि विमोक्षमुखानि भावयित्वा स.पु.५३क/९३; {rnam par thar pa'i sgo stong pa nyid kyi ting nge 'dzin dang rnam par thar pa'i sgo mtshan ma med pa'i ting nge 'dzin dang rnam par thar pa'i sgo smon pa med pa'i ting nge 'dzin dang} शून्यतां समाधिविमोक्षमुखम्, अनिमित्तं समाधिविमोक्षमुखम्, अप्रणिहितं समाधिविमोक्षमुखम् अ.सा.३३०क/१८६.
smon pa med pa smon pa med pa
पा. अप्रणिहिताप्रणिहितः, समाधिभेदः — {stong nyid stong nyid ces la sogs/} /{gzhan yang ting nge 'dzin gsum mo/} /{zhes bya ba ste/} {stong pa nyid stong pa nyid dang /} {smon pa med pa smon pa med pa dang /} {mtshan ma med pa mtshan ma med pa'o//} शून्यताशून्यताद्याख्यास्त्रयोऽपरसमाधयः ।। शून्यताशून्यता, अप्रणिहिताप्रणिहितः, आनिमित्तानिमित्तश्च । अभि. भा.७६ख/११६५.
smon pa med pa la gnas pa
वि. अप्रणिहितविहारी, बुद्धस्य — {byams pa de bzhin gshegs pas chos kyi 'khor lo rnam pa 'di lta bu bskor te/} {de bskor bas de bzhin gshegs pa la de bzhin gshegs pa'o zhes bya'o//}…{smon pa med pa la gnas pa zhes bya'o//} एवंरूपं मैत्रेय तथागतेन धर्मचक्रं प्रवर्तितम्, यस्य प्रवर्तनात् तथागत इत्युच्यते… अप्रणिहितविहारीत्युच्यते ल.वि.२०६क/३०९.
smon pa med pa'i ting nge 'dzin
पा. अप्रणिहितः समाधिः, समाधिभेदः — {smon pa med pa'i ting nge 'dzin gang zhe na} अप्रणिहितः समाधिः कतमः बो.भू.१४५ख/१८७.
smon pa med pa'i rnam pa
वि. अप्रणिहिताकारः — {chos thams cad ni dngos po med pa'i ngo bo nyid dang /} {stong pa nyid dang /} {mtshan ma med pa dang /} {smon pa med pa'i rnam pa'o//} अभावस्वभावाः सर्वधर्माः शून्यतानिमित्ताप्रणिहिताकाराः स.दु.१०३ख/१४४.
smon pa med pa'i rnam par thar pa'i sgo
पा. अप्रणिहितविमोक्षमुखम्, विमोक्षमुखभेदः — {de ltar de stong pa nyid dang mtshan ma med pa la zhugs pas}…{des de'i smon pa med pa'i rnam par thar pa'i sgo skyes pa yin} तस्यैवं शून्यतानिमित्तमवतीर्णस्य… एवमस्य अप्रणिहितविमोक्षमुखमाजातं भवति द.भू.२२३ख/३४.
smon pa med pa'i tshig
अप्रणिधानपदम् — {bcom ldan 'das tshig brgya rtsa brgyad po gang lags/} {bcom ldan 'das kyis bka' stsal pa/} {skye ba'i tshig dang mi skye ba'i tshig dang}…{smon pa'i tshig dang smon pa med pa'i tshig dang} कतमद्भगवन् अष्टोत्तरपदशतम्? भगवानाह—उत्पादपदमनुत्पादपदम्…प्रणिधानपदमप्रणिधानपदम् ल.अ.६८क/१७.
smon pa yid byed
= {smon pa yid la byed pa}
smon pa yid la byed pa
पा. आशास्तिमनस्कारः, मनस्कारभेदः — {smon pa yid la byed pa ni sems can dag la pha rol tu phyin pa rnams gnas gsum du smon pa'i phyir te} आशास्तिमनस्कारः सत्त्वेषु त्रिस्थानाशंसनात् पारमितानाम् सू.व्या.१७८ख/७३.
smon pa'i 'dod chags
नन्दीरागः — {kye ma sems can 'di dag ni}…{smon pa'i 'dod chags kyi 'dam du thogs pa} बतेमे सत्त्वाः…नन्दीरागमध्यसंछन्नाः द.भू.१९१ख/१७.
smon pa'i 'dod chags kyi 'dam du thogs pa
वि. नन्दीरागमध्यसंछन्नः — {kye ma sems can 'di dag ni}…{smon pa'i 'dod chags kyi 'dam du thogs pa} बतेमे सत्त्वाः… नन्दीरागमध्यसंछन्नाः द.भू.१९१ख/१७.
smon pa'i tshig
प्रणिधानपदम् — {bcom ldan 'das tshig brgya rtsa brgyad po gang lags/} {bcom ldan 'das kyis bka' stsal pa/} {skye ba'i tshig dang mi skye ba'i tshig dang}… {smon pa'i tshig dang smon pa med pa'i tshig dang} कतमद्भगवन् अष्टोत्तरपदशतम्? भगवानाह—उत्पादपदमनुत्पादपदम्… प्रणिधानपदमप्रणिधानपदम् ल.अ. ६८क/१७.
smon pa'i tshig dang smon pa med pa'i tshig
पा. प्रणिधानपदमप्रणिधानपदम्, अष्टोत्तरशतपदान्तर्गतपदविशेषः — {bcom ldan 'das tshig brgya rtsa brgyad po gang lags/} {bcom ldan 'das kyis bka' stsal pa/} {skye ba'i tshig dang mi skye ba'i tshig dang}…{smon pa'i tshig dang smon pa med pa'i tshig dang} कतमद्भगवन् अष्टोत्तरपदशतम्? भगवानाह—उत्पादपदमनुत्पादपदम्… प्रणिधानपदमप्रणिधानपदम् ल.अ.६८क/१७.
smon pa'i sems
• पा. १. प्रणिधिचित्तम्, बोधिचित्तभे दः— {byang chub sems de mdor bsdus na/} /{rnam pa gnyis su shes bya ste/} /{byang chub smon pa'i sems dang ni/} /{byang chub 'jug pa nyid yin no//} बोधिचित्तं द्विविधं विज्ञातव्यं समासतः । बोधिप्रणिधिचित्तं च बोधिप्रस्थानमेव च ।। बो.अ.२ख/१.१५; बो.प.५१क/११; प्रणिधानचित्तम् — {de ni rang gi lus la dpal ldan rdul dang byang chub kyi sems bde ba ster ba'am smon pa'i sems dang 'jug pa'i sems so//} तत् स्वदेहे (श्री)रजो बोधिचित्तं सुखदमिति प्रणिधानचित्तं प्रस्थानचित्तं च वि.प्र. २४१क/२.५० २. आशास्तिचित्तम्, चित्तभेदः— {sems drug bstan te/} {rtsa ba'i sems}…{smon pa'i sems so//} षट् चित्तान्युपदिष्टानि—मूलचित्तं… आशास्तिचित्तं च सू.व्या.१९०क/८८; • वि. प्रणिहितमनाः — {bud med skyes tshogs smon pa'i sems kyis me tog la sogs 'thor ba ltar//} पुष्पादीनि क्षिपेयुः प्रणिहितमनसो नारीनरगणाः । र.वि.१२३क/१०१
smon par bya ba
कृ. स्पृहणीयः — {smon par bya ba nyid} स्पृहणीयत्वम् श.बु.११४ख/११२.
smon par bya ba nyid
स्पृहणीयत्वम् — {de na mi yang lha rnams kyis/} /{smon par bya ba nyid du gyur//} मानुष्यं यत्र देवानां स्पृहणीयत्वमागतम् ।। श.बु.११४ख/११२.
smon par byed
= {smon par byed pa/}
smon par byed pa
• क्रि. १. प्रणिधत्ते — {de dag rnam par thar bar bya ba'i phyir bsod nams dang ye shes kyi tshogs chen po yongs su bzung ba la sems kyis smon par byed} तेषाञ्च विमोक्षाय महापुण्यज्ञानसम्भारपरिग्रहे चित्तं प्रणिधत्ते बो.भू.१७७क/२३३; प्रार्थयते — {kun gzhi lus ni 'dor bar byed/} /{yid ni 'gro la smon par byed//} आलयो मुञ्चते कायं मनः प्रार्थयते गतिम् । ल.अ.१६७क/१२१ २. समाशास्तिं कुर्यात् — {de yi don ni thob bya'i phyir/} /{de nas de ni smon par byed//} ततः कुर्यात्समाशास्तिं तदर्थाधिगमाय सः ।। सू.अ.१९०क/८८; • सं. प्रणिधानम् लो.को.१८८०.
smon par ma byed cig
क्रि. मा प्रणिधाः — {nang ngam phyi rol gang la'ang sems smon par ma byed cig} मा च क्वचिच्चित्तं प्रणिधाः अध्यात्मं वा बहिर्धा वा अ.सा.४२२ख/२३८.
smon lam
• सं. १. प्रणिधिः — {ji ltar}…{yo byad thams cad kyi sred pa rnam par spong zhing 'gro ba thams cad bsdu ba'i smon lam yongs su bskyed par gyur ba ma 'tshal lo//} न च जाने कथं … विजहन्ति सर्वोपकरणतृष्णाम्, उत्पादयन्ति सर्वजगत्संग्रहप्रणिधिम् ग.व्यू.३२८ख/५१; प्रणिधानम् — {skye ba snga ma'i smon lam gyis/} /{dung gi dge ba rgyas pa dag//} प्राग्जन्मप्रणिधानेन शङ्खस्य कुशलोदयः । अ.क.१५६क/१६.१८; {byang chub tu smon lam goms pa dge ba'i rtsa ba la rmongs pa} बोधिप्रणिधानाभ्यस्तकुशलमूलसम्मूढस्य ल.अ.१०३क/४९ २. आशीर्वचनम् — {rab bsngags zhes bya ba dang}… {smon lam dang}…{klag pa 'dzin cing byed pas dag par khong du chud do+u//} ॐकार… आशीर्वचन… अध्ययनधारणकरणैश्च शुद्धिं प्रत्यवगच्छन्ति ल.वि.१२३क/१८३; • पा. १. प्रणिधानम्, पारमिताभेदः — {sbyin dang tshul khrims bzod brtson 'grus/} /{bsam gtan dang ni shes rab thabs/} /{smon lam stobs dang ye shes dang /} /{'di dag pha rol phyin pa bcu//} दानं शीलं क्षमा वीर्यं ध्यानं प्रज्ञा उपायता । प्रणिधानं बलं ज्ञानमेताः पारमिता दश ।। म.टी.२०ख/१५४ २. प्रणिधिः, अभिनिर्हारभेदः — {mngon par sgrub pa rnam pa drug}… {mthong ba dang ni gdams ngag dang /} /{gnas pas rnam par rtse ba dang /} /{smon lam dang ni dbang dag dang /} /{chos thob pa ni sgrub pa'i phyir//} षड्विधोऽभिनिर्हारः… दर्शनस्याववादस्य स्थितिविक्रीडितस्य च । प्रणिधेर्वशितायाश्च धर्मप्राप्तेश्च निर्हृतिः ।। सू.अ.२२७क/१३७.
smon lam rnam pa lnga
पञ्चविधं प्रणिधानम् — १. {sems bskyed pa'i smon lam} चित्तोत्पादप्रणिधानम्, २. {skye ba'i smon lam} उपपत्तिप्रणिधानम्, ३. {spyod yul gyi smon lam} गोचरप्रणिधानम्, ४. {yang dag pa'i smon lam} सम्यक्प्रणिधानम्, ५. {smon lam chen po} महाप्रणिधानम् बो.भू. १४५क/१८६.
smon lam khyad par
प्रणिधानवैशेषिकता — {byang chub sems dpa' smon lam gyi mthu can rnams smon lam gyi khyad par gyis rnam par 'phrul te} प्रणिधानबलिका बोधिसत्त्वाः प्रणिधानवि (?वै)शेषिकतया विकुर्वन्ति द.भू.१८५ख/१४; द्र. {smon lam khyad par can/}
smon lam khyad par can
प्रणिधानवैशेषिकता — {byang chub sems dpa'}…{smon lam khyad par can gyis rnam par rtse ba'o//} बोधिसत्त्वाः प्रणिधानवैशेषिकतया विक्रीडन्ति सू.व्या.२२७क/१३७; द्र. {smon lam gyi khyad par/}
smon lam gyi dkyil 'khor thogs pa med pa'i rgyan
पा. अप्रतिहतप्रणिधिमण्डलव्यूहः, बोधिसत्त्वविमोक्षः— {rigs kyi bu kho bos ni byang chub sems dpa'i rnam par thar pa smon lam gyi dkyil 'khor thogs pa med pa'i rgyan ces bya ba 'di shes par zad} एतमहं कुलपुत्र, अप्रतिहतप्रणिधिमण्डलव्यूहबोधिसत्त्वविमोक्षं जानामि ग.व्यू.१८ख/११५.
वि. प्रणिधानबलिकः— {smon lam gang gis byang chub sems dpa' smon lam gyi stobs can rnams rnam par rtse ba} येन प्रणिधानेन (प्रणिधान)बलिका बोधिसत्त्वा विक्रीडन्ति सू.व्या.२३०ख/१४२.
smon lam gyi stobs dang shugs
प्रणिधानबलाधानम् — {byang chub sems dpa' ni rang gi smon lam gyi stobs dang shugs kyis snying brtse ba dang snying rje chen po'i sprin}… {yongs su bslangs te} बोधिसत्त्वः स्वप्रणिधानबलाधानतो महाकृपाकरुणामेघं समुत्थाप्य द.भू.२६९क/६१.
smon lam gyi stobs shin tu brtan pa
वि. प्रणिधानबलसुप्रतिष्ठितः — {byang chub sems dpa'i bya ba thams cad yongs su mi gtong bas smon lam gyi stobs shin tu brtan pa yin} प्रणिधानबलसुप्रतिष्ठितश्च भवति सर्वबोधिसत्त्वक्रियानुत्सर्गत्वात् द.भू.२४६क/४६.
smon lam gyi mthu can
वि. प्रणिधानबलिकः — {byang chub sems dpa' smon lam gyi mthu can rnams smon lam gyi khyad par gyis rnam par 'phrul te} प्रणिधानबलिका बोधिसत्त्वाः प्रणिधानवि (वै)शेषिकतया विकुर्वन्ति द. भू.१८५ख/१४.
smon lam gyi pha rol tu phyin pa
पा. प्रणिधानपारमिता, पारमिताभेदः — {de la sngar bstan pa'i pha rol tu phyin pa drug dang /} {thabs la mkhas pa'i pha rol tu phyin pa dang smon lam gyi pha rol tu phyin pa dang}…{pha rol tu phyin pa bcu po 'di dag} तत्र षट् च पूर्वनिर्दिष्टाः पारमिताः । उपायकौशल्यपारमिता च प्रणिधानपारमिता च… इतीमा दशपारमिताः बो.भू.१९१क/२५६; म.व्यु.९२१ (२१क).
smon lam gyi byin gyis rlabs
पा. प्रणिधानाधिष्ठानम् — {de sangs rgyas kyi byin gyi rlabs kyang yang dag pa ji lta ba bzhin du rab tu shes so//}…{smon lam gyi byin gyis rlabs dang} सर्वबुद्धाधिष्ठानं च यथाभूतं प्रजानाति…प्रणिधानाधिष्ठानं च द.भू.२६६क/५८; {blo gros chen po byin gyis rlabs kyi mtshan nyid ni sngon gyi sangs rgyas rnams kyi rang gi smon lam gyi byin gyis rlabs las 'byung ngo//} अधिष्ठानलक्षणं पुनर्महामते पूर्वबुद्धस्वप्रणिधानाधिष्ठानतः प्रवर्तते ल.अ.७४ख/२३.
smon lam gyi ye shes
प्रणिधिज्ञानम् — {khyod kyis byang chub sems dpa'i smon lam gyi ye shes kyis rnam par bsgrubs pa mthong mod} दृष्टा ते बोधिसत्त्वप्रणिधिज्ञानविठपना ग.व्यू.३३९ख/४१५; {rnam par snang ba'i smon lam ye shes dpal} वैरोचनप्रणिधिज्ञानकेतुः ग.व्यू.२८६क/१०.
smon lam gyi lus
प्रणिधानकायता — {de bzhin gshegs pa'i sku rnams kyi mngon par 'tshang rgya ba'i lus kyang rab tu shes so//} {smon lam gyi lus dang} तथागतकायानामभिसंबोधिकायतां च प्रजानाति । प्रणिधानकायतां च द.भू.२४४ख/४५.
smon lam gyis byin gyi rlabs
= {smon lam gyi byin gyis rlabs/}
smon lam gyis byung ba
वि. प्रणिधानाभिनिर्यातः — {byang chub sems dpa' kun tu bzang po'i spyod pa dang smon lam gyis byung ba} समन्तभद्रबोधिसत्त्वचर्याप्रणिधानाभिनिर्यातैः ग.व्यू.२७६ख/३.
smon lam gyis shin tu mngon par bsgrubs pa
वि. प्रणिधानस्वभिनिर्हृतः — {lus kyi las kha na ma tho ba shin tu med pa yang dag par rgyu zhing 'byung ba yin}…{smon lam gyis shin tu mngon par bsgrubs pa} अत्यन्तानवद्यः कायकर्मसमुदाचारः प्रवर्तते… प्रणिधानस्वभिनिर्हृतः द.भू.२४५ख/४६.
smon lam grub pa
• सं. प्रणिधानसिद्धिः — {smon lam grub pa 'gag pa med pa'i chos nyid can//} प्रणिधानसिद्धिरनिरोधधर्मता स.दु.१११क/१७४; {bdag ni smon grub 'bras bu yod par shog/} /{byang chub rdul bral bla med thob gyur cig//} प्रणिधानसिद्धिः सफला मयाऽस्तु स्पृशेय बोधिं विरजामनुत्तराम् ।। सु.प्र.११क/२२; • वि. सिद्धप्रणिधानः, बुद्धस्य — {byams pa de bzhin gshegs pas chos kyi 'khor lo rnam pa 'di lta bu bskor te/} {de bskor bas de bzhin gshegs pa la de bzhin gshegs pa'o zhes bya'o//}…{smon lam grub pa zhes bya'o//} एवंरूपं मैत्रेय तथागतेन धर्मचक्रं प्रवर्तितम्, यस्य प्रवर्तनात् तथागत इत्युच्यते… सिद्धप्रणिधान इत्युच्यते ल.वि. २०५क/३०८; द्र. {smon lam rab tu grub pa/}
smon lam rgya mtsho
प्रणिधानसागरः — {smon lam rgya mtsho thams cad rab tu sgrog pa'i rin chen rgyal po'i gtsug phud dang} सर्वप्रणिधानसागरनिर्घोषमणिराजचूडेन च ग.व्यू.२७५ख/२; {de bzhin gshegs pa thams cad kyi smon lam rgya mtsho yang dag par 'byung ba}({'i 'od} ){zhes bya ba'i ting nge 'dzin gyi sgo rab tu thob bo//} सर्वतथागतप्रणिधानसागरसम्भवावभासं नाम समाधिमुखं प्रत्यलभत ग.व्यू.२४४क/३२६; प्रणिधिसमुद्रः लो.को.१८८१.
smon lam rgya mtsho thams cad rab tu sgrog pa'i rin chen rgyal po'i gtsug phud
ना. सर्वप्रणिधानसागरनिर्घोषमणिराजचूडः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po shes pa dam pa'i ye shes dang}…{smon lam rgya mtsho thams cad rab tu sgrog pa'i rin chen rgyal po'i gtsug phud dang} ज्ञानोत्तरज्ञानिना च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन… सर्वप्रणिधानसागरनिर्घोषमणिराजचूडेन च ग.व्यू.२७५ख/२.
smon lam chen po
पा. महाप्रणिधानम्, प्रणिधानभेदः — {byang chub sems dpa'i smon lam}…{rnam pa lngar blta bar bya ste/} {sems bskyed pa'i smon lam dang}…{smon lam chen po'o//} बोधिसत्त्वप्रणिधानम्… पञ्चविधं द्रष्टव्यम्—चित्तोत्पादप्रणिधानम्…महाप्रणिधानञ्च बो.भू. १४५क/१८६; {rgya chen po ni smon lam chen po bcu mngon par bsgrub pa'i phyir ro//} औदार्यं दशमहाप्रणिधानाभिनिर्हारात् सू.व्या.१४०ख/१७.
smon lam chen po shin tu btab pa'i stobs dang shugs can
वि. सुपरिबद्धमहाप्रणिधानबलवेगः — {thabs dang shes rab kyis lam shin tu sbyangs pa/} {tshogs shin tu bstsags pa/} {smon lam chen po shin tu btab pa'i stobs dang shugs can} प्रज्ञोपायाभ्यां सुपरिशोधितमार्गः सुसम्भृतसम्भारः सुपरिबद्धमहाप्रणिधान(बलवेग): द. भू.२३९ख/४२.
smon lam chen po'i ye shes
महाप्रणिधानज्ञानम्— {rigs kyi bu kho mo ni byang chub sems dpa'i rnam par thar pa smon lam chen po'i ye shes sgyu ma'i rnam pas rnam par brgyan pa thob ste} अहं कुलपुत्र महाप्रणिधानज्ञानमायागतव्यूहस्य बोधिसत्त्वविमोक्षस्य लाभिनी ग.व्यू. २६४ख/३४५.
smon lam chen po'i ye shes sgyu ma'i rnam pas rnam par brgyan pa
पा. महाप्रणिधानज्ञानमायागतव्यूहः, बोधिसत्त्वविमोक्षः — {rigs kyi bu kho mo ni byang chub sems dpa'i rnam par thar pa smon lam chen po'i ye shes sgyu ma'i rnam pas rnam par brgyan pa thob ste} अहं कुलपुत्र महाप्रणिधानज्ञानमायागतव्यूहस्य बोधिसत्त्वविमोक्षस्य लाभिनी ग.व्यू.२६४ख/३४५.
smon lam btab
= {smon lam btab pa/}
smon lam btab pa
• क्रि. १. प्रणिधिं चकार — {de nas sems la rtas par byas te/} {smon lam btab pa} ततश्चेतनां पुष्णाति स्म, प्रणिधिं च चकार अ.श.१९ख/१६ २. प्रणिधानं करोति — {dge sbyong gau ta ma nyan thos kyi dge 'dun dang bcas pa gdugs tshod gsol nas smon lam btab} श्रमणो गौतमः सश्रावकं सङ्घं भोजयित्वा प्रणिधानं करोति वि.व.१३१क/१.१९; • कृ. १. प्रणिहितम् — {byang chub sems dpa' gcig gis byang chub sems kyis smon lam btab pa} एकेन बोधिसत्त्वेन बोधिचित्तं प्रणिहितम् बो.भू.५०क/६५; {ston pa'i bstan pa'i gnas la gang dag gis ni dge ba'i grogs kyi smon lam btab//} शास्तुः शासनसंश्रये प्रणिहितं कल्याणमित्रस्य यैः । अ.क.१५९ख/७२.३६; प्रणिधानं कृतम् — {zhabs gnyis la gtugs te smon lam btab pa/} {dge ba'i rtsa ba 'dis} पादयोश्च निपत्य प्रणिधानं कृतम् । अनेनाहं कुशलमूलेन वि.व.१६८क/१.५७; प्रणिधानं कर्तुमारब्धः — {smon lam btab pa/bdag} {nam yang 'khor ba na ma'i mngal du skye bar ma gyur cig} प्रणिधानं कर्तुमारब्धः—मा कदाचित्संसारे मातुः कुक्षावुपपद्येयम् अ.श.७२ख/६३; प्रणिधिं कर्तुमारब्धः— {bcom ldan 'das kyi zhabs la phyag 'tshal nas smon lam btab pa} भगवतः पादयोर्निपत्य प्रणिधिं कर्तुमारब्धः अ.श.३क/२ २. प्रणिधानं कृतवान् — {smon lam btab pa/} {bdag gis kyang yon tan 'di lta bu dag thob par gyur cig} प्रणिधानं च कृतवान्—अहमप्येवंविधानां गुणानां लाभी स्याम् अ.श.२५०क/२२९; प्रणिधानं कृतवती — {smon lam btab pa/} {dge ba'i rtsa ba dang sems bskyed pa dang sbyin par bya ba'i chos yongs su gtong ba 'dis ni bdag gis kyang dgra bcom pa nyid thob par gyur cig} प्रणिधानं कृतवती—अनेन कुशलमूलेन चित्तोत्पादेन देयधर्मपरित्यागेन चार्हत्त्वं प्राप्नुयाम् अ.श.१९१ख/१७७; • वि. कृतप्रणिधानः — {gang zag nyan thos kyi theg par smon lam btab pa yang yod} अस्ति पुद्गलः श्रावकयाने कृतप्रणिधानः श्रा.भू. ७३क/१८९; {phyogs bcu dag na byang chub sems dpa' dpag tu med pa grangs med pa gang dag dus gcig tu smon lam btab pa} दशसु दिक्ष्वप्रमेयासंख्येया बोधिसत्त्वा ये तुल्यकालकृतप्रणिधानाः बो.भू.५०क/६५.
smon lam stobs
= {smon lam gyi stobs/}
smon lam dang ldan pa
वि. प्रणिधानवान् — {rnam par brtags pa g}.{yo med des/} /{skyed tshal lha yang dang byas nas/} /{dri med byang chub la dmigs pa'i/} /{smon lam dag dang ldan par gyur//} सोऽपि निश्चलसङ्कल्पः प्रसाद्योद्यानदेवताम् । विमलां बोधिमालम्ब्य बभूव प्रणिधानवान् ।। अ.क.५२ख/५.७०.
smon lam gdab par bgyi
कृ. प्रणिधानं कर्तव्यम् — {bcom ldan 'das smon lam ji ltar gdab par bgyi} भगवन् प्रणिधानं कीदृशं कर्तव्यम् हे.त.२७क/९०.
smon lam 'debs
= {smon lam 'debs pa/}
smon lam 'debs pa
• क्रि. १. प्रणिदधाति — {gang bla na med pa yang dag par rdzogs pa'i byang chub tu smon lam 'debs pa} येऽनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिदधति ग. व्यू.३०८क/३९५; प्रणिधानमुत्पादयति — {gang na de bzhin gshegs pa'i sgra grag pa'i sangs rgyas kyi zhing der smon lam 'debs pa} यत्र च बुद्धक्षेत्रे तथागतश्रवं शृण्वन्ति, तत्र प्रणिधानमुत्पादयन्ति शि.स.१६६ख/१६४; • कृ. प्रणिदधन्— {bdag nyid sems can thams cad la sangs rgyas kyi byang chub sbyin par smon lam 'debs pa dang} बुद्धबोधिदातारमात्मानं सर्वसत्त्वानां प्रणिदधन् शि.स.१७क/१७.
smon lam 'debs par 'gyur
क्रि. प्रणिधानं कुर्यात् — {bla na med pa yang dag par rdzogs pa'i byang chub tu smon lam 'debs par 'gyur ro//} कुर्यादनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधानम् अ.श.५ख/४.
smon lam 'debs par byed
= {smon lam 'debs byed/}
smon lam 'debs par mi 'gyur
क्रि. प्रणिधानं न कुर्यात्— {sems pa dang ni bral ba'i blo/} /{skye ba dkar po rnams dag tu/} /{smon lam 'debs par mi 'gyur ro//} चिन्ताविहीनबुद्धिः प्रणिधानं शुक्लजन्मसु न कुर्यात् । सू. अ.२१६ख/१२२.
smon lam 'debs byed
क्रि. प्रणिधिं कुर्यात् — {nged kyang ring por mi thogs par/} /{lha dbang 'di 'dra gyur cig ces/} /{'di 'dra'i smon lam 'debs byed cing //} प्रणिधिं कुर्युरीदृशम् ।। अद्यैव न चिरादेवं भवेमस्त्रिदशेश्वराः । र.वि.१२२ख/१००.
smon lam rnam par dag pa
पा. प्रणिधानविशुद्धिः — {de bzhin gshegs pa mthong ba la smon lam rnam par dag pa mchog} अग्रां तथागतदर्शनप्रणिधानविशुद्धिम् शि.स. १६७ख/१६५.
smon lam rnam par dag pa mchog
अग्रा प्रणिधानविशुद्धिः — {gang de bzhin gshegs pa'i mchod rten 'phyag pa/} {de smon lam rnam par dag pa mchog bzhi 'thob ste} यस्तथागतचैत्यं शोधयति, स चतस्रोऽग्राः प्रणिधानविशुद्धीरनुप्राप्नोति शि.स.१६७ख/१६५; द्र.— {smon lam rnam par dag pa mchog bzhi} चतस्रोऽग्राः प्रणिधानविशुद्धयः — १. {gzugs la smon lam rnam par dag pa mchog} अग्रा रूपप्रणिधानविशुद्धिः, २. {mnyam par gzhag pa brtan pa la smon lam rnam par dag pa mchog} अग्रा दृढसमादानप्रणिधानविशुद्धिः, ३. {de bzhin gshegs pa mthong ba la smon lam rnam par dag pa mchog} अग्रा तथागतदर्शनप्रणिधानविशुद्धिः, ४. {mtshan phun sum tshogs pa la smon lam rnam par dag pa mchog} अग्रा लक्षणसम्पत्प्रणिधानविशुद्धिः शि.स. १६७ख/१६५.
smon lam rnam par 'phel ba
प्रणिधानविवर्धनता — {byang chub sems dpa'i sa dang po la}… {gsum pa la smon lam rnam par 'phel ba dang} प्रथमायां बोधिसत्त्वभूमौ …तृतीयायां प्रणिधानविवर्धनतया द.भू.२३१ख/३७.
smon lam blo gros
ना. प्रणिधानमतिः लो.को.१८८१.
smon lam ma tshang ba med pa
वि. न प्रणिधानविकलः — {gzugs ma tshang ba med pa dang}…{thos pa ma tshang ba med pa dang}…{smon lam ma tshang ba med pa} न रूपविकलो भवति …न श्रुतविकलः…न प्रणिधानविकलः शि.स.१६७ख/१६५.
smon lam mi gtong ba
अनिराकृतप्रणिधिः लो.को.१८८२.
smon lam yang dag par ma btab pa
वि. अप्रणिहितम् — {thams cad mkhyen pa'i ye shes la smon lam yang dag par ma btab pa} अप्रणिहितसर्वज्ञताज्ञानैः ग.व्यू.२९२क/१४.
smon lam yid la byed pa
प्रणिधानमनसिकारः — {smon lam yid la byed pa ni de yongs su rdzogs pa'i rkyen dang phrad par bya ba'i phyir ro//} प्रणिधानमनसिकारस्तत्परिपूरिप्रत्ययेन समवधानार्थम् सू.व्या.१७७क/७१.
smon lam ye shes
= {smon lam gyi ye shes/}
smon lam rab tu grub pa
वि. सिद्धप्रणिधानः, बुद्धस्य— {byams pa de bzhin gshegs pas chos kyi 'khor lo rnam pa 'di lta bu bskor te/} {de bskor bas de bzhin gshegs pa la de bzhin gshegs pa'o zhes bya'o//}…{smon lam rab tu grub pa zhes bya'o//} एवंरूपं मैत्रेय तथागतेन धर्मचक्रं प्रवर्तितम्, यस्य प्रवर्तनात् तथागत इत्युच्यते… सिद्धप्रणिधान इत्युच्यते ल.वि.२०५क/३०८.
smon lam rab tu 'debs par bgyid
क्रि. प्रणिधिं करोति लो.को.१८८२.
smon lam rab tu 'debs par 'gyur
क्रि. प्रणिधानं प्रकरोति — {spyan sngar thal mo sbyar 'khod nas/} /{smon lam rab tu 'debs par 'gyur//} प्रणिधानं प्रकुर्वन्ति स्थित्वा प्राञ्जलयः पुरः । स.दु.११९ख/२०६.
smon lam la brten pa
पा. प्रणिधानसन्निश्रिता, पारमिताभावनाभेदः — {pha rol tu phyin pa sgom pa}…{rnam pa lnga} …{dngos po la brten pa}…{rgyu la brten pa}…{rnam par smin pa la brten pa}…{smon lam la brten pa}…{so sor rtog pa'i stobs la brten pa} पञ्चविधा पारमिताभावना…उपधिसन्निश्रिता…हेतुसन्निश्रिता…विपाकसन्निश्रिता…प्रणिधानसन्निश्रिता … प्रतिसंख्यान(बल)सन्निश्रिता सू.व्या.१९८ख/१००; द्र. {smon lam la gnas pa/}
smon lam la gnas pa
• पा. प्रणिधानसन्निश्रिता, उपधिसन्निश्रितापारमिताभावनाभेदः — {de la phung po la gnas pa rnam pa bzhi ste/} {rgyu la gnas pa}… {smon lam la gnas pa} तत्रोपधिसन्निश्रिता चतुराकारा—हेतुसन्निश्रिता… प्रणिधानसन्निश्रिता अभि.स.भा.७७क/१०६; द्र. {smon lam la brten pa/} ।। • सं. प्रणिधाननिश्रयः — {smon lam la gnas pa thams cad dang bral ba} ( सर्व)प्रणिधाननिश्रयविगतः म.व्यु.८२० (१९क).
smon lam la gnas pa thams cad dang bral ba
वि. (सर्व)प्रणिधाननिश्रयविगतः म.व्यु.८२० (१९क).
smon lam la dbang ba
पा. प्रणिधानवशिता, वशिताभेदः — {smon lam la dbang bas ni ji ltar 'dod pa bzhin du bdag dang gzhan gyi don phun sum tshogs par byed pa'i smon lam rgya chen po grangs med pa mngon par sgrub bo//} प्रणिधानवशितया यथेष्टं स्वपरार्थसम्पत्तिकराण्यसंख्येयानि महाप्रणिधानान्यभिनिर्हरन्ति अभि.स. भा.५३क/७३; द्र. {dbang bcu/}
मिथ्याप्रणिधानम्— {smon lam log pas bslang ba'i sems sdig pa can bskyed kyis} मिथ्याप्रणिधानसमुत्थं पापकं चित्तमुत्पादितम् वि.व.१३१ख/१. २०.
smon lam shin tu bsgrubs
वि. स्वभिनिर्हृतप्रणिधानः — {bdag gi dge ba'i rtsa ba 'di dag kyang mthar thug pa med par gyur cig ces de ltar smon lam shin tu bsgrubs shing} अनिष्ठानीमानि मे कुशलमूलानि भवन्त्विति । स एवं स्वभिनिर्हृतप्रणिधानः द.भू.१८०क/११.
smon lam shes pa
पा. प्रणिधिज्ञानम् — {smon lam ni smon lam shes pa gang gis byang chub sems dpa' smon lam gyi stobs can rnams smon lam khyad par can gyis rnam par rtse ba'o//} प्रणिधिर्येन प्रणिधिज्ञानेन प्रणिधानबलिका बोधिसत्त्वाः प्रणिधानवैशेषिकतया विक्रीडन्ति सू.व्या.२२७क/१३७.
smon sems
= {smon pa'i sems/}
smos
• क्रि. (अवि., सक.) १. आह — {rnam pa de gnyis kyang gang zhe na/} {mngon sum dang zhes bya ba smos te} किं पुनस्तद् द्वैविध्यमित्याह — प्रत्यक्षमनुमानञ्चेति न्या.बि.३९ख/३७; {rigs la sogs zhes bya ba la sogs pa smos te} इत्याह—जात्यादीत्यादि त.प.३क/४५१ २. निवेदितोऽभूत्— {de nas bya ra bar bkod pa'i mi de dag rgyal po zas gtsang ma'i drung du song nas lo rgyus de dag smos te} ततस्तैर्गुह्यपुरुषै राजानं शुद्धोदनमुपसंक्रम्यैष वृत्तान्तो निवेदितोऽभूत् ल.वि.७३ख/१००; आरोचयति स्म लो.को.१८८२ ३. = {smos shig} वद— {nga'i rdzas sus khyer smos} वद केन मम द्रव्यमपहृतम् हे.त.४ख/१०; • द्र.— {ci smos/} {smos ci dgos/} {smos kyang ci dgos/} {smos ci 'tshal/} {smos ci yod/} ।। • = {smos pa/}
smos kyang ci dgos
किमुत — {'dis ni phyin ci log la mngon par zhen pa la gnas pas de la mos par yang mi nus pas rtogs pa lta smos kyang ci dgos zhes bstan pa yin no//} एतेन विपरीताभिनिवेशावस्थितैस्तदधिमोक्तुमपि न शक्यते, किमुताधिगन्तुमिति दर्शितं भवति त.प.२९३क/१०४८; किमङ्ग — {ma 'ongs pa nye ba yang skyed par byed pa yin par mi rung na dus shin tu ring mo zhig na 'byung bar 'gyur ba gang yin pa lta bu smos kyang ci dgos te} सन्निकृष्टमप्यनागतं जनकं न युज्यते, किमङ्ग अतिचिरेण कालेन यद् भविष्यति अभि.स्फु.११८क/८१३; किमङ्ग पुनः — {'di ltar/re} {zhig shes pa don gyis go bas grub par 'dod de/} {nus pa de'i ngo bo tshad ma nyid smos kyang ci dgo} तथा हि—ज्ञानमप्यर्थापत्तितस्तावत् सिद्धमिष्यते, किमङ्ग पुनः तच्छक्तिरूपं प्रामाण्यम् त.प.२२०ख/९११; द्र. {smos ci dgos/}
smos ci dgos
कुत एव — {snying rjes 'dzin pa'i brtser ldan rnams/} /{zhi la'ang yid ni mi gnas na/} /{'jig rten bde dang rang srog la/} /{chags par 'gyur ba mos ci dgos//} आविष्टानां कृपया न तिष्ठति मनः शमे कृपालूनाम् । कुत एव लोकसौख्ये स्वजीविते वा भवेत् स्नेहः ।। सू.अ.२१७क/१२३; क एव वादः — {gus pa med pa'ang chos la dga' ba rnams/} /{gzhan la snying brtse phan pa'i tshig smra na/} /{phan par 'dod cing yon tan dga' ba yi/} /{skye bo snod gtsang 'dra la smos ci dgos//} अदृष्टभक्तिष्वपि धर्मवत्सला हितं विवक्षन्ति परानुकम्पिनः । क एव वादः शुचिभाजनोपमे हितार्थिनि प्रेमगुणोत्सुके जने ।। जा.मा.१२९क/१४९; का कथा — {gang zhig bden min gyis 'gyur na/} /{bden pa las ni smos ci dgos//} असत्योऽपि विकाराय यत्र सत्ये तु का कथा ।। प्र.अ.४९क/५६; किमुत — {sems can re re'i mi bde ba/} /{dpag tu med pa bsal 'dod cing /} /{re re'ang yon tan dpag med du/} /{bsgrub par 'dod pa smos ci dgos//} किमुताप्रतिमं शूलमेकैकस्य जिहीर्षतः । अप्रमेयगुणं सत्त्वमेकैकं च चिकीर्षतः ।। बो.अ.३क/१.२२; किमु — ग्. {yang sa tha mal chung ngu la'ang /} /{bag yod gnas par bya dgos na/} /{dpag tshad stong du lhung ba yi/} /{yun ring g}.{yang sar smos ci dgos//} अत्यप्रमत्तस्तिष्ठामि प्रपातेष्वितरेष्वपि । किमु योजनसाहस्रे प्रपाते दीर्घकालिके ।। बो.अ.६क/२.५८; किं पुनः— {khu tshur gyis kyang kun sel na/} /{sbrul mgo'i phyag rgyas smos ci dgos//} मुष्ट्या वै हरेत् सर्वं किं पुनः फणमुद्रयेति ।। स.दु.१२०क/२०६; द्र. {smos kyang ci dgos/}
smos ci 'tshal
काऽस्तु — {khyod ni lhag par phan 'dogs pas/} /{bla ma nyid gyur smos ci 'tshal//} केदानीमस्तु गुरुता त्वय्यत्यन्तोपकारिणि ।। श.बु.११४क/१०६.
smos na
उक्तौ— {de la rtog pa ni brjod pa dang 'dres pa'o zhes smos na ni brda la blo ma byang ba'i rtog pa bsdus par mi 'gyur} तत्र ‘अभिलापसंसृष्टाभासा कल्पना’ इत्युक्तावव्युत्पन्नसङ्केतस्य कल्पना न संगृह्येत न्या. टी.४१ख/४८.
smos su ci yod
का वार्ता — {gang la dngos po ma lus pa khyab pa'i yod pa nyid thun mong ma yin par byas pa/} {der khyab pa med par nyon mongs pa gzhan dag smos su ci yod//} यत्र हि सत्त्वमशेषवस्तुव्यापकमसाधारणीक्रियते तत्रान्यत्राव्यापके वराके का वार्ता प्र.अ. १८१ख/५३५.
smos drin
संस्तुतकः म.व्यु.२७१३(५०क); द्र. {smos 'drin/}
smos 'drin
वि. संस्तुतः — {sdug pa rnams gang zhe na/} {smos 'drin gang dag} इष्टाः कतमे । ये संस्तुताः श्रा.भू. ६१क/१५१; संस्तुतकः — {mkhan po'am slob dpon nam gtam 'dres pa'am phebs par smra ba dang smos 'drin nam grogs bshes po dag las thos nas} आचार्योपाध्यायानामन्तिकाच्छ्रुत्वा आलप्तकसंलप्तकसंस्तुतकप्रियकाणाम् श्रा.भू.१७ख/४२; = {smon 'grin/}
smos pa
• सं. १. उक्तिः — {de la rtog pa ni brjod pa dang 'dres pa'o zhes smos na ni} तत्र ‘अभिलापसंसृष्टाभासा कल्पना’ इत्युक्तौ न्या.बि.४१ख/४८; शब्दः — {sogs pa smos pas ni nam mkha'i ut+pa la la sogs pa yongs su gzung ngo //} आदिशब्देन व्योमोत्पलादयः परिगृह्यन्ते वा.टी.७०क/२५; वचनम् — {dran pa zhes smos pa ni dran pa nye bar gzhag pa bzhin ste} स्मृतिवचनं तु स्मृत्युपस्थानवत् अभि.भा.१०ख/८९८; {rtog med bsam gtan khyad par can zhes smos pa'i phyir ro//} अतर्कं ध्यानमन्तरमिति वचनात् अभि.स्फु.३०१क/११६३; सङ्कीर्तनम् — {de nas rgyal po de brgya byin smos pas lha'i mthus bram ze 'di gdon mi za bar cho ga 'dis mig dang ldan par 'gyur ro snyam du bsams nas} अथ स राजा शक्रसङ्कीर्तनान्नूनमस्य ब्राह्मणस्य भवित्री देवतानुभावादनेन विधिना चक्षुःसम्पदिति मत्वा जा.मा.९ख/९; प्रकाशनम् — {de bzhin gshegs pa'i che ba nyid smos pa dang}…{sems can yongs su smin par byed do//} तथागतमाहात्म्यप्रकाशनतयाऽपि…सत्त्वान् परिपाचयति द.भू.२१४ख/२९; सूचनम् — {gnas dang mtshan nyid dang chos dang don smos pa'i phyir mdo sde ste} आश्रयलक्षणधर्मार्थसूचनात्सूत्रम् सू.व्या.१६४ख/५६; {de la mdo'i sde ni gang bzhed pa'i don smos pa'i tshul gyis rkyang par gsungs pa'o//} तत्र सूत्रं यदभिप्रेतार्थसूचनाकारेण गद्यभाषितम् अभि.स.भा.६८ख/९५; विदर्भणम् म.व्यु.४३५१ (६८ख) २. ग्रहणम्— {de ltar na ma 'khrul ba smos pa ni log par rtogs pa bsal ba'i phyir yin no//} इत्येवमभ्रान्तग्रहणं विप्रतिपत्तिनिरासार्थम् न्या.टी.४१क/४६; {de lta bas na de'i don du blo mi mthun pa'i rten du gyur pa smos te} अतस्तदर्थं विमत्यधिकरणभावापन्नग्रहणम् त.प.१६७क/५३; उपादानम् — {rgyu'i sgra smos na ni skyes bu'i don 'grub pa'i dngos kyi rgyu yin par shes par 'gyur ro//} कारणशब्दोपादाने तु पुरुषार्थसिद्धेः साक्षात्कारणं गम्येत न्या.बि.३८ख/२७; द्र. {sngar smos pa} पूर्वनिपातः अभि.स्फु.२८५ख/११२९; • भू.का.कृ. उक्तम् — {mig la sogs pa 'di dag smos pa gang dag yin pa} यान्येतानि चक्षुरादीन्युक्तानि अभि.भा.३०क/३१; {de la kun gzhi rnam shes ni zhes smos pas} तत्रालयाख्यं विज्ञानमित्युक्तम् त्रि.भा.१५०ख/३९; ग्रहणं कृतम् — {de bsal ba'i phyir mtshungs pa de ma thag pa'i rkyen smos so//} तन्निरासार्थं समनन्तरप्रत्ययग्रहणं कृतम् न्या.बि.४३क/५९; निवेदितम् — {bdag ni gson re stobs dang ldan/} /{nor gyi bsam pa stobs ldan min/} /{mdza' bo gshegs sam bzhugs lags sam/} /{rang gi gnas skabs smos pa lags//} जीविताशा बलवती धनाशा दुर्बला मम । गच्छ वा तिष्ठ वा कान्त स्वावस्था तु निवेदिता ।। का.आ.३२६ख/२.१३८; सम्मतम्— {rin po che'am rin po cher smos pa man chad kAr ShA pa Na yan chad la rmongs pa de la} रत्नं वा रत्नसम्मतमुपादाय यावत् कार्षापणेऽपि सम्मूढानाम् बो.भू.१३६क/१७५.
smos par bya
• क्रि. गृह्णीयात्— {nye ba'i tshig dang bral bar de'i mtshan nam gdung smos par mi bya'o//} नास्य निरुपपदं नाम गोत्रं वा गृह्णीयात् वि.सू.९३ख/११२; • सं. ग्रहणम् — {yon 'chad pa na dga' bo dang nye dga' dag gi ming smos par bya'o//} नन्दोपनन्दयोर्दक्षिणादेशने नामग्रहणम् वि.सू.८०ख/९८.
smos zin pa
भू.का.कृ. उक्तम् लो.को.१८८३.
smos shig
= {smros shig/}
smyan byed pa
साञ्चरित्रम् — {smyan byed pa'i dge 'dun lhag ma rnam par 'byed pa} साञ्चरित्रे (त्रसङ्घावशेषे) विभङ्गः वि.सू.२१क/२४; {smyan byed pa'i 'dul byed dag} साञ्चरित्रे विनीतकानि वि.सू.२१क/२५; {smyan byed pa'i dge 'dun lhag ma'o//} साञ्चरित्रम् (त्रे सङ्घावशेषः) वि.सू. ५०ख/६४; {smyan byed pa la zhu ba'i skabs so//} साञ्चरित्रे पृच्छा(गतम्) वि.सू.२१क/२५; सञ्चारित्रम् — {smyan byed pa'o//} {dge slong ma la khyim pa mo nyid kyi bsngags pa brjod na sbom po'o//} सञ्चारित्रम् । आगारिकत्वे भिक्षुण्याः प्रलोभनं स्थूलम् वि.सू.५०ख/६४; सञ्चरित्रम् म.व्यु.८३७३ (११६क).
smyi gu
= {smyu gu/}
smyig
= {smyig ma/}
smyig gu
लेखनी म.व्यु.५८९९ (८५ख); = {smyu gu/}
smyig ma
१. = {'od ma} वंशः — {shing dang smyig ma dang thag pa las byas pa yang ngo //} दारुवंशरज्जुमय्यामपि वि.सू. ९४ख/११३; {sbrang rtsi'i bung ba}…/{smyug ma'i sbubs dang pad ma dag la gnas 'cha' ba//} मधुद्विरेफवंशान्तराम्बुरुहमध्यकृताधिवास । वि.व.२१५क/१.९१; {de nas dus kyis de yi bu/} /{'khri shing smyig ma'i mu tig bzhin/} /{bdud rtsi pad+ma'i+i gtsug ces pa/} /{yab kyi yon tan me long gyur//} ततः कालेन सा पुत्रं वंशवल्लीव मौक्तिकम् । असूत पद्मचूडाख्यं गुणानां दर्पणं पितुः ।। अ.क.२४क/३.५३; वेणुः — {smyig ma'i nags na} वेणुगहने अ.क.१७४क/१९. १२३; {gdol pa smyig ma mkhan sogs} चण्डालवेणुकाराद्याः वि.प्र.११७ख/१, पृ.१५ २. = {mda' smyug} शरः — {smyig ma'i tshal nas skyes pa'i lha de yang dag mchod nas} आराध्यैनं शरवणभवं देवम् मे.दू.३४५क/१.४९; {ku sha dang 'od ma dang smig ma'i nags tshal stug po dang} कुशवंशशरवणगहने जा.मा.१४९ख/१७४; द्र.— {smyug ma mdangs ldan mda' smyug go//} गुन्द्रस्तेजनकः शरः अ.को.१६५ख/२.४.१६२ ३. = {'dam bu} नडः, ओ डम् — {bu ram shing gi tshal lam smyig ma'i tshal lam 'od ma'i tshal lam} इक्षुवनं वा नडवनं वा वेणुवनं वा द.भू.२७३क/६३; द्र.— {'dam bu na Da po Ta gal//} नडस्तु धमनः पोटगलः अ. को.१६५ख/२.४.१६२.
smyig ma mkhan
वेणुकारः— {gdol pa smyig ma mkhan sogs} चण्डालवेणुकाराद्याः वि.प्र.११७ख/१, पृ.१५; {byang chub sems dpa' ni rigs dma' ba gdol pa'i rigs sam smyig ma mkhan gyi rigs sam}… ग्. {yung rigs su mi skye'o//} न बोधिसत्त्वा हीनकुलेषूपपद्यन्ते चण्डालकुलेषु वा वेणुकारकुले वा…पुक्कसकुले वा ल.वि.१३क/१४.
smyig ma can
द्र.— {ba lang drug dang ldan pa'i shing rta smyig ma can} षड्गवयुक्तेन वंशशकटेन वि.सू.२३क/२८.
smyig ma las byas pa
वि. वंशमयम्— {shing las byas pa'am smyig ma las byas pa} दारुमयं वंशमयं वा वि.सू.६९क/८६.
smyig ma'i thur ma
वंशशलाका — {dge 'dun gyi gnas brtan gyis smyig ma'i thur ma skud pa la brgyus pa spo bas nyi ma bgrang bar bya'o//} दिवसस्य गणनं सङ्घस्थविरेण सूत्रप्रोतवंशशलाकासञ्चारणेन वि.सू.६०क/७६.
smyig ma'i ldum bu
करीरः — {de nas bcom ldan 'das nub mo de'i nam nangs pa dang smyig ma'i ldum bu'i 'khor gyi khyams ga la ba der gshegs te} अथ खलु भगवांस्तस्यामेव रात्र्यामत्ययेन च करीरो मण्डलमात्रव्यूहस्तेनोपसंक्रामत् ल.वि.४ख/४.
शरवनम् — {smyig ma'i tshal nas skyes pa'i lha de yang dag mchod nas} आराध्यैनं शरवणभवं देवम् मे.दू.३४५क/१.४९; नडवनम् — {bu ram shing gi tshal lam smyig ma'i tshal lam 'od ma'i tshal lam til gyi zhing} इक्षुवनं वा नडवनं वा वेणुवनं वा तिलवनं वा द.भू. २७३क/६३.
smyig tshal
वीरणम् — {snal ma 'di rnams la snam bu/} /{smyig tshal 'di rnams la re lde/} /{zhes sogs 'di yi blo 'byung bas/} /{'du ba rtogs par bya ba yin//} तन्तुष्वेव पटोऽमीषु वीरणेषु कटः पुनः । इत्यादीहमतेर्भावात् समवायोऽवगम्यते ।। त.स.३१क/३२६.
तूलिका — {nor don gnyer ba blun po'i 'dod pas dang po gnas min slong ba 'bras bcas bsams/} /{re ba'i myu gus 'dod pa'i bde ba ma lus yal ga stong gis mngon par bris//} अर्थार्थी प्रथमं विचिन्त्य सफलामस्थानयाच्ञां क्षणात् आशातूलिकयाऽभिलिख्य निखिलं शाखासहस्रैः सुखम् ।…मूढेच्छया अ.क.२५क/५२.५९; लेखनी — {'dir dbang gi le'u las gsungs pa'i n+ya gro d+ha'i 'dab ma la sogs pa la shrI kha N+Da la sogs pa dang tsan+dan la sogs pa'i smyu gus zhi ba la sogs pa'i 'khrul 'khor bri bar bya'o//} इहाभिषेकपटलोक्तन्यग्रोधपत्रादिके श्रीखण्डादिना शीतादिलेखन्या यन्त्राणि लेख्यानि शान्त्यादीनि वि.प्र.८३ख/४. १८५; वर्णिका श्री.को.१६९क; = {smyug gu/}
smyug
१. = {smyug gu/} 2. = {smyug ma/}
smyug rkang ma
वंशरोचना, त्वक्क्षीरा मि.को.५४क ।
smyug skyes
= {smyug rkang ma} वंशजा, वंशरोचना मि.को.५४क ।
smyug gu
कलमः — {bcom ldan 'das gal te brir} ({snag tsha dang} ){gro ga dang smyug gu ma mchis na} यदि भगवन् लिख्यमानायामपि भूर्जं न संविद्यते, न मसिः, न च कर (?ल)मम् का.व्यू.२३१क/२९३; वि.व.१३४क/२.११०; मि.को.२५क; लेखनी मि.को.२५क; = {smyu gu/}
smyug 'dra
= {a gu ru} वंशिकम्, अगुरुः मि.को.५५क ।
smyug byung
= {smyug rkang ma} वांशी, वंशरोचना मि.को.५४क ।
smyug sbams
ना. पिण्डवंशः, नृपः — {dge slong dag sngon byung ba rgyal po smyug sbams zhes bya ba chos kyi rgyal po chos dang ldan pa zhig byung ste} भूतपूर्वं भिक्षवः पिण्डवंशो नाम राजा बभूव । धार्मिको धर्मराजः वि.व.१५४क/१.४२.
smyug ma
१. = {'od ma} वेणुः, वंशः — वंशे त्वक्सारकर्मारत्वचिसारतृणध्वजाः ।। शतपर्वा यवफलो वेणुमस्करतेजनाः । अ.को.१६५ख/२.४.१६१; वयन्त्यनेन कटादिकमिति वेणुः । वेञ् तन्तुसन्ताने अ.वि.२.४.१६१; वंशः — {rgyal po smyug sbams zhes bya ba} पिण्डवंशो नाम राजा वि.व.१५४क/१.४२ २. गुन्द्रः, शरः — {smyug ma mdangs ldan mda' smyug go//} गुन्द्रस्तेजनकः शरः अ. को.१६५ख/२.४.१६२; गूयत इति गुन्द्रः । गूञ् शब्दे अ.वि.२.४.१६१.
smyug ma mkhan
= {mda' mkhan} वेणुकारः म.व्यु.३७९८ (६३क).
smyug ma mkhan ma
ना. वेणुकारी, योगिनी— {phyogs bzhi'i char rnal 'byor ma bzhi rnams te}…{zlum skor bzhi pa sku'i 'khor lo'i gnas la}…{mer smyug ma mkhan ma dang} चतुर्दिग्विभागे चतस्रो योगिन्यः…चतुर्थपरिमण्डले कायचक्रस्थाने… आग्नेय्यां वेणुकारी वि.प्र.१६२क/३. १२६.
१. = {gsor} आरा म.व्यु.५९०९(८५ख) २. = {smyung ba/}
smyung du bcug
भू.का.कृ. भक्तच्छेदं कारितः — {dge slong de nang du bos te sgo bcad nas smyung du bcug go//} स भिक्षुरुपनिमन्त्र्य द्वारं बद्ध्वा भक्तच्छेदं कारितः अ. श.१२०ख/११०.
smyung ba
उपवासः — {'di la byang chub sems dpa' ni sems can zla bar smyung zhing kha zas mi za ba la sogs pa la mos pa rnams la 'phags pa'i bsnyen te gnas pa yan lag brgyad pa ston par byed de} इह बोधिसत्त्वो मिथ्यामासोपवासानशनाद्यधिमुक्तानां सत्त्वानामार्याष्टाङ्गमुपवासं व्यपदिशति बो.भू.१३९क/१७८; {smyung bar yang ni gnas mi bya//} नोपवासो विधीयते अ.सि.६१ख/१६३; भक्तच्छेदः— {de nas phyir log ste gtsug lag khang du song nas smyung bar 'dug go//} ततः प्रतिनिवृत्य विहारं गत्वा भक्तच्छेदमकरोत् अ.श.२६४ख/२४२.
smyung ba byas
भू.का.कृ. उषितः — {cho 'phrul chen po'i zla phyed kyi zla ba nya'i bar du nub gsum smyung ba byas} प्रातिहारकपक्षे शुक्लपूर्णमास्यां त्रिरात्रोषितः म.मू.२११ख/२३०.
smyung ba byas pa
= {smyung ba byas/}
smyung ba mdzad
भू.का.कृ. क्षुदधिवासिता — {bshos kyang phal pa gsol mdzad cing /} /{res 'ga' smyung ba dag kyang mdzad//} कदन्नान्यपि भुक्तानि क्वचित् क्षुदधिवासिता । श.बु.११४ख/११५.
smyung bar gyur
भू.का.कृ. भक्तच्छेदः कृतः — {de dge 'dun gyi khrod de kho nar lan gnyis su smyung bar gyur to//} तेन सङ्घमध्ये द्वितीयो भक्तच्छेदः कृतः अ.श.२६४ख/२४२.
smyung bar 'dug
= {smyung bar 'dug pa/}
smyung bar 'dug pa
• क्रि. भक्तच्छेदमकरोत् — {de nas phyir log ste gtsug lag khang du song nas smyung bar 'dug go//} ततः प्रतिनिवृत्य विहारं गत्वा भक्तच्छेदमकरोत् अ.श.२६४ख/२४२; • भू.का.कृ. अनाहारतां प्रतिपन्नः — {rgyal pos}…{bdag gi kham gcig po de bram ze la byin nas smyung bar 'dug ste} राजा…स्वकवडं ब्राह्मणाय दत्त्वाऽनाहारतां प्रतिपन्नः अ.श.९०ख/८१.
smyung bu
आरा — {de'i ched du smyung bu dang ko ba bcang bar bya'o//} {dra gri ni ma yin no//} धारयेत् तदर्थमारां बर्ध्रञ्च । न शस्त्रीम् वि.सू.७४ख/९१.
smyung tshems lta bu
वि. आरापदकः — {chos gos kyi mtha' zegs na mtha' bskor gyis glan zhing phyir bcos so//} {smyung tshems lta bu dag gis de'i zungs gdab bo//} परिषण्डादानमन्तस्य चीवरे ध्वस्तोऽ (ते )प्रतिविधानं आरापदकैस्तत्संग्रहः वि.सू.७१ख/८८.
smyo
= {smyo ba/}
smyo ba
उन्मादः — {bud med rnams ni}… /{smyo zhing brgyal byed dug gi 'khri shing ste/} /{rmongs pa'i sha za chen mo 'di dag gis//} एताभिः…उन्मादमूर्च्छाविषवल्लरीभिः । स्त्रीभिर्महामोहपिशाचिकाभिः अ.क.१२३ख/६५.६१; {'jigs smyo de bzhin sdug bsngal dang /} /{mya ngan gdung ba 'tshe ba dang //} भयोन्मादैस्तथा दुःखैः शोकपीडाद्युपद्रवैः । हे.त.१४ख/४६.
smyo byed
• वि. उन्मदः — {g+hA Ta a ba g+hA Ta ka/} /{smyo byed gsang ba pa btul nas//} घाटावघाटकौ शास्ता विनीयोन्मदगुह्यकौ । अ.क.३७क/५५.२; • सं. १. उन्मादः म.व्यु.४७६० (७४क); ब.मा.१६३ख २. उन्मत्तः, धुत्तूरः — {rmongs pa la smyo byed las skyes pa} मोहने उन्मत्तजाः वि.प्र.९७ख/३.१५; उन्मत्तः कितवो धूर्तो धुत्तूरः कनकाह्वयः ।। मातुलो मदनश्च अ.को.१५९ख/२.४.७७; उन्मादयतीति उन्मत्तः । मदी हर्षग्लपनयोः अ.वि.२.४.७७; • ना. उन्मत्तकः, श्रावकाचार्यः— {nyan thos kyi dge 'dun chen po}…{'di lta ste/} {'od srung chen po'i bu dang}…{smyo byed dang} महाश्रावकसङ्घेन…तद्यथा—महाकाश्यपः…उन्मत्तकः म.मू.१००क/९.
smyo byed las skyes pa
वि. उन्मत्तजः — {rmongs pa la smyo byed las skyes pa dang rengs pa la bil ba las skyes pa ste} मोहने उन्मत्तजाः, स्तम्भने बिल्वजा इति वि.प्र.९७ख/३.१५.
smyo bla can du gyur pa
वि. मत्तोन्मत्तः — {skye bo slong mo pa rnams kyang}…{smyo bla can du gyur pa bzhin du smre sngags rnam pa mang po 'don par gyur to//} अर्थिजनो मत्तोन्मत्त इव च तत्तद्बहुविधं विललाप जा.मा.५१ख/६१.
smyo med
वि. अनुन्मादी — {rigs su skye dang dam tshig can/} /{smyo med kye yi rdo rje ston/} /{bla ma la gus snying rjer ldan/} /{skye zhing skye bar 'gyur bar shog//} कुलजन्माऽनुन्मादी समयी हेवज्रदेशकः । कृपवान् गुरुभक्तश्च भवेयं जन्मजन्मनि ।। हे.त.२७क/९०.
smyon
= {smyon pa/}
smyon pa
• वि. उन्मत्तः — {de'i tshe smyon pa la sogs pa'i tshig dang 'dra bar don med pa nyid srid pas} तदोन्मत्तादिवाक्यवदानर्थक्यं सम्भावयन् त.प.१३३ख/२; उन्मत्तकः — {bdag gi tshod kyang mi shes par/} /{smra ba ji ltar smyon pa} आत्मप्रमाणमज्ञात्वा ब्रुवन्नुन्मत्तकः बो. अ.९ख/४.४२; वि.सू.७३ख/९०; उन्मादिनी — {zhes pa mdzes ma dang bral zhing /} /{smyon pa'i skabs ni thob gyur pa//} इति कान्तावियुक्तस्य प्राप्तस्योन्मादिनीं दशाम् । अ.क.१०९क/६४.२५१; {phal cher rnam pa 'di lta yi/} /{blo gros smyon pa 'byung bar 'gyur//} एवंविधैव प्रायेण भवत्युन्मादिनी मतिः ।। अ.क.१४७क/६८.७०; • सं. उन्मादः — {ces pa de'i tshig 'dod pa ni/} /{gsal byed thos nas ya mtshan zhing /} /{lang tsho smyon par dogs pa yi/} /{thub pas mdzes ma de la smras//} इति तद्वचनं श्रुत्वा विस्मितः स्मरसूचकम् । तामुवाच मुनिर्मुग्धां यौवनोन्मादशङ्कितः ।। अ.क.१४५क/६८.४४; मदः — {shes rab tshul khrims bzod sogs ni/} /{'khor bar mi 'jug pa yi chos/} /{rang bzhin gyis 'byung mi 'gyur te/} /{de nyid kyis na smyon sogs bzhin//} संसारानुचिता धर्माः प्रज्ञाशीलकृपादयः । स्वरसेनैव वर्तन्ते तथैव न मदादिवत् ।। त.स.७१ख/६६८.
smyon pa nyid
उन्मत्तकता — {don byed don du gnyer byed pa/} / ग्. {yeng ba med pa'i blo can gyi/} /{don la dpyod sogs bya ba kun/} /{rigs kyi smyon pa nyid kyis min//} सर्वश्चार्थविचारादिव्यापारोऽर्थक्रियार्थिनः । निराकुलधियो युक्तो नोन्मत्तकतया पुनः ।। त.स.१७क/१८९.
smyon pa ma yin pa
= {smyon pa min pa/}
smyon pa min
= {smyon pa min pa/}
smyon pa min pa
वि. अनुन्मत्तः — {smyon pa ma yin pas dgag par bya ba ma yin no//} न हि…अनुन्मत्तेन प्रतिषेध्यः प्र.अ.१७७ख/५३०; स्वस्थधीः — {de nas thub pa'i mchog gis ni/} /{rang nyid kyis chos ma gzigs pas/} /{chos kyi de nyid gsungs yin zhes/} /{smyon pa min pa su zhig smra//} तदेवं धर्मतत्त्वस्य देशके मुनिसत्तमे । अपश्यतः स्वयं धर्ममिति कः स्वस्थधीर्वदेत् ।। त.स. १२७ख/१०९६.
smyon pa'i skyon tshig
उन्मत्तकवाक्यम् — {khur ba drug dang se'u bcu zhes bya ba la sogs pa'i smyon pa'i skyon tshig bzhin du} ‘षडपूपा दश दाडिमानि’ इत्याद्युन्मत्तकवाक्यवद् त.प.१६६क/७८७.
smyon pa'i gar
उन्मत्तनृत्यम् — {bde ba'i dpal ni rlung bsnun mar me rtse/} /{srid pa'i spyod tshul 'di dag smyon pa'i gar//} वाताहता दीपशिखा सुखश्रीरुन्मत्तनृत्यं भववृत्तमेतत् ।। अ.क.३१ख/३.१४६.
smyon pa'i brtul zhugs
उन्मत्तव्रतम् — {smyon pa'i brtul zhugs la brten nas/} /{lo ma rlung gis bskyod bzhin 'khyam//} उद्भ्रान्तपत्रवद् भ्रमेदुन्मत्तव्रतमाश्रितः । स. उ.१९०ख/२१.१४.
smyon pa'i tshig
उन्मत्तप्रलापः — {de lta ma yin na byis pa dang smyon pa'i tshig bzhin du rtog pa sngon du gtong bas gzung bar mi bya bar 'gyur ro//} अन्यथा बालोन्मत्तप्रलापवदग्राह्यमिदं प्रेक्षापूर्वकारिणां भवेत् वा.टी. ५२क/४.
smyos
= {smyos pa/}
smyos pa
वि. उन्मत्तः — {sems can smyos pa dag ni dran pa so sor rnyed} उन्मत्ताश्च सत्त्वाः स्मृतिं प्रतिलभन्ते सु. प्र.३ख/४; उन्मत्तकः — {smyos pa'i gnang ba thob pas ni mi mthun pa nyid du mi 'gyur ro//} भवति संवृतैरुन्मत्तकेनाप्य(व्य)ग्रत्वम् वि.सू.५७क/७२.
smra
• क्रि. (वर्त., भवि.; सक..; {smras} भूत., {smros} विधौ) १. वदति — {rtog ge'i lta bas dri mar byas/} /{phye ba med par bdag tu smra//} तर्कदृष्ट्या मलीकृतम् । अनिर्धार्यं वदन्त्यात्मा ल.अ.१९०क/१६२; ब्रवीति— {don smra ba gang yin pa de la 'du shes gzhan du 'gyur la} यमर्थं ब्रवीति तस्मिन्नन्यथासंज्ञी भवति अभि.भा.२०४ख/६८८; {de dag 'dir ni lha dang lag 'gro mi rnams smin pa'i don du sangs rgyas mthur smra la} तेऽस्मिन् बुद्धानुभावं सुरभुजगनृणां पाचनार्थं ब्रुवन्ति वि.प्र.१०९क/१, पृ.४; ब्रूते — {'jig rten gyis shes par bya ba'i phyir smra ba na 'jig rten gyi brda nyid kyi rjes su 'brangs nas smra bas} लोकप्रत्यायनाय ब्रुवाणो लोकसङ्केतमेवानुसृत्य ब्रूते त.प.२११क/८९२; वक्ति — {ma ning 'di 'gro bud med bzhin/} /{bud med 'di smra skyes pa bzhin//} स्त्रीव गच्छति षण्ढोऽयं वक्त्येषा स्त्री पुमानिव । का.आ.३२३ख/२.५२; जल्पति— {skyob pa la ni kun mkhyen dang /} /{rig byed la ni rtag nyid gang /} /{mkhas pa min pa mtshungs par smra/} /{rtag pa nyid ni mi srid phyir//} तायिनः सर्वविज्ञत्वं या च वेदस्य नित्यता । तुल्ये जल्पन्ति नो विज्ञा नित्यताया असम्भवात् ।। त.स.१२७ख/१०९७; जल्पते म.व्यु.२७६८ (५०ख); प्रव्याहरति — {rang rang gi skad dag gis smra'o//} स्वकस्वकानि च रुतानि प्रव्याहरन्ति सु.व्यू.१९७क/२५५; प्रचष्टे — {de lta bas na de ltar smra'o//} तस्मादेवं प्रचक्षते त.प.३४ख/५१७; आचष्टे म.व्यु.२७८३ (५०ख); व्याचष्टे — {'bad pa chen pos yod par sogs par khyad par med par smra'o//} महता व्यासेन सदाद्यविशेषान् व्याचक्षते वा.टी.१०३ख/६५; लपति म.व्यु.२७६९ (५०ख); भाषते— {sangs rgyas las gzhan pa'i sprul pa ni sprul pa dang bcas te smra bas} बुद्धादन्यस्य निर्माणं निर्मात्रा सह भाषते अभि.भा. ६४क/१११९; {tshe dang ldan pa shA ri'i bu bcom ldan 'das kyi nyan thos rnams gang ci smra ba dang ston pa dang} यत्किंचिदायुष्मन् शारिपुत्र भगवतः श्रावका भाषन्ते देशयन्ति अ.सा.३क/२; म.व्यु.२७६७ (५०ख); वर्णयति— {blo gros chen po mu stegs byed rnams ni rgyu las rgyun 'byung bar smra'i} कारणतश्च महामते तीर्थकराः प्रबन्धप्रवृत्तिं वर्णयन्ति ल.अ.७०क/१८; उदीरयति म. व्यु.२७७९ (५०ख); प्रवेदयति — {slob pa la bag yod pa la bag yod par bya'o zhes dang smra'o gsungs kyi/} {dgra bcom pa la ni ma yin no//} शैक्षस्य चाप्रमादकरणीयेऽप्रमादकरणीयं प्रवेदयामीत्युक्तम्, नार्हतः अभि.भा. ३३ख/९९७; उच्यते — {'jig rten pha rol yul gzhan sogs/} /{de ltar de ni kho bo smra//} परलोकोऽन्यदेशादिस्तथाऽत्रास्माभिरुच्यते ।। त.स.६८ख/६३७; कथ्यते— {de skad grub pa de dag la rig byed kyi khyad par smra ba yin te} तेभ्य एवंवादिभ्यो वेदस्य विशेषः कथ्यते त.प. २६७ख/१००४; वर्ण्यते — {de 'dra mngon par 'dod pa na/} /{kho bo cag kyang smra ba ste//} तथाविधविवक्षायामस्माभिरपि वर्ण्यते । त.स.२३क/२४७; {rang bzhin smra ba rnams kyis ni/} /{dngos po rnams kyi skye ba 'di/} /{rgyu kun la ni ltos med smra//} सर्वहेतुनिराशंसं भावानां जन्म वर्ण्यते । स्वभाववादिभिः त.स.५ख/७८; अभिधीयते — {'on te'ang gzhan sel ldan dngos po/} /{brjod bya yin par smra ba na//} अथान्यापोहवद् वस्तु वाच्यमित्यभिधीयते । त.स.३६ख/३८१; घोष्यते — {khyed cag yod pa la rmongs pa bdag 'dir rjes su 'gro bar smra ba de la brjod par bya ste} सदैव भवद्भिः शून्यहृदयैरयमन्वयो घोष्यते, तत्र वक्तव्यम् वा.टी.८७ख/४५ २. वक्ष्यति— {don byung ba'i gleng gzhi de dang de dag la brtags nas smra ste} तत्तदर्थोत्पत्तिनिदानं कल्पयित्वा वक्ष्यन्ति ल.अ. १५६क/१०३ ३. वदेत् — {zhes/} /{smyon pa min pa su zhig smra//} इति कः स्वस्थधीर्वदेत् त.स.१२७ख/१०९७; • = {smra ba/}
smra dka' ba
दुर्भणत्वम्— {smra dka' ba ni brjod par dka' ba'o//} दुर्भणत्वं दुरभिधानम् त.प.२१३क/८९६.
वि. मौनी — {brdegs par gyur kyang bzod par chags/} /{phung po bcad kyang smra bcad ldan/} /{drag por gdungs kyang bsil bar gnas/} /{drang po rnams kyang thang shing bzhin//} ताडनेऽपि क्षमासक्ताः स्कन्धच्छेदेऽपि मौनिनः । शीतलास्तीव्रतापेऽपि सरलाः सरला इव ।। अ.क.२५२ख/२९.६६.
smra chen
= {smra ba chen po/}
smra mchog
= {smra ba'i mchog/}
smra brjod
आलापः — {'di yi 'thab mo'i smra brjod kyis/} /{skye bo rnams kyang rab sad gyur//} तदस्याः कलहालापैर्जनोऽपि प्रतिबुध्यते ।। अ.क.१९३ख/८२.१७; {de dus grong mtha'i nags tshal du/} /{sngon gyi bsod nams mtshan nyid las/} /{mi yi smra brjod la zhugs pa/} /{srog chags bzhi ni byung bar gyur//} तस्य काले पुरोपान्तवने प्राक्पुण्यलक्षणात् । प्रवृत्तमानुषालापाश्चत्वारः प्राणिनोऽभवन् ।। अ.क.२०८क/८६.४.
smra brjod can
वि. वाग्मी मि.को.८२ख ।
smra nyid
= {smra ba nyid/}
smra 'dod kyi bu mo
ना. वैरूटी — {smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can} सञ्जयी वैरूटीपुत्रः अ.श.११३क/१०२; वैरडी — {smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can} सञ्जयी वैरडीपुत्रः म.व्यु.३५४७ (६०क); वैरट्टी मो.को.१०२५.
smra 'dod kyi bu mo'i bu
वैरूटीपुत्रः — {smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can} सञ्जयी वैरूटीपुत्रः अ.श.११३क/१०२; वैरडीपुत्रः— {smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can} सञ्जयी वैरडीपुत्रः म.व्यु.३५४७ (६०क).
smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can
ना. सञ्जयी वैरूटीपुत्रः, तीर्थिकशास्ता — {kye gau ta ma 'jig rten na mu stegs can gyi gnas tha dad pa 'di lta ste/} {'od srung rdzogs byed dang}…{smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can dang}… {gcer bu pa gnyen gyi bu} यानीमानि भो गौतम पृथग्लोके तीर्थ्यायतनानि, तद्यथा—पूरणः काश्यपः…सञ्जयी वैरूटीपुत्रः…निर्ग्रन्थो ज्ञातपुत्रः अ.श.११३क/१०२; सञ्जयी वैरडीपुत्रः — {smra 'dod kyi bu mo'i bu yang dag rgyal ba can} सञ्जयी वैरडीपुत्रः म. व्यु.३५४७ (६०क).
smra rnams kyi dam pa
वि. गदतांवरः, बुद्धस्य — {nyan thos la sogs pa de dag rten cing 'brel par 'byung ba ston pa yin mod kyi/} {'on kyang bcom ldan 'das nyid de dag gi smra rnams kyi dam pa ste gtso bo yin no//} यद्यपि ते श्रावकादयः प्रतीत्यसमुत्पादं गदन्ति, तथापि भगवानेव तेषां गदतांवरः प्रधानम् त.प.१४६ख/२०.
smra po
= {smra ba po/}
smra ba
• सं. १. उक्तिः — {smra ba ni rtog dpyod sngon du 'gro ba can yin pa'i phyir thams cad mkhyen pa ni 'khrul pa nyid yin par 'gyur ro zhe na} उक्तेर्वितर्कविचारपुरःसरत्वात् भ्रान्त एव सर्ववित् प्राप्तः प्र.अ.१०९ख/११७; व्याहार उक्तिर्लपितं भाषितं वचनं वचः ।। अ.को.१४०ख/१.६.१; उच्यते उक्तिः । वच परिभाषणे अ.वि.१.६.१; अभिलापः — {ma ni bu rnams la phan pa rnam pa lnga byed de} …{smra ba la yang slob par byed do//} माता हि पुत्रस्य पञ्चविधमुपकारं करोति… अभिलापं च शिक्षयति सू. व्या.२४१क/१५५; आलापः — {khas glu la sogs pa dang dgod pa dang smra ba la sogs pa byed do//} मुखेन गीतादिकं हास्यालापादिकं करोति वि.प्र.२३८ख/२.४३; प्रलापः — {mu stegs lta ba'i smra ba la/} /{blo gros can gyis mi spyad do//} तीर्थ्यदृष्टिप्रलापानि मतिमान्न समाचरेत् ।। ल.अ.१९०क/१६२; वादः — {'ga' yi smra ba la gnod pas/} /{ngo bo nyid las ldog ma yin//} कस्यचिद्वादबाधायां स्वभावान्न निवर्तते ।। प्र.अ.१५८ख/५०७; प्रवादः — {blo gros chen po rgyu ni gtso bo dang skyes bu dang dbang po dang dus dang rdul phra mor smra'o//} कारणं पुनर्महामते प्रधानपुरुषेश्वरकालाणुप्रवादाः ल.अ.७०क/१८; अभिधा — {de bzhin du 'dod pas log par g}.{yem pa la sogs pa smra ba ni brjod pa'o//} एषां काममिथ्याचारादीनामभिधा अभिधानम् त.प.२१३क/८९६; वाणी — {gal te gus par chos la gnas na de nyid 'tsho ba yin/} /{gal te skal bzang bden par spyod na de nyid smra ba yin//} धर्मस्थितिप्रणयिनी यदि सैव वृत्तिः सत्योपभोगसुभगा यदि सैव वाणी । अ.क.१५४क/६९.३१; वाक्प्रव्याहारः — {des drang srong de rnams smra ba'i sgra dag thos nas} तेन तेषामृषीणां वाक्प्रव्याहारशब्दः श्रुतः वि.व. १२४क/१.१२; भाष्यम्— {las kyi mtha' la zhugs pa yin/} {smra ba la zhugs pa yin} कर्मान्तप्रसृतो भवति, भाष्यप्रसृतो भवति अभि.स्फु.२१४ख/९९१; {smra ba la dga' ba yongs su spang ba dang smra ba la dga' ba'i nyes pa mthong bar bya'o//} भाष्यारामपरिवर्जितेन भाष्यारामदोषदर्शिना भवितव्यम् शि.स.६२ख/६१; भाषितम्— {de nyid 'jig rten pha rol te/} /{mang du smra ba gzhan don med//} स परो लोकः किमन्यद् भाषितं वृथा प्र.अ.१२३क/१३२; उदितम् — {rol pa'i 'dzum dkar dag dang 'jam por smra ba dang /}…{dza g+ha na dag ston pa des/} /{bsnun pa} लीलास्मितेन शुचिना मृदुनोदितेन…जघनेन च दर्शितेन सा हन्ति का.आ.३३६क/३.४३; उक्तम् — उक्तं भाषितमुदितं जल्पितमाख्यातमभिहितं लपितम् ।। अ.को.२१४क/३.१.१०७; उच्यत इति उक्तम् । वच परिभाषणे अ.वि.३.१.१०७; जल्पितम् — {'dir/} /{mang du smra ba ci zhig bya//} अत्र बहुना जल्पितेन किम् प्र.अ. ११९क/१२७; कथनम् — {blo sbyangs ma byas sems can la/} /{stong pa nyid ni brjod pa dang //} शून्यतायाश्च कथनात्सत्त्वेष्वकृतबुद्धिषु । बो.प.१०९क/७९; भाषणम्— {smra ba'i dus la bab pa na} भाषणकाले शि.स.६८क/६७; {smra ba ni de'i rjes las thob pa kho na yin no//} भाषणं पुनस्तत्पृष्ठेनैव अभि.स्फु.२७६ख/११०४; सम्भाषणम् — {'jigs pa med par gyur la/} {dus thams cad du sems can thams cad dang 'gro ba'am smra ba'am}…{dben par gnas pa rnams la 'jug pa} विशारदश्च भवत्यनावृतगतिः सर्वसत्त्वसर्वकालोपसंक्रमणसम्भाषण …रहोविहाराणाम् बो.भू.१७ख/२१; आभाषणम् — {mthong dang smra ba nges pa yis/} /{bsdams kyang 'dod dgar 'ongs pa yi/} /{ri dwags la ni dge ba dag/} /{legs pa'i 'ongs zhes smras nas bris//} दर्शनाभाषणे बद्धनियमोऽपि यदृच्छया । प्राप्तं स्वागतमित्युक्त्वा पप्रच्छ कुशलं मृगम् ।। अ.क.२९३ख/३७.६९; आख्यानम् — {mi snyan smra bas 'jigs 'jigs bzhin/} /{mi yi bdag pos de la smras//} नृपतिः…तमुवाचाप्रियाख्यानभीतिभीत इव अ.क.२४ख/५२.५२; आलपनम्— {smra ba dang kun tu smra ba dang so sor yang dag par dga' bar bya bas dus dus su thad du 'gro ba dang} आलपनसंलपनप्रतिसम्मोदनैः कालेनोपसंक्रमणतया बो.भू.७५ख/९७; अभिधानम्— {kho bo ni yang dang yang du smra ba la skyo ba 'ga' yang med de} नास्माकं पुनः पुनरभिधानेऽपि कश्चिदुद्वेगो भवति हे.बि.२४५ख/६१; वर्णनम् — । {de rnams kun rdzob tu yod par/} /{smra bas 'dod pa sgrub byed yin//} तेषां संवृतिसत्त्वेन वर्णनादिष्टसाधनम् । त.स.२६क/२७९; वचनम्— {smra ba dang ni mthong bas kyang /} /{byis pa dag ni mtshan mar 'dzin//} बाला निमित्तं गृह्णन्ति वचने दर्शनेऽपि च । शि.स.५१क/४९; घोषणम् — {zhes bya ba dam bcas nas lus dang dbang po dang gnas dag zol gyis bye brag pa'i bstan bcos 'ba' zhig smra ba lta bu'o//} इति प्रतिज्ञाय तनुकरणभुवनव्याख्याव्याजेन सकलवैशेषिकशास्त्रार्थघोषणम् वा.न्या.३३६क/६६; आविष्करणम् — {lta ba smra na'o//} आविष्करणे दृष्टेः वि.सू.४२क/५३ २. संलापः — संलापो भाषणं मिथः अ.को.१४१ख/१.६.१६; संलपतीति संलापः अ.वि.१.६.१६ ३. मन्त्रः— {de lta bas na mi rigs smra spongs la} तस्मात् परित्यज्य अयुक्तमन्त्रान् शि.स.६४क/६२; मन्त्रणा म.व्यु.७०२६ (१००क) ४. = {smra ba nyid} वक्तृत्वम् — {smra ba ni tshig gi nus pa'o//} वक्तृत्वं वचनशक्तिः न्या.टी.७५ख/१९७; वादिता — {mthong ba la mthong ngo zhes smra ba dang thos pa dang bye brag phyed pa dang rnam par shes pa la rnam par shes so zhes smra ba dang} दृष्टे दृष्टवादितया श्रुते मते विज्ञाते विज्ञातवादितया बो.भू.१३६क/१७५; • पा. आलापः, कर्मेन्द्रियविषयः— {bshang lam la sogs pa'i las kyi dbang po lnga dang /} {smra ba la sogs pa'i las kyi dbang po'i yul lnga ste} गुदाद्यानि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, आलापादयः पञ्च कर्मेन्द्रियविषयाः वि.प्र.२५३ख/२.६५; • वि. = {smra ba po} वक्ता — {brjod par 'dod pa ni smra bar 'dod pa'o//} विवक्षित इति वक्तुरभिप्रेतः न्या. टी.७५ख/१९७; वाचकः — {lta ba med cing blta ba'ang med/} /{smra med smra bar bya med na//} न द्रष्टा न च द्रष्टव्यं न वाच्यो नापि वाचकः । ल.अ.५८ख/४; कथिकः — {chos smra ba'i sems bsrung na nyes pa med do//} अनापत्तिर्धार्मकथिकचित्तानुरक्षिणः बो.भू.९४ख/१२०; भाणकः — {lha'i bu de dag chos nyan pa na chos smra ba de'i spobs pa nye bar bsgrub bo snyam du sems par 'gyur ro//} ते च देवपुत्रा धर्मं शृण्वन्तस्तस्य धर्मभाणकस्य प्रतिभानमुपसंहर्तव्यं मंस्यन्ते अ.सा.७५क/४२; भाणी — {byang chub sems dpa' ni rnyed pa'i rgyu rnyed pa'i phyir}…{'jam por smra ba ma yin/} {dga' bar smra ba ma yin} न बोधिसत्त्वो लाभहेतोर्लाभनिदानं…मृदुभाणी, न प्रियभाणी भवति शि.स.१४८क/१४३; अभिधायी — {nags na gnas shing rab tu byung bar shes/} /{bzod pa smra ba ring po mi thogs 'chi//} वने वसन् प्रव्रजितप्रतिज्ञः क्षमाभिधायी नचिरान्मरिष्यन् । जा.मा.१७२क/१९९; वादी — {blon po rgyu med par smra ba de la smras pa} तमहेतुवादिनममात्यमुवाच जा.मा.१३०ख/१५४; {smra ba'i nang na smra chen khyod/} /{rnal 'byor can gyi'ang rnal 'byor bzhugs//} वादिनां त्वं महावादी योगिनां योगवाहकः । ल.अ. ५८क/४; प्रवादी — {der smra ba yi nges sbyor ni/} /{ngag gi don du 'gyur ma yin//} वाक्यस्य न भवेदर्थो नियोगस्तत्प्रवादिनाम् ।। प्र.अ.७ख/९; प्रलापी — {dal gyis 'du shes thob gyur cing /} /{thams cad gdung ba smra ba na//} शनकैर्लब्धसंज्ञेषु सर्वेष्वार्तप्रलापिषु । अ.क.३११ख/१०८.१८३; अनुवादिनी— {skye 'jig smra ba yi/} /{lta ba rnam par ldog par 'gyur//} व्यावर्तते दृष्टिर्भङ्गोत्पादानुवादिनी ल.अ.१८०क/१४६.
smra ba na
ब्रुवाणः — {ston pa po brtse bas 'jig rten gyis shes par bya ba'i phyir smra ba na 'jig rten gyi brda nyid kyi rjes su 'brangs nas smra bas} उपदेष्टा कृपया लोकप्रत्यायनाय ब्रुवाणो लोकसङ्केतमेवानुसृत्य ब्रूत इति त.प.२११क/८९२; वदत् लो.को.१८८६.
smra bar
वक्तुम्— {ngag gcig po 'dis ni 'brel pa dang brjod par bya ba dang dgos pa rnams dngos su smra bar mi nus kyi} न त्विदमेकं वाक्यं सम्बन्धम्, अभिधेयम्, प्रयोजनं च वक्तुं साक्षात् समर्थम् न्या.टी.३७क/१०; गदितुम् — {slong bas slong zhes nges par smras pa la/} /{de ni med ces smra bar mi nus te//} देहीति याच्ञानियतार्थमुक्तो नास्तीति नासौ गदितुं शशाक । जा.मा.२१ख/२४; जल्पितुम् — {tshe dang ldan pa shA ri'i bu skye ba'i chos sam mi skye ba'i chos zhes smra bar mi spobs so//} उत्पादो धर्मोऽनुत्पादो धर्म इत्यायुष्मन् शारिपुत्र न प्रतिभाति जल्पितुम् अ.सा.२७क/१५; व्यपदेष्टुम् — {ngag don las gzhan sel ba yang /} /{smra bar nus pa ma yin no//} वाक्यार्थेऽन्यनिवृत्तिश्च व्यपदेष्टुं न शक्यते ।। त.स.३६ख/३८४.
पा. वादनिग्रहः — {smra ba chad pas bcad pa ni gang gis smra ba chad pas bcad ces bya ba ste} वादनिग्रहो येन वादी निगृहीत इत्युच्यते अभि.स. भा.११४क/१५३.
smra ba che
= {smra ba chen po/}
smra ba chen po
वि. महावादी — {smra ba chen po bden pa can ni de'i tshe de'i dus na rgyal po rgyal ba'i 'od ces bya bar gyur to//} सत्यकः स महावादी तेन कालेन तेन समयेन जयप्रभो नाम राजाऽभूत् ग.व्यू.१९६ख/२७७; {tshig gi dbang phyug smra ba che/} /{smra ba'i skyes mchog smra ba'i rgyal//} वागीश्वरो महावादी वादिराड् वादिपुङ्गवः । ना.स.६क/१०१.
smra ba nyid
वक्तृत्वम् — {ci ltar smras pa'i phyir 'ga' zhig ni thams cad mkhyen pa yin no zhes bya ba yin te/} {mthun pa'i phyogs thams cad mkhyen pa la smra ba nyid the tshom za ba yin no//} यथा—सर्वज्ञः कश्चिद् वक्तृत्वात् । वक्तृत्वं हि सपक्षे संदिग्धम् न्या.टी.४८क/९४; {de ltar blo bzang gang dag smras/} /{de dag la yang grub 'gyur min/} /{'jig rten pa ni zhen pa can/} /{smra nyid gang zhig 'dod pa yin//} इति ये सुधियः प्राहुस्तान् प्रत्यपि न सिध्यति । वक्तृत्वं यत्तु लोकेन मतमाध्यवसायिकम् ।। त.स.१२२ख/१०७०.
smra ba nyung
= {smra ba nyung ba/}
smra ba nyung ba
अल्पभाषता— {chos kyi tshogs su sbyor ba gang zhe na/} {gang 'di ni don nyung ba dang bya ba nyung ba dang smra ba nyung ba dang} कतमो धर्मसम्भारयोगः? येयमल्पार्थता, अल्पकृत्यता, अल्पभाषता शि.स.१०७ख/१०६.
smra ba rnams kyi mchog
= {smra ba'i mchog/}
smra ba po
वि. वक्ता — {dper na smra ba po 'dun khang rtib la nam mkha' gyis zhes 'dzer ba lta bu yin no//} यथाऽऽकाशं कुरु मण्डपं पातयेति भवन्ति वक्तार इति अभि.स्फु.१८७क/९४४; {smra bos don ldan sgra gang zhig/} /{nyan pa po las rjod par byed//} अर्थवान् कतरः शब्दः श्रोतुर्वक्त्रा च कथ्यताम् । त.स.८२क/७५७; प्रवक्ता — {ji lta ji ltar smra ba po/} /{gang phyir chags sdang la sogs ldan/} /{de lta de ltar rang 'don pa/} /{shin tu srung byed ma yin nam//} रागद्वेषादियुक्ता हि प्रवक्तारो यथा यथा । तथा तथा हि रक्षन्ति स्वाध्यायं सुतरां ननु ।। त.स. ११३क/९७८; {'di ltar med pa la sogs dang/} /{de bzhin de tshig rnams dang ni/} /{rig byed dang ni smra po rnams/} /{thog med yin yang tshad ma min//} तथा हि नास्तिकादीनां तथा तद्वचसामपि । वेदानां च प्रवक्तॄणां नानादित्वेऽपि मानता ।। त.स.१२७क/१०९१; वादी — {'di na bu khyod mtshungs pa yi/} /{mkhas pa smra ba po yod min//} तावत्त्वत्सदृशः पुत्र विद्वान् वादी न विद्यते ।। अ.क.३०२क/३९.५५; प्रवादी — {de nyid la ni rtsod pa 'di/} /{smra po rnams la 'jug pa yin//} तत्रैव हि विवादोऽयं सम्प्रवृत्तः प्रवादिनाम् । त.स.१००क/८८४; प्रलापी — {zhes pa mya ngan smra ba po/} /{rgyal po'i bu yi tshig thos nas//} श्रुत्वेति राजपुत्रस्य वचः शोकप्रलापिनः । अ.क.२०६ख/८५.३१; कथकः — {dus kyis yon tan la gus pas/} /{seng ge'i khri la yang dag 'dzegs/} /{mkhas pa chos ni smra ba po/} /{de yis chos ni bstan pa byas//} कालेन धर्मकथकः स विद्वान् गुणगौरवात् । सिंहासनं समारुह्य विदधे धर्मदेशनाम् ।। अ.क.३०५क/३९.९१; भाणकः — {de bzhin du chos smra ba po'i chos ston pa ni shes rab kyi pha rol tu phyin pa las skyes pa'i slad du mchod par bgyi ba lags so//} एवं धर्मभाणकस्य धर्मदेशना प्रज्ञापारमितानिर्जातत्वात् पूज्या अ.सा.८८क/५०; भाषणकः — {smra ba po med na rim gyis dran par bya zhing} …{smra bar bya'o//} असति भाषणके परिपाटिकयोत्स्मार्य भाषेरन् वि.सू.५९ख/७६; वाचकः — {brjod pa smra bo'i nus pa las/} /{gzhan du 'grub par mi 'gyur te//} अभिधा नान्यथा सिद्ध्येदिति वाचकशक्तताम् । त. स.५८ख/५६१; आख्याता — {smra ba po la'o//} {bslab pa la'o//} आख्यातुः । शिक्षायाम् वि.सू.४६क/५८; उच्चारयिता — {rtag pa'am yid ches pas smras pa/} /{ngag gang nges par bzung ba yin/} /{smra ba po dang nyan pa yis/} /{de ni cung zad skyon bcas su/} /{mi byed} नित्यमाप्तप्रणीतं वा वाक्यं यच्चावधार्यते । श्रोत्रुच्चारयितृभ्यां तन्न मनागपि दूष्यते ।। त.स.१०५क/९२४.
smra ba dpa'
वि. वादिशूरः — {de ni sman pa'i rgyal po bdud rtsi gtong /} /{de ni smra ba dpa' bo tshogs ngan 'joms//} स वैद्यराजोऽमृतभेषजप्रदः स वादिशूरः कुगणिप्रतापकः । ल.वि.३क/३.
smra ba ma yin
= {smra ba min/}
smra ba mang ba
वि. बहुबोल्लकः — {smra ba mang ba zhes bya ba ni gcor ba'o//} बहुबोल्लका इति बहुप्रलापाः अभि. स्फु.३२१ख/१२०९; बहूल्लापकः — {shAkya'i bu'i dge sbyong 'di dag ni smra ba mang ba yin pas} बहूल्लापकाः श्रमणाः शाक्यपुत्रीया भवन्ति वि.व.१०८क/२.९२; वाचाटः — स्याज्जल्पाकस्तु वाचालो वाचाटो बहुगर्ह्यवाक् । अ.को.२०८ख/३.१.३६; बह्वी कुत्सिता वागस्येति वाचालः, वाचाटश्च अ.वि.३.१.३६.
smra ba min
क्रि. नावदत्— {rgyal sras rab tu cher gyur kyang /} /{ldang ba ma yin smra ba min/} राजपुत्रः प्रवृद्धोऽपि नोदतिष्ठन्न चावदत् ।। अ.क.२९०ख/३७.३३; न जगौ — {phan tshun 'gal ba'i don rnams ni/} /{nges pa'i don du smra ba min//} परस्परविरुद्धार्थं नीतार्थं न हि ते जगुः ।। त. स.१२१ख/१०५१.
smra ba med pa
• वि. मौनी — {ma dang blon po rnams dang ni/} /{gnyen dang grong pa che rnams kyis/} /{gsol ba btab kyang nyin gsum de/} /{zas dang smra ba med par gyur//} जननीभिरमात्यैश्च बन्धुपौरमहत्तमैः । स प्रार्थितोऽप्यभून्मौनी निराहारो दिनत्रयम् ।। अ.क.२५०क/२९.३६; • कृ. अवक्तव्यम् — {bden pa'i mchog ni smra ba med pa/} /{'gags na chos ni mthong ba yin//} सत्यं परं ह्यवक्तव्यं निरोधे धर्मदर्शनम् ।। ल.अ.१६९क/१२५.
smra ba mo
वि.स्त्री. वादिनी — {bdag gis brjod la mna' byed pa/} /{rang sha za zhes smra ba mo//} मयोक्ते शपथं चक्रे स्वमांसादनवादिनी ।। अ.क.१७२ख/१९.१०२.
smra ba yin
क्रि. उक्तं भवति — {yid kyi rnam par shes pa ni mngon sum nyid du smra ba yin no//} मनोविज्ञानं प्रत्यक्षमित्युक्तं भवति न्या.टी.४३क/६०; कथयति — {gal te phreng ba lag ston na/} /{'du bar bya zhes smra ba yin//} यदि मालाहस्तं दर्शयन्ति तत्र मिलितव्यमिति कथयन्ति । हे.त.८क/२२; उच्यते — {phyogs gcig rnam par shes pas na/} /{kun mkhyen yod par smra ba min//} न चैकदेशविज्ञानात् सर्वज्ञानास्तितोच्यते । त.स.१२४क/१०७७; उद्घोष्यते — {'di yang gus par smra bas tshad ma med pa can dam bca' ba 'ba' zhig smra ba yin no//} एतदपि केवलं प्रतिज्ञामात्रमप्रमाणकमेवोद्घोष्यते भक्तिवादेन त.प.२९१क/१०४५.
smra ba la dga' ba
भाष्यारामः — {smra ba la dga' ba yongs su spang ba dang smra ba la dga' ba'i nyes pa mthong bar bya'o//} भाष्यारामपरिवर्जितेन भाष्यारामदोषदर्शिना भवितव्यम् शि.स.६२ख/६१.
smra ba la gces spras dgos pa'i chos
= {smra ba gces spras la dgos pa'i chos/}
smra ba la zhugs pa yin
क्रि. भाष्यप्रसृतो भवति — {rgyu lngas dus kyis rnam par grol ba'i dgra bcom pa yongs su nyams par 'gyur ro//} {lnga gang zhe na/} {las kyi mtha' la zhugs pa yin/} {smra ba la zhugs pa yin} पञ्च हेतवः, पञ्च प्रत्ययाः समयविमुक्तस्यार्हतः परिहाणाय संवर्तन्ते । कतमे पञ्च? कर्मान्तप्रसृतो भवति, भाष्यप्रसृतो भवति अभि.स्फु.२१४ख/९९१.
smra ba las gyur pa
सञ्जल्पगतम् — {smra ba las gyur pa'i ltung byed gnyis so//} ( इति) सञ्जल्पगत( ते प्रायश्चित्तिकद्वय)म् वि.सू.५४ख/७०.
smra ba las byung ba
वादनिःसरणम् म.व्यु.७५९४ (१०८ख); मि.को.९७क ।
smra ba'i skyes mchog
वि. वादिपुङ्गवः — {tshig gi dbang phyug smra ba che/} /{smra ba'i skyes mchog smra ba'i rgyal//} वागीश्वरो महावादी वादिराड् वादिपुङ्गवः । ना.स.६क/१०१.
smra ba'i khyu mchog
वि. वादिवृषभः — {bram ze'i khye'u yul dbus na 'di lta ste dper na/} {bdag cag gi mkhan po dang 'dra ba smra ba'i khyu mchog de lta bu dag yod dam} सन्ति माणव मध्यदेशे एवंविधा वादिवृषभा यादृश उपाध्यायः वि.व.११क/२.७९.
smra ba'i rgyan
पा. वादालङ्कारः — {smra ba'i rgyan ni gang dang ldan na smra ba smra bar byed pa'i tshe shin tu mdzes pa'o//} वादालङ्कारो येन युक्तो वादी वादं कुर्वाणोऽत्यर्थं शोभते अभि.स.भा.११४क/१५३.
smra ba'i rgyal
= {smra ba'i rgyal po/}
smra ba'i rgyal po
वि. वादिराट् — {le'u lngas/} /{dpal ldan rgyud dag rdzogs par ni/} /{smra ba'i rgyal pos ston 'gyur te//} श्रीतन्त्रं…पटलैः पञ्चभिः पूर्णं वादिराट् देशयिष्यति । वि.प्र.१२७क/१, पृ.२५; {tshig gi dbang phyug smra ba che/} /{smra ba'i skyes mchog smra ba'i rgyal//} वागीश्वरो महावादी वादिराड् वादिपुङ्गवः । ना.स.६क/१०१.
वि. वदतांवरः, बुद्धस्य— {btags pa tsam yang ji lta bu/} /{smra ba'i mchog gis bdag la gsungs//} प्रज्ञप्तिमात्रं च कथं ब्रूहि मे वदतांवर ।। ल.अ.६५क/१२; {smra mchog nyon mongs mun pa sel ba la/} /{mun pa sel ba'i mar me yon du phul//} चकार दीपं वदतांवरस्य तमोनुदं क्लेशतमोनुदस्य ।। अ.श.१४७ख/१३७; गदतांवरः — {rten cing 'brel bar 'byung ba ni/} /{gang gis gsungs pa smra ba'i mchog/} /{kun mkhyen de la phyag 'tshal nas/} /{de nyid rnams ni bsdu bar bya//} यः प्रतीत्यसमुत्पादं जगाद गदतांवरः । तं सर्वज्ञं प्रणम्यायं क्रियते तत्त्वसंग्रहः ।। त.स.१क/३; वादिनांवरः — {'jug pa dang ni ldog pa rnams/} /{smra ba'i mchog gis bdag la gsungs//} अप्रवृत्तिर्निवृत्तिश्च ब्रूहि मे वादिनांवर । ल.अ.१८४ख/१५३.
smra ba'i nyi ma
वि. वादिभास्करः — {ye shes zer gyis mi yi pad ma kha 'byed pa/} /{smra ba'i nyi ma de ring ci slad btang snyoms bzhugs//} तदञ्ज (द्य?) ज्ञानांशु नृपद्मबोधका उपेक्षकस्तिष्ठसि वादिभास्करः ।। ल.वि.१८८ख/२८८.
smra ba'i dam pa
वि. वदतांवरः — {smra ba'i dam pa mchog gi gnas/} /{smra ba'i seng ge thub pa med//} वदतांवरो वरिष्ठो वादिसिंहोऽपराजितः ।। ना.स.६क/१०१; {smra ba'i mchog/}
जल्पप्रपञ्चः — {byis pa smra ba'i spros la dga' ba dag/} /{yang dag nyid la blo gros yangs mi byed//} जल्पप्रपञ्चाभिरता हि बालास्तत्त्वे न कुर्वन्ति मतिं विशालाम् । ल.अ.१२९क/७५; वादप्रपञ्चः लो.को.१८८६.
smra ba'i spros la dga' ba
वि. जल्पप्रपञ्चाभिरतः — {byis pa smra ba'i spros la dga' ba dag/} /{yang dag nyid la blo gros yangs mi byed//} जल्पप्रपञ्चाभिरता हि बालास्तत्त्वे न कुर्वन्ति मतिं विशालाम् । ल.अ.१२९क/७५.
smra ba'i pham par gyur pa
पा. प्रलापपाराजयिकः, पाराजयिकभेदः — {smra ba'i pham par gyur pa 'dul byed dag go//} प्रलापे (ओ पपाराजयिके) विनीतकानि वि.सू.१८ख/२१; द्र. {smra ba'i pham par 'gyur ba/}
smra ba'i pham par 'gyur ba
पा. प्रलापपाराजयिकः, पाराजयिकभेदः — {smra ba'i pham par 'gyur ba rnam par 'byed pa'o//} प्रलापे (ओ पपाराजयिके) विभङ्गः वि.सू. १८क/२१; {smra ba'i pham par 'gyur ba zhu ba'i skabs so//} प्रलापे (ओ पपाराजयिके) पृच्छागतम् वि.सू.१८ख/२१; द्र. {smra ba'i pham par gyur pa/}
smra ba'i gtso bo
वि. कथिकश्रेष्ठः — {nga yi slob dpon thos pa rgya mtshor gyur/} /{mang du thos pa smra ma'i gtso bo yin//} आचार्यो मे श्रुतसमुद्रो आसि बहुश्रुतः कथिकश्रेष्ठः । रा.प.२४०क/१३७.
वादाधिकरणम् — {smra ba rnam par nges pa ni smra ba dang smra ba'i zhal ce ba la sogs pa la mkhas pa ste} वादविनिश्चयो वादवादाधिकरणादिषु कौशल्यम् अभि.स.भा.११२क/१५०; म.व्यु.७५९० (१०८ख).
smra ba'i zhal che ba
= {smra ba'i zhal ce ba/}
smra ba'i gzhi
पा. वादाधिष्ठानम् — {smra ba'i gzhi ni gang la brten nas smra bar bya ba ste/} /{'di lta ste sgrub pa dang bsgrub bya'o//} वादाधिष्ठानं यदधिष्ठाय वादः क्रियते, तद्यथा—साध्यं साधनं च अभि.स.भा.११२ख/१५१.
smra ba'i rig pa
वादविद्या — {bstan bcos}…{don med pa rnams yongs su spang bar bya'o/} /{'di lta ste/}… {smra ba'i rig pa'i bstan bcos rnams dang} शास्त्राणि…अपार्थकानि परिवर्जयितव्यानि । तद्यथा…वादविद्याशास्त्राणि शि.स.१०८क/१०६.
smra ba'i rig pa'i bstan bcos
वादविद्याशास्त्रम् — {bstan bcos}… {don med pa rnams yongs su spang bar bya'o//} {'di lta ste/}…{smra ba'i rig pa'i bstan bcos rnams dang} शास्त्राणि… अपार्थकानि परिवर्जयितव्यानि । तद्यथा…वादविद्याशास्त्राणि शि.स.१०८क/१०६.
smra ba'i seng ge
• वि. वादिसिंहः — {smon lam 'di ni khyod kyi 'am/} /{smra ba'i seng ge kun gyi lags//} किं तु भवतेष प्रणिधी उताहु सर्वेष वादिसिंहानाम् । ल.वि.१७७ख/२७०; {smra ba'i dam pa mchog gi gnas/} /{smra ba'i seng ge thub pa med//} वदतांवरो वरिष्ठो वादिसिंहोऽपराजितः ।। ना.स.६क/१०१; • ना. वादिसिंहः, ब्राह्मणः — {nam zhig mkhas pa'i gnas su ni/} /{mig stong gzhan pa bzhin du gnas/} /{der ni gnyis skyes rig byed ldan/} /{smra ba'i seng ge zhes pa 'ongs//} कदाचिद्विबुधास्थाने सहस्राक्षमिवापरम् । आसीनं वादिसिंहाख्यस्तं विद्वानाययौ द्विजः ।। अ.क.२९९क/३९.२६.
smra bar dka' ba
= {smra dka' ba/}
smra bar gyis
कृ. वक्तव्यम् — {de'i lan 'dir cung zad/} /{khyed kyis kyang ni smra bar gyis//} भवद्भिरपि वक्तव्यं तदस्मिन् किञ्चिदुत्तरम् । त.स.२१क/२२६.
smra bar gyur cig
क्रि. आचक्षतु — {rgya mtsho chen po 'di na lha'am}…{gang gnas pa de bdag cag la ci 'dod pa smra bar gyur cig} योऽस्मिन् महासमुद्रे देवो वा… प्रतिवसति स आचक्षतु किं मृगयति वि.व.११०२ख/२.८८.
smra bar bgyi
कृ. आलापयितव्यम् लो.को.१८८७.
smra bar 'gyur
क्रि. १. वक्ति — {de lta na 'di 'jigs pa yi/} /{shugs las ldang 'gyur smra bar 'gyur//} तदेष भयसंवेगादुत्तिष्ठति च वक्ति च ।। अ.क.२९०ख/३७.३५; भाषते — {gal te des 'di snyam du song zhig snyam na ni 'gro bar 'gyur}…{smros shig snyam na ni smra bar 'gyur ba yin no//} स चेदस्यैवं भवति—गच्छतु गच्छति…भाषतां भाषते बो.भू.३४क/४३ २. वक्ष्यति — {de ji ltar gzhan dag la sdug bsngal bskyed pa'i phyir tshig rtsub mos smra bar 'gyur} स कथं परेषां दुःखोत्पादनार्थं परुषं वक्ष्यति सू.व्या.२०५क/१०८; वर्णयिष्यति — {de bzhin du blo gros chen po mu stegs can gyi lta ba rnam par rtog pa'i bsam pa'i bag chags kyis bsgos pa rnams rkyen rnams kyis med pa las skye ba dang yod pa las kyang 'jig par smra bar 'gyur ro//} एवमेव महामते तीर्थ्यदृष्टिविकल्पाशयवासनावासिता असतश्चोत्पादं वर्णयिष्यन्ति प्रत्ययैः, सतश्च विनाशम् ल.अ.९२क/३८; आवेदयिष्यति— {thos pa rang nyid smra bar 'gyur ro zhe na} श्रुतिरेव स्वयमावेदयिष्यतीति चेद् त.प.१६८ख/७९४.
smra bar 'jug pa
= {smrar 'jug pa/}
smra bar 'dod
= {smra bar 'dod pa/}
smra bar 'dod pa
• क्रि. वक्तुमिच्छति — {smra bar 'dod pa'i sems byung na/} /{des ni shing bzhin gnas par bya//} वक्तुमिच्छति मे चित्तं तस्मात्तिष्ठामि काष्ठवत् ।। बो.अ.१२क/५.५२; • वि. वक्तुकामः — {gang tshe bgrod par 'dod gyur tam/} /{smra bar 'dod par gyur na yang //} यदा चलितुकामः स्याद्वक्तुकामोऽपि वा भवेत् । बो. अ.१२क/५.४७; जल्पितुकामः — {gang gi tshe yang chos smra ba de mi smra bar 'dod par gyur pa} यदाऽपि स धर्मभाणको न जल्पितुकामो भविष्यति अ.सा.७५ख/४२.
smra bar bya
• क्रि. १. वदामि— {'das pa dag dang ma 'ongs pa dag dang da ltar byung ba dag dang chos mang po zhig yod na gang dag smra bar bya} बहवो धर्मा अतीता अनागताः प्रत्युत्पन्नाः, कतमान् वदामि अभि.भा.२३७ख/७९९ २. ब्रूयात् — {smras na smra bar bya zhing bsgrub par bya'o//} उक्तो ब्रूयात् सम्पादयेद् वा वि.सू.१०ख/११; भाषेत — {smra ba po med na rim gyis dran par bya zhing}… {smra bar bya'o//} असति भाषणके परिपाटिकयोत्स्मार्य भाषेरन् वि.सू.५९ख/७६; वदेत् — {'jam zhing ran par smra bar bya//} मृदुमन्दस्वरं वदेत् बो.अ.१३क/५.७९; • = {smra bar bya ba/}
smra bar bya ba
• कृ. वाच्यम् — {lta ba med cing blta ba'ang med/} /{smra med smra bar bya med na//} न द्रष्टा न च द्रष्टव्यं न वाच्यो नापि वाचकः । ल.अ.५८ख/४; {rang gi mtshan nyid brda'i dus na mthong ba nyid du bzung na smra bar bya ba dang smra bar byed pa yang bzung bar 'gyur ro//} सङ्केतकालदृष्टत्वेन गृह्यमाणं स्वलक्षणं वाच्यं वाचकं च गृहीतं स्यात् न्या.टी.४२क/५३; कथनीयम् — {gzhan su zhig la 'di smra bar bya} कस्य वाऽन्यस्यैतत् कथनीयम् ना.ना.२३१ख/६०; • सं. १. अभिधेयम् — {brjod pa la rnam par rtog pa dang smra bar bya ba la rnam par rtog pa dang} अभिलापविकल्पोऽभिधेयविकल्पः ल.अ. १०६ख/५२ २. आलपना — {legs par smra bar bya ba dang legs par kun du dga' bar bya ba dang} सम्यगालपना सम्यगानन्दना बो.भू.१५८क/२०८; • = {smra bar bya/}
smra bar bya ba dang smra bar byed pa'i dngos po
पा. वाच्यवाचकभावः — {de nyid kyi phyir rang gi mtshan nyid smra bar bya ba dang smra bar byed pa'i dngos por khas blangs kyang de rnam par mi rtog par brjod do//} अत एव स्वलक्षणस्यापि वाच्यवाचकभावमभ्युपगम्यैतदविकल्पकत्वमुच्यते न्या.टी.४१ख/५२.
smra bar bya ba dang smra bar byed pa'i dngos po 'dzin pa
वि. वाच्यवाचकभावग्राहि — {de bas na rna ba'i rnam par shes pas sngon gyi dus na mthong ba nyid mi 'dzin pas na smra bar bya ba dang smra bar byed pa'i dngos po 'dzin pa ma yin no//} ततः पूर्वकालदृष्टत्वमपश्यच्छ्रोत्रज्ञानं न वाच्यवाचकभावग्राहि न्या.टी.४२क/५३.
smra bar bya ba la rnam par rtog pa
पा. अभिधेयविकल्पः — {blo gros chen po kun brtags pa'i rang bzhin rab tu dbye ba'i tshul gyi mtshan nyid gang zhe na/} {'di lta ste/}… {brjod pa la rnam par rtog pa dang smra bar bya ba la rnam par rtog pa dang} महामते कतमत्परिकल्पितस्वभावप्रभेदनयलक्षणम्? यदुत…अभिलापविकल्पोऽभिधेयविकल्पः ल.अ.१०६ख/५२.
smra bar bya ba'i dngos po
अभिधेयवस्तु — {gang ci'ang rung smra bar bya ba'i dngos po'i rang bzhin 'phags pa'i ye shes dang rtogs pas shes par bya ba gang la gnas te brjod pa 'jug par 'gyur ba} अस्ति तत्किंचिदभिधेयवस्तु स्वभावकमार्यज्ञानगतिगम्यं यदाश्रित्याभिलापः प्रवर्तते ल.अ.१०६ख/५२.
smra bar byed
= {smra byed/}
smra bar byed pa
= {smra byed/}
smra bar ma byas
वि. अनुक्तम् — {de yi srid pa bsgrub pa ni/} /{gzhan ni smra bar ma byas na/} /{gnod pa can bsal ba tsam gyis/} /{de ni srid par rtogs par 'gyur//} अनुक्तेऽप्यथ वा तस्मिंस्तस्य सम्भवसाधने । बाधकापोहमात्रेण गम्यते तस्य सम्भवः ।। त.स.१२६ख/१०८९.
smra bar mi 'gyur
= {smra mi 'gyur/}
smra bar mi byed
क्रि. न जल्पति — {zhe sdang can yang rig byed la/} /{tshad ma yin pa nyid kyi rgyu/} /{cung zad smra bar mi byed de/} /{gang gis de dag bden smrar 'gyur//} द्विषन्तोऽपि च वेदस्य नैवाप्रामाण्यकारणम् । किञ्चिज्जल्पन्ति येनैते भवेयुः सत्यवादिनः ।। त.स.७७क/७२१.
smra bar mdzod
क्रि. कथ्यताम् — {khyod la 'dod pa'i mchog dag ni/} /{bdag gis ci sbyin smra bar mdzod//} समीहिततमं तुभ्यं किं प्रयच्छामि कथ्यताम् । अ.क.३६१क/४८.४३.
smra bar zad
क्रि. उच्यते— {de yang rgyu yongs su ma shes pa'i phyir smra bar zad de} हेत्वपरिज्ञानादिदमुच्यते अभि.भा. ६क/८८५.
smra bya
= {smra bar bya ba/}
smra byed
• क्रि. १. वदति — {de ni bud med smin ma dag/} / ग्. {yo zhing dgod kyang smra bar byed//} तद्वदन्ति हसन्त्योऽपि भ्रूविलासेन योषितः । अ.क.२८२क/३६.२३; संलपति — {'du 'dzis dus yun ring du 'da' bar mi byed par drod ran par smra bar byed} न चिरं संसर्गेणातिनामयति, मितं च संलपति श्रा.भू.१४३क/३९०; प्रलपति — {gzhan cung zad smra bar byed pa} अन्यद्वा यत्किञ्चित् प्रलपति वा.न्या.३५२ख/१२०; प्रचष्टे — {rjes su dpag pa rnam gnyis pa/} /{kha cig gzhan du smra bar byed//} द्वैविध्यमनुमानस्य केचिदेवं प्रचक्षते । त.स. ५३क/५१६; भाषते — {chos thos nas ni rab rmongs shing /} /{legs par smras zhes smra bar byed//} धर्मं श्रुत्वाऽर्थसम्मूढा भाषन्ते च सुभाषितम् । शि.स.५१ख/४९; प्रभाषते — {gang zhig dro ba nyams myong nas/} /{phyis ni smra bar byed pa bzhin//} अनुभूय यथा कश्चिदौष्ण्यं पश्चात् प्रभाषते । त.स.१२२ख/१०६८; आभाषते— {de dag mthong nas ni/} {shas cher dga' zhing mchog tu dga' la/} {skyel zhing smra bar byed do//} तान् दृष्ट्वा प्रीतिप्रामोद्यबहुलः प्रत्युद्गम्याऽऽभाषते च अ.श.१३७ख/१२६; उच्यते — {gnas dang gnas la rang bzhin du'ang /} /{rgyu gang gis na smra bar byed//} स्थितौ स्थितिः स्वभावश्च हेतुना केन वोच्यते । त.स.४२क/४२६; कथ्यते — {blo ngan rnams kyis mi rtogs te/} /{brjod du med pa smra bar byed//} न च बुध्यन्ति दुर्मेधा अवक्तव्यश्च कथ्यते ।। ल.अ.१९१क/१६३; मन्त्रयते — {de dag don gang smra bar byed pa de ni yang smra bar byed pa dang} यञ्च तेऽर्थं मन्त्रयन्ते तमसावर्थं मन्त्रयते बो.भू.३४क/४३; वर्णयति— {de'i rang bzhin gyi rgyu gang yin pa de ni gtso bo yin no zhes ser skya pa ste/} {grangs can rnams smra bar byed do//} यच्च तन्मयं कारणं तत्प्रधानमिति कापिलाः साङ्ख्या वर्णयन्ति त.प.१५१ख/२८; उपवर्ण्यते — {dngos po med pa'ang dngos po nyid/} /{yin par gong du khas blangs pa/} /{de nyid slar yang ngo bo nyid/} /{med ces ci phyir smra bar byed//} अभावस्य च वस्तुत्वे पूर्वमङ्गीकृते सति । नीरूपता पुनस्तस्य किमर्थमुपवर्ण्यते ।। त.स.६१ख/५८ २. वदेत् — । {zhe sdang gti mug sogs 'brel mi/} /{gzhan du yang ni smra bar byed//} द्वेषमोहादिभिर्योगादन्यथाऽपि वदेत् पुमान् ।। त.स.५९क/५६६; ब्रूयात् — {gang zhig sgra rtag par 'dod pa/} {de ji ltar de'i rang bzhin tha dad pa gzhan gyi khyad par du smra bar byed} यो हि नित्यं शब्दमिच्छति, स कथमपरोपाधिकांस्तस्य स्वभावभेदान् ब्रूयात् त.प.१५०क/७५२; • वि. वक्ता— {lung 'dzin par byed pa ni smra bar byed pa yin no//} आगमस्य हि धारयितारो वक्तारः अभि.भा.८१ख/११८६; वादी — {skye rgu rnams la mdza' bas yang dag chags/} /{rgyal po gzhung ngan dag tu smra bar byed/} / ग्. {yon can blon po rnams kyis rang nyid kyi/} /{grags pa rab tu sgrogs par byed pa yin//} प्रजारञ्जनसंसक्ता राजदौर्जन्यवादिनः । स्वयशःख्यापनायैव जायन्ते धूर्तमन्त्रिणः ।। अ.क.३१३ख/४०.७१; वादिनी— {yon tan la 'os rnam pa can/} /{mdza' bas 'jam par smra byed pa//} अहो गुणोचिताकारा प्रणयान्मृदुवादिनी । अ.क.३५५क/४७.४६; वाचकः — {mngon par brjod pa ni smra bar byed pa'i sgra'o//} अभिलापः वाचकः शब्दः त.प.२ख/४४९; आविष्कर्ता — {bdag nyid ji lta ba bzhin du smra bar byed pa yin te} यथाभूतमात्मानमाविष्कर्ता भवति श्रा.भू.६३क/१५५; • ना. मुक्तिकः, परिव्राजकः — {'di ltar kun du rgyu smra byed kyis bzhi tshan 'di zhus nas}… {smra byed khyod kyis bcom ldan 'das la dang po nyid du zhu ba zhus ba gang yin pa} तथाहि मुक्तिकः परिव्राजक एवं चतुष्कं पृष्ट्वा… यमेव त्वं मुक्तिक तत्प्रथमतो भगवन्तं प्रश्नं पृष्टवान् अभि.भा.८९ख/१२१२.
smra byed pa
= {smra byed/}
smra byed yin
क्रि. वदति — {tshe 'di la ni ma mthong dang /} /{rjes su dpag pa ma thos pa/} /{byung dang 'byung 'gyur da ltar ba/} /{de kun shes gyur smra byed yin//} श्रुतानुमितदृष्टं च यन्न वस्त्वत्र जन्मनि । भूतं भवद्भविष्यच्च तद् विदन्ति वदन्ति च ।। त.स.१२४क/१०७५.
smra mang
= {smra ba mang ba/}
smra mi bya
कृ. न वक्तव्यम् — {de yi tshe/} /{las su mi bya smra mi bya/} /{shing bzhin du ni gnas par bya//} न कर्तव्यं न वक्तव्यं स्थातव्यं काष्ठवत्तदा ।। बो.अ.१२क/५.४८; न वाच्यम् — {dam par phyag bya rtsub por smra mi bya//} सन्तः प्रणम्याः परुषं न वाच्यम् अ.क.३०२क/३९.५३.
smra la dga' ba
= {smra ba la dga' ba/}
smra las byung ba
= {smra ba las byung ba/}
smra shes par 'gyur
क्रि. प्रव्याहरणसमर्थो भवति — {lkugs pa rnams kyang smra shes par gyur to//} मूकाः प्रव्याहरणसमर्था भवन्ति अ.श.५७ख/४९.
smra seng
= {smra ba'i seng ge/}
smrar 'jug
= {smrar 'jug pa/}
smrar 'jug pa
• क्रि. भाषयति — {sprul pa'i sems med pa'i phyir sprul pa med na ji ltar smrar 'jug ce na} निर्माणचित्ताभावान्निर्मिताभाव इति कथमेनं भाषयन्ति अभि.भा.६४क/१११९; भाष्यते — {bsam gtan dang po'i sa pa'i sprul pa ni rang gi sa pa'i sems kho nas smrar 'jug go//} प्रथमध्यानभूमिको हि निर्मितः स्वभूमिकेनैव चित्तेन भाष्यते अभि.भा.६३ख/१११८; • सं. भाषणम् — {rang gi sa pas sprul bar byed/} /{smrar 'jug pa ni 'og mas kyang //} स्वभूमिकेन निर्माणं भाषणं त्वधरेण च । अभि.को.२३ख/७.५१.
smrar 'jug pa'i sems
भाषणचित्तम् — {gang gi tshe smrar 'jug pa'i sems yod pa de'i tshe sprul pa'i sems med pa'i phyir} यदा भाषणचित्तं तदा निर्माणचित्ताभावः अभि.भा.६४क/१११९.
smrar mi 'gyur
क्रि. तूष्णींभवति — {gcig mi smra bar gyur pa dang /} /{de dag thams cad smrar mi 'gyur//} एकस्य तूष्णीभूतस्य सर्वे तूष्णींभवन्ति ते ।। अभि.भा.६४क/१११९.
smrar med pa
= {smra ba med pa/}
smras
क्रि. ( {smra} इत्यस्या भूत.) १. अवदत्— {lha yi pho nya mngon phyogs te/} /{rab dga' rnam par rgyas pas smras//} अभ्येत्य देवदूतस्तान् प्रहर्षाकुलितोऽवदत् ।। अ.क.४१क/४.५५; अवोचत् — {sems ni dang bar 'os pa de dag smras//} चित्तप्रसादोचितमित्यवोचत् अ.क.२०२ख/२२. ९६; उवाच — {de la yang smras pa} तामप्युवाच वि.व. २१५क/१.९१; ऊचे — {de yis dris la dal bur ni/} /{ri mo mkhas pas de la smras//} इति पृष्टस्तया स्वैरं तामूचे चित्रकोविदः । अ.क.१८१क/२०.६७; अब्रवीत्— {de yis smras pa mi mo rnams/} /{bsrung ba brgyas kyang tshul khrims min//} सोऽब्रवीन्नास्ति नारीणां शीलरक्षा शतैरपि । अ.क.१५०क/१४.१३०; अवादीत् — {bden pa de yis nyams med lus ldan par/} /{bdag gyur cig ces rab dang des slar smras//} सत्येन तेनाक्षतदेह एव स्यामित्यवादीत् स पुनः प्रसादी ।। अ.क.२९६ख/३८.१७; अभ्यधात् — {rgyal la rgyal sras kyis smras pa//} नृपं राजसुतोऽभ्यधात् अ.क.२६०क/३१.७; अभाषत — {re ba nyams pas rab 'khrugs pa/} /{rab bzang gis ni de la smras//} आशाभङ्गसमुद्भ्रान्तः सुभद्रस्तमभाषत ।। अ. क.१८४ख/८०.४७; बभाषे — {de yis der smras} स तं बभाषे अ.क.१८६क/२१.२४; जगाद— {de bzhin bus kyang bdag la smras//} पुत्रोऽप्येष जगाद माम् अ.क.१७२क/१९.१०१; निवेदयामास— {de nas gzhon nu de gnyis kyis ji ltar gyur pa de zhib tu smras so//} अथ तौ कुमारौ विस्तरेण तं वृत्तान्तं निवेदयामास सु.प्र.५७क/११२; समालपति स्म — {phyin pa dang rtswa 'tshong bkra shis pa la snyan pa'i tshig gis smras te} उपसंक्रम्य स्वस्तिकं यावसिकं मधुरया वाचा समालपति स्म ल.वि.१४१क/२०८; आमन्त्रयते स्म म.व्यु.६३१२ (८९ख) २. वदति — {de la rnal 'byor mas smras pa/} /{e ma bu ni snying rje che//} वदन्ति तत्र योगिन्य अहो पुत्र महाकृप । हे.त.८क/२२; उच्यते — {smras pa zhes bya ba la sogs pas lan 'debs par byed pa yin te} उच्यत इत्यादिना परिहरति त.प.४०ख/५३०; ब्रवीति — {nges par ji ltar khyod kyis smras pa de bzhin no//} एवं नाम यथा भवान् ब्रवीति ना.ना.२२६ख/१७; {gang gis ba men ci 'dra zhes/} /{grong pa dag gis dris pa na/} /{ba lang ci 'dra de 'dra zhes/} /{'brog pas smras pa lta bu'o//} कीदृग्गवय इत्येवं पृष्टो नागरकैर्यदा । ब्रवीत्यारण्यको वाक्यं यथागौर्गवयस्तथा ।। त.स.५६क/५४३; लपति मि.को.१०४ख; भाषते — । {de nas lha'i dbang po brgya byin gnod sbyin gyi cha lugs rkang lag dang mig mi sdug pa zhig tu bsgyur nas rgyal po'i mdun du tshigs su bcad pa smras pa} अथ शक्रो देवानामिन्द्रो गुह्यकरूपधारी भूत्वा विकृतकरचरणनयनो राज्ञः पुरस्ताद् गाथां भाषते अ.श.१०८ख/९८; व्याचष्टे— {de la 'grel pa byed pa kha cig ni de dag las sems pa can skye ba yin par smras la} तत्र केचिद् वृत्तिकारा व्याचक्षते—उत्पद्यते तेभ्यश्चैतन्यम् त.प. ९०ख/६३३; वर्ण्यते — {de lta yin dang sangs rgyas pa la sogs pa dag gis gang smras pa'i sems tsam la sogs pa'i tshul de ni rigs pa ma yin no zhes pa'i bar gnas so//} ततश्च चित्तमात्रतादिनयो यो बौद्धादिभिर्वर्ण्यते सोऽयुक्त इति स्थितम् त.प.१६५क/७८५; आरोचयति — {bram ze dang khyim bdag gi khyim rnams su smras pa} ब्राह्मणगृहपतिकुलेषु चाऽऽरोचयन्ति वि.व.३१७क/१.१३०; कथयति — {des smras pa/} {'phags pa bdag nyid 'tshal te mchi'o//} सा कथयति । आर्य अहं स्वयमेवानेष्यामीति वि.व.१३१ख/१.२०; आह — {sangs rgyas bcom ldan 'das kyi dbang du byas nas smras pa'o//} बुद्धं भगवन्तमधिकृत्याह अभि.भा.२६ख/५; प्राह— {de nas sde dpon yongs 'dren gyis/} /{rab tu bzhad cing de la smras//} प्रहसन्नथ तं प्राह सेनानां परिणायकः । अ.क.४२क/४.६३; {rgol bas smras pa} वादी प्राह प्र.अ.१९४ख/५५० ३. ब्रूयात् — {rtog ge rnams kyis gang smras zhes//} यन्नाम तार्किको ब्रूयात् त.स.७६ख/७१७.
smras nas ring mo zhig lon pa
चिरभाषितम् — {byas nas ring mo zhig lon pa dang smras nas ring mo zhig lon pa mi brjed pa} चिरकृतचिरभाषितानामसम्मोषता सू.व्या. १४९ख/३२.
smras pa
• भू.का.कृ. १. प्रोक्तम्— {bram ze gcer bu ser skya pas/} /{rtogs pas dpyad pa nyid du ni/} /{sna tshogs su ni brjod pa na/} /{ci zhes phul du byung ba smras//} कल्पनारचितस्यैव वैचित्र्यस्योपवर्णने । को नामातिशयः प्रोक्तो विप्रनिर्ग्रन्थकापिलैः ।। त.स.६५क/६११; भाषितम् — {bram ze 'dis ni gzhan zhig la bsams nas smras pa} अन्यदेवानेन ब्राह्मणेनाभिसन्धाय भाषितम् जा.मा. ११३ख/१३२; {shing rta zhon nas 'gro ba na/} /{dus kyi 'dab mas tshig 'di smras//} संवाहे गच्छतोर्वाक्यमृतुपर्णेन भाषितम् ।। त.स.११५ख/१००१; अभिहितम् — {zhes pa sman pas smras pa'i tshe/} /{de bzhin zhes smras sa dbang gis//} इति वैद्यैरभिहितं तथेत्युक्त्वा क्षितीश्वरः । अ.क.२९०ख/३७.३६; उदितम् — {de lta yin na med pa la/} /{khyod kyis smras pa don med 'gyur//} तथा सति वृथा प्राप्तं नास्तिकेनोदितं त्वया ।। प्र.अ.१२३ख/१३२; वर्णितम्— {'di ltar gzhon nu ma len gyis 'brel pa rtogs pa'i thabs 'di smras te} सम्बन्धप्रतिपत्तेरयं न्यायः कुमारिलेन वर्णितः त.प.१९७ख/८६१; उपवर्णितम् — {de nyid yan lag can nyid du/} /{khyed cag gis ni smras pa yin//} त एवावयवित्वेन भवद्भिरुपवर्णिताः ।। त.स. २३क/२४७; आरोचितम् — {rgyal pos ji ltar gyur pa thams cad bram ze dus dpog la rgyas par smras pa} राज्ञा यथावृत्तं सर्वं वेलामाय ब्राह्मणाय विस्तरेणारोचितम् वि.व.१५५क/१.४३; निवेदितम् — {des bram ze skar rgyal la smras pa} तया तिष्यस्य ब्राह्मणस्य निवेदितम् वि.व. १४क/२.८४; समाख्यातम्— {ji ltar byas/} {de rnams kyis rgyas par smras pa} यथाकथं तैर्विस्तरेण समाख्यातम् वि.व.१५०ख/१.३९; सूचितम् — {'di yi bu yis pha gsod ces/} /{gang phyir mtshan mkhan rnams kyis smras//} पितृहन्ता सुतो ह्यस्या निमित्तज्ञेन सूचितः ।। अ.क.१७९क/२०.४२; गीतम्— {phyogs gcig shes pas de smras yin/} /{kun mkhyen gyis gsung mi 'gyur ro//} एकदेशज्ञगीतं तन्न स्यात् सर्वज्ञभाषितम् ।। त.स.११८क/१०१९; कीर्तितम्— {yang na gnod byed sha za sogs/} /{ma mthong bas ni smras sam ci//} किं वा क्षुद्रपिशाचाद्यैरदृष्टैरेव कीर्तिताः । त.स.११८क/१०२०; उपदिष्टम्— {ring na gnas pas sgra brnyan bzhin/} /{rtsed mo byed par smras sam ci//} क्रीडद्भिरुपदिष्टाः स्युर्दूरस्थप्रतिशब्दकैः ।। त.स. ११८क/१०२०; गदितम्— {rtags ngan gzhan yang zhes bya ba ni ku mA ra ri las smras pa ste} अन्येऽपि कुहेतव इति कुमारिलगदिताः त.प.३०२क/३१७; प्रणीतम् — {de nyid spyang po sha za sogs/} /{smras pa zhes ni dogs par 'gyur//} तद्भुजङ्गपिशाचादिप्रणीतमिति शङ्क्यते । त.स.१३२क/११२१; उद्दिष्टम् म.व्यु.२७८२ (५०ख) २. उक्तवान् — {bla na med pa yang dag par rdzogs pa'i byang chub tu smon lam 'debs par 'gyur ro snyam du rig nas smras pa} कुर्यादनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रणिधानमिति विदित्वोक्तवान् अ.श.५ख/४; • सं. उक्तिः — {sru kho bo la chu dang}…{byin cig/} {khyod nyid de dag yin no zhes smras pa dag la'o//} देहि मे भगिनि पानीयं…त्वमेवैतदित्युक्तिषु वि.सू.२०ख/२४; उद्गारः — {nga yis smras pa 'di thos nas//} श्रुत्वोद्गारमिमं मम जा.मा.१६क/१७; व्याहृतिः — {rjes dpag tshad ma ma yin zhes/} /{khyed kyis smras pa 'bras med de//} नानुमानं प्रमाणं चेद् विफला व्याहृतिस्तव । त.स.५४ख/५२७; कीर्तनम्— {ji ltar da ltar yid ches med/} /{de ltar 'das don smras la'ang yin//} यथाऽद्यत्वे न विस्रम्भस्तथाऽतीतार्थकीर्तने ।। त.स. ११९ख/१०३८.
smras pa nyid
वक्तृत्वम् — {des 'dir sogs pa'i sgras bsdus pa/} /{phan tshun 'gal ba nyid kyi phyir/} /{smras pa nyid la'ang ldog pa ni/} /{nges pa yin snyam 'ga' sems na//} तदत्रादिपदाक्षिप्ते वक्तृत्वे योऽभिमन्यते । निश्चयं व्यतिरेकस्य परस्परविरोधतः ।। त.स.१२२ख/१०६७; द्र.— {tshig tu ma smras pa nyid ni/} /{re zhig mngon sum du mi 'dod//} न त्वनुच्चरिते वाक्ये प्रत्यक्षं तावदिष्यते ।। त.स.५८ख/५६०.
smras pa min
क्रि. नोच्यते — {byas pa ngag dang byed po la/} /{thog ma med nyid smras pa min//} कर्तृकृत्रिमवाक्यानामुच्यते न त्वनादिता । त.स.१२६ख/१०९१.
smras pa yin
• क्रि. कथ्यते — {rnam par dbye ba bstan pa med par ni mtshan nyid bstan par mi nus par rtogs nas thog mar rnam par dbye ba smras pa yin no//} अशक्यतां च प्रकारभेदकथनमन्तरेण लक्षणनिर्देशस्य ज्ञात्वा प्राक् प्रकारभेदः कथ्यते न्या.टी.४७क/८७; • भू.का.कृ. उक्तम् — {rigs bral mang du de dag gis/} /{smras yin} बह्वेवायुक्तमुक्तं यैः त.स.१२१क/१०४९; उदितम् — {tshad ma gzhan gyis nges bya zhes/} /{de ltar khyed kyis smras pa yin//} प्रमाणान्तरनिश्चेयमित्येवं हि त्वयोदितम् ।। त.स.१०३ख/९१०; गदितम् — {zhes bya de ltar smras pa yin//} इतीदं गदितम् त.स.१३१ख/१११९; गीतम् — {phyogs gcig shes pas de smras yin/} /{kun mkhyen gyis gsungs mi 'gyur zhes//} एकदेशज्ञगीतं तु न स्यात् सर्वज्ञभाषितम् । इति त.स.१३१क/१११६; प्रोक्तम्— {de yi gnod pa can smras yin/} /{rim dang cig car 'gal ba'i phyir//} तस्या हि बाधकं प्रोक्तं क्रमाक्रमविरोधतः । त.स.१२७ख/१०९७; उदाहृतम् — {de ltar 'di yang ngag tsam ni/} /{rgyu mtshan med par smras pa yin//} इतीदमपि वाङ्मात्रमहेतुकमुदाहृतम् ।। त.स.१२६ख/१०८९.
smras par gyur
भू.का.कृ. निवेदितम् — {bcom ldan 'das kyis gsungs pa de/} /{rab bzang gis ni smras par gyur//} भगवद्भाषितं तत्तु सुभद्रेण निवेदितम् । अ.क.८७क/९.९.
smras par grags pa
क्रि. उद्घोष्यते — {zhes sangs rgyas pa rnams kyi smras par grags pa gang yin pa de mi 'thad do snyam du bsam pa yin no//} इत्यादि यद् बौद्धैरुद्घोष्यते, तत्किल नोपपद्यत इति भावः त.प.२६५क/९९९.
smras byas pa
भू.का.कृ. कीर्तितम् — {de dag su yis smras byas pas/} /{de dag la yid ches mi 'gyur//} विश्वासश्च न तासु स्यात् केनेमाः कीर्तिता इति ।। त.स.११८क/१०२०.
smras byed
वि. वादिनी — {de yis rtsub mo 'di smras te/} /{'dar ba dang ldan 'khri shing ni/} /{sgra sgrog bung ba'i 'phreng ldan bzhin/} /{snyan par smras byed des smras pa//} इत्युक्ता परुषं तेन कम्पमाना लतेव सा । उवाच गुञ्जन्मधुपश्रेणीमधुरवादिनी ।। अ.क.३४५ख/४५.४२.
smras zin
= {smras su zin/}
smras yin
= {smras pa yin/}
smras su zin
भू.का.कृ. उक्तम् — {smras su zin kyang 'di rigs pa ma yin te} उक्तमिदम्, न पुनर्युक्तम् वा.न्या. ३३३ख/५३; कथितम् — {rab tu byed pa ma thos par ni smras su zin kyang nges par mi 'gyur ba bden mod kyi} सत्यम्—अश्रुते प्रकरणे कथितान्यपि न निश्चीयन्ते न्या.टी.३७क/१३.
smre
= {smre ba/}
smre sngags
आक्रन्दः — {mtshungs med smre sngags byas nas ni/} /{btud dang bcas pas rab tu 'dug//} आक्रन्दमतुलं कृत्वा सप्रणामा ततस्थिरे ।। म.मू.२९३ख/४५६; प्रलापः — {zhes te smre sngags sna tshogs su smra zhing} इति नानाविधान् प्रलापान् प्रलपन्तः ग.व्यू.१६७क/२५०; कुवाक्यम् — {thugs rje chen po la smre sngags kyis bstod pa zhes bya ba} महाकारुणिककुवाक्यस्तोत्रनाम क.त. २७३२.
smre sngags bton
= {smre sngags bton pa/} {smre sngags bton te} परिदेवित्वा — {de nas spre'u de mya ngan dang sdug bsngal ba dang smre sngags bton te song} ततोऽसौ मर्कटः शोचित्वा क्लमित्वा परिदेवित्वा प्रक्रान्तः वि.व. १२४क/१.१२.
smre sngags bton pa
• क्रि. परिदेवते — {des mtshon cha blangs te khab phugs su zhugs nas ngu zhing rnam pa du mar smre sngags bton te} स शस्त्रमादाय कुटिं प्रविश्य रुदन् बहुविधं परिदेवते अ.श.२५५ख/२३४; • वि. परिदेवमानः — {de nas de dag gis de ltar smre sngags bton kyang skyabs byed pa su yang med do//} ततस्तेषामेवमपि परिदेवमानानां नास्ति कश्चित्त्राता अ.श.२१७ख/२०२.
smre sngags 'don
• क्रि. १. परिदेवते — {gang dag 'khor bar lhung ba'i sems can mthong nas mya ngan byed cing smre sngags 'don gyi} ये संसारप्रपतितान् सत्त्वान् दृष्ट्वा शोचन्ति परिदेवन्ते र.वि.१००क/४८ २. परिदेवेत — {mthong nas kyang}…{mya ngan byed la smre sngags 'don te} दृष्ट्वा च…शोचेयुः परिदेवेरन् र.वि.१००क/४७; • = {smre sngags 'don pa/}
smre sngags 'don du bcug par 'gyur
क्रि. विलपिष्यते— {sdig can khyod ni rgya mtsho chen por gru zhig pa ltar do mod byang chub sems dpas smre sngags 'don du bcug par 'gyur ro//} विलपिष्यसे त्वमद्य पापीयं बोधिसत्त्वेन भिन्नयानपात्र इव महार्णवे ल.वि.१६२ख/२४३.
smre sngags 'don pa
• सं. परिदेवः — {mya ngan las byung ba'i tshig tu smre ba ni smre sngags 'don pa'o//} लालप्यनं परिदेवः शि.स.१२५क/१२१; {mya ngan dang smre sngags 'don pa dang sdug bsngal ba dang yid mi bde ba dang 'khrug pa 'byung bar 'gyur} शोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायासाः समुदागच्छन्ति द.भू.२२०क/३१; परिदेवितम् — {de nas byang chub sems dpa'i chung ma bdag gi khyim thab rab tu byung ba'i phyir bdag gi ma snying rje zhing snying nas smre sngags 'don pa des} अथ सा बोधिसत्त्वस्य पत्नी तेन मातुः करुणेनाकृतकेन परिदेवितेन पतिप्रव्रज्याभिसम्बन्धेन जा.मा.१०५ख/१२२; आक्रन्दितम्— {bud med rab tu byung ba de snying rje rje skad du smra zhing smre sngags 'don la ngu ba tsam la brten pa} तां प्रव्रजितां करुणविलापाक्रन्दितरुदितमात्रपरायणाम् जा.मा. ११३क/१३१; • वि. परिदेवकः — {bya ba dang bya ba ma yin pa lta smos kyang ci dgos te/} {'dir kyi hud sems zhes smre sngags 'don pa'i dmyal ba dper bya'o//} किं पुनः कार्यमकार्यं वा हा चित्तपरिदेवकश्चात्र नारक उदाहार्यः अभि.भा.१९७क/६६७; • कृ. परिदेवमानः, ओ ना — {skye dgu'i bdag mo chen mo gau ta mI smre sngags 'don te sa la 'gre ldog} महाप्रजापत्यपि गौतमी परिदेवमाना महीतले परिवर्तते स्म ल.वि.११३क/१६५; अनुशोचयन् — । {de nas gzhon nu dra ba can yang ma'i smre sngags 'don cing smras pa} अथ जाली कुमारो मातरमनुशोचयन्नुवाच जा.मा.५६क/६५; • अव्य. सपरिदेवितम् — {bu mo de smre sngags 'don cing skad phyung ste ngu ngu ba las brgyal bar gyur to//} सपरिदेवितं सस्वरं रुदती मोहमुपजगाम बाला जा.मा.१०५ख/१२२.
smre sngags 'don pa can
वि. सपरिदेवः — {de 'du byed kyi rnam pa de lta bu la}… {mya ngan can dang smre sngags 'don pa can dang 'khrug pa can}…{mthong nas} स एवंभूतं सर्वसंस्कारगतं…सशोकं सपरिदेवं सोपायासं…सम्पश्यन् द.भू.१९६क/१९.
smre sngags 'don par byed
क्रि. परिदेवते— {de gzhi de las} …{mya ngan byed/} {gdung bar byed/} {smre sngags 'don par byed/} {brang rdung bar byed} स तन्निदानं शोचति क्लाम्यति, परिदेवते, उरस्ताडयति श्रा.भू.३१क/७८.
smre sngags 'don bzhin
कृ. विलपन् — {kyi hud shing rta sna tshogs tshal/} /{kyi hud mtshe'u dang dal gyis 'bab/} /{kyi hud sdug pa rnam shes lha/} /{smre sngags 'don bzhin sa la lhung //} हा चैत्ररथ हा वापि हा मन्दाकिनि हा प्रिये । इत्यार्ता विलपन्तोऽपि गां पतन्ति दिवौकसः ।। अभि.स्फु.१५२ख/८७६.
smre sngags phyung
क्रि. विललाप — {des/} /{rgya che g}.{yang sar 'khyam pa ltar/} /{sdug bsngal gyur bzhin smre sngags phyung //} सः । विललाप पृथुश्वभ्रे विभ्रष्ट इव दुःखितः ।। अ. क.२३४क/८९.१५७.
smre sngags rab tu 'don
क्रि. परिदेवयति — {yud tsam 'greng nas slar yang sa la 'gyel/} /{snying rje'i skad kyis smre sngags rab tu 'don//} मुहूर्तं तिष्ठन्ति पतन्ति भूमौ कारुणस्वरेण परिदेवयन्ति ।। सु.प्र.५९ख/१२०.
smre ba
• क्रि. परिदेवते स्म — {de nas byang chub sems dpa'}…{snying rje chen po'i smre bas sems can phyir smre ste} अथ बोधसत्त्वः… महाकरुणापरिदेवितेन सत्त्वान् परिदेवते स्म ल.वि.१०३क/१४९; • सं. निक्रन्दः — {smre ba'i sbyin pa med do//} नास्ति निक्रन्ददानम् शि.स. १४९ख/१४४; परिदेवितम् — {de nas byang chub sems dpa'}…{snying rje chen po'i smre bas sems can phyir smre ste} अथ बोधसत्त्वः… महाकरुणापरिदेवितेन सत्त्वान् परिदेवते स्म ल.वि.१०३क/१४९.
smreng
१ {gsang ba} इत्यस्य प्रा. २. {bshad pa} इत्यस्य प्रा. ।
smros
• क्रि. ( {smra} इत्यस्या विधौ) = {smros shig} उच्यताम् — {de nas brgya byin der phyogs smras/} /{rgyal po rab gdung khyed kyis ni/} /{lus ni rab tu byin pa la/} /{rnam 'gyur byung ngam bden par smros//} ऊचे शक्रस्तमेत्याथ राजन् प्रव्यथितस्य ते । अपि देहप्रदानेऽभूद्विकारः सत्यमुच्यताम् ।। अ.क.१८८ख/८०.९४; कथ्यताम् — {khyod gnas gang na yod pa smros//} कथ्यतां क्व तवाश्रमः अ.क.१४४क/६८.३२; {myur du smros} कथयतां लघु सु.प्र. ५७क/११२; वदतु— {yun ring rgyu bas bsags pa yi/} /{pha rol med pa'i kun nyon mongs/} /{bar med de yis chos sred khyod/} /{mi ngal lam ci cung zhig smros//} वद धर्मरुचे कच्चिच्चिरसञ्चारसञ्चितैः । तैरपारपरिक्लेशैर्न श्रान्तोऽसि निरन्तरैः ।। अ.क.२२६क/८९.५७; *ब्रवीहि — {su yis khyod mi dga' byas de myur nga la smros/} /{de 'dir de'u re chad pa chen pos gcad par bya//} केनाप्रियं तव कृतं मम तद्ब्रवीहि ज्येष्ठं ददामि यदिहास्य क्षणेन दण्डम् ।। रा.प.२४७क/१४५; • कृ. वक्तव्यम् — {khyod kyis rang yul phyin nas ni/} /{bdag gi bu mo dag la smros//} त्वया स्वदेशमाप्तेन वक्तव्या दुहिता मम । अ.क.१७२ख/१९.१०४.
smros pa
विदर्भणम् मि.को.११ख ।
smros shig
क्रि. कथयतु — {glen pa 'ga' la gzhan dag gis/} /{khyu mchog rwa ring ma lto na/} /{gnas pa ci ltar srid pa gang /} /{smros shig ces ni dris pa na//} कश्चित् तौतः किलान्येन पृष्टः कथय सम्भवम् । मातुर्दीर्घविषाणस्य वृषभस्य कथं स्थितिः ।। प्र.अ.४८ख/५५; {de smros shig smros shig ces rgyal pos dris pa dang /} {smras pa} कथय कथयेदानीमिति च सादरं राज्ञा पर्यनुयुक्तोवाच जा.मा.१७क/१८; वदतु — {chos dag smros shig} धर्मान् वद अभि.भा.२३७ख/७९९; ब्रवीतु — {lang ka'i bdag po chos gnyis po de smros shig} ब्रूहि लङ्काधिपते धर्मद्वयम् ल.अ.६२क/७; {gsang ba pa chos smros shig ngas mnyan par bya'o//} ब्रूहि गुह्यक धर्मान् श्रोष्यामि अ.श.९६क/८६; भाषताम्— {gal te des 'di snyam du song zhig snyam na ni 'gro bar 'gyur}…{smros shig snyam na ni smra bar 'gyur ba yin no//} स चेदस्यैवं भवति—गच्छतु गच्छति…भाषतां भाषते बो.भू.३४क/४३.
tsa
१. व्यञ्जनसप्तदशवर्णः । अस्योच्चारणस्थानम् — {'di'i nga ro 'don tshul la skye gnas rkan dang /} {byed pa lce dbus/} {nang gi rtsol ba rkan lce gnyis phrad dang /} {phyi'i rtsol ba srog chung sgra med} बो.को.२१८२ । २. च (देवनागरीवर्णः) — {tsa zhes brjod pa dang 'phags pa'i bden pa bzhi'i sgra byung ngo //} चकारे चतुरार्यसत्यशब्दः (निश्चरति स्म) ल.वि.६७ख/८९; {tsa sde} चवर्गः वि.प्र.२५८ख/२.६८; {tsa ra ka} चरकः त.स.६२क/५८८ । ३. चः [1] = {chom rkun} चौरः — {tsa ni chom rkun} श्री.को.१७४ख [2] = {zla ba} चन्द्रः — {tsa ni chom rkun zla ba dag//} श्री.को.१७४ख ।
tsa ko ra
चकोरः, पक्षिविशेषः — {khyi gdong la sogs pa lha min rnams kyi dam tshig brgyad ni/} {mig sngon dang tsa ko ra dang a ni la dang gu da mu kha zhes pa pha bang dang} श्वानास्याद्यष्टौ आसुरीणां समयाः—नीलाक्षः, चकोरः, अनिलः, वाग्वुलिका गुदमुख इति वि.प्र.१६७ख/३. १५१; {bya tsa ko ra} चकोरः म.व्यु.४८९५ (७५क).
tsa ko ra ka
= {tsa ko ra/}
tsa ta ka
चातकः, पक्षिविशेषः — {myos pa'i tsa ta ka 'di'ang khyod la snyan pa'i bstod pa'i bstod pa g}.{yon nas sgrogs pa dang //} वामश्चायं नदति मधुरं चातकस्ते सगन्धः मे.दू.३४२क/१.९.
tsa tu sa maM
चतुःसमम् — {bshang ba tsa tuHsa maM brjod/} /{gci ba ka stu ri zhes brjod//} गूथं चतुःसमं प्रोक्तं मूत्रं कस्तुरिका स्मृता । हे.त.१९क/६०.
tsa sde
चवर्गः — {de ltar dpyid kyi dus su khyim gyi dbye bas tsa sde rnams rgyu'o//} एवं वसन्तृतौ क्रमति चवर्गः राशिभेदेनेति वि.प्र.२५८ख/२.६८.
tsa na ka
• सं. चणकः, शस्यभेदः — {tsa na ka yi 'bru tshad kyi/} /{'dab ma brgyad pa ge sar bcas//} चणकास्थिप्रमाणं तु अष्टपत्रं सकेशरम् । गु.स.९९क/१९; {tsa Na ka'i tshad kyi ril bu byas te} चणकप्रमाणां गुलिकां कृत्वा वि.प्र.८२ख/४.१६९ • ना. चाणक्यः, आचार्यः — {tsa na ka'i rgyal po'i lugs kyi bstan bcos} चाणक्यराजनीतिशास्त्रम् क.त.४३३४; द्र. {tsa Na kya/}
tsa na ka dkar
= {tsa na ka dkar po/}
tsa na ka dkar po
श्वेतचणकः — {de bzhin du grangs ji lta bas so ba la sogs pa 'bru'i tshogs rnams te/} {so ba dang so ba chen po dang mon sran dang tsa na ka dkar po dang til nag po ni dang po lnga'o//} एवं यथासंख्यं धान्यादिशस्यसमूहम् । धान्यं, महाधान्यं, माषाः, श्वेतचणकाः, कृष्णतिला इति प्रथमपञ्चकम् वि.प्र.१४९ख/३.९६.
tsa na ka nag po
कृष्णचणकः — {zar ma dang ba ra TI dang bar+NA dang ku lata tha dang tsa na ka nag po ste}…{'bru lnga} अतसी, वरटी, वर्णा, कुलत्थाः, कृष्णचणकाः । इति पञ्चशस्यानि वि.प्र.१४९ख/३.९६.
tsa nag kya
= {tsa Na kya/}
tsa Na ka
= {tsa na ka/}
tsa Na kya
ना. चाणक्यः, मन्त्री — {blo ldan snying po thig le yi/} /{rgyal po de yi blon po ni/} /{tsa nag kya zhes rnam bsgrags pa/} /{bram ze'i khye'us khro bo 'grub//} मन्त्री तस्य राज्ञस्य बिन्दुसारस्य धीमतः ।। चाणक्य इति विख्यातः क्रोधसिद्धस्तु माणवः । म.मू.३०७ख/४७९; द्र. {tsa na ka/}
tsa bya
चव्यम् यो.श.३क/२७.
tsa rtsi ka
= {tsa rtsi kA/}
tsa rtsi ka
= {tsa rtsi kA/}
tsa rtsi kA
• ना. चर्चिका, योगिनी/महामाता — {tsa rtsi kA sogs rnal 'byor ma rnams} योगिन्यश्चर्चिकाद्याः वि. प्र.४०ख/४.२६; {da ni gsung gi dkyil 'khor la tsa rtsi kA la sogs pa'i sa bon gyi yi ge rnams gsungs te} इदानीं वाङ्मण्डले चर्चिकादीनां बीजाक्षराण्युच्यन्ते वि.प्र. ५३ख/४.८२; {shin tu sngon mo la sogs pa khro bo'i lha mo rnams dang tsa rtsi kA la sogs pa ma mo rnams dang} अतिनीलादिक्रोधदेवीनां चर्चिकादिमातॄणाम् वि.प्र.२९ख/४.१ • सं. चर्चिका, ओषधिविशेषः — {dbang mo zhes pa ni in+d+ra bA ru Ni ste cha gsum dang}…{tsa rtsi kA zhes pa ni a d+ho puSh+pi ka ste cha gcig go/} /{zhes pa ni gnyis pa lnga dgod pa'o//} ऐन्द्रीति इन्द्रवारुणी भाग ३…चर्चिकेति अधोपुष्पिका भाग १ । इति द्वितीयपञ्चकन्यासः । वि.प्र.१४९क/३.९६.
tsa yig
चकारः — {tsa yig gis ni g}.{yo ba'i sems/} /{kra yig rim pa bcings las so//} चकाराच्चलचित्तस्य क्रकारात् क्रमबन्धनात् ।। वि.प्र.११३ख/१, पृ.११.
tsa ra ka
ना. चरकः, मुनिः — {'di ni tshad ma gzhan nyid ces/} /{thub pa tsa ra ka smra ste/} /{gang phyir 'dir dpe ma dmigs phyir/} /{'di ni rjes dpag ma yin no//} प्रमाणान्तरमेवेयमित्याह चरको मुनिः । नानुमानमियं यस्माद् दृष्टान्तोऽत्र न लभ्यते ।। त.स.६२क/५८८; {'di las phyi rol tu gyur pa tsa ra ka dang kun tu rgyu dang gcer bu pa la sogs pa'i rnam pa du ma'i mu stegs pa mang po} इतो बाह्या बहुनानाप्रकाराश्चरकपरिव्राजकनिर्ग्रन्थिपुत्रप्रभृतयोऽन्यतीर्थ्याः र.व्या.८९ख/२८.
tsa ru
चरुः, आहुतिद्रव्यविशेषः — {rang gi lha yi rnal 'byor gyis/} /{der ni tsa ru'i sbyin sreg bya//} स्वाधिदेवतायोगेन चरुं तत्रैव होमयेत् । स.उ.२९३ख/२३.५१.
• सं. चन्दनः, ओ नम्, वृक्षविशेषः — {de la lhan cig skyes pa'i dri ni/} {tsan dan la sogs pa'i dri'o/} /{sbyar ba las byung ba ni bdug spos sbyar ba la sogs pa'i dri'o//} तत्र सहजो गन्धश्चन्दनादीनाम्, सांयोगिको धूपयुक्त्यादीनाम् अभि.स.भा.४क/३; {lha yi tsan dan dag tu mthong //} दिव्यचन्दनमद्राक्षीत् अ.क.२८२ख/३६. २९; {gzhan gyi zas la me tog gi/} /{phreng ba tsan dan rgyan gyis mchod//} आहारः पूज्यतेऽन्येषां स्रक्चन्दनविभूषणैः ।। बो.अ.२५क/८.४७; परागः — {pa rA ga ni}…{tsan+da na} श्री.को.१७३ख; शीतः, ओ तम् — {n+ya gro d+ha'i 'dab ma la sogs pa la shrI kha N+Da la sogs pa dang tsan+dan la sogs pa'i smyu gus zhi ba la sogs pa'i 'khrul 'khor bri bar bya'o//} न्यग्रोधपत्रादिके श्रीखण्डादिना शीतादिलेखन्या यन्त्राणि लेख्यानि शान्त्यादीनि वि.प्र.८३ख/४. १८५ • ना. चन्दनः १. बुद्धः — {dge slong dag sngon byung ba 'das pa'i dus na}…{yang dag par rdzogs pa'i sangs rgyas}…{tsan dan zhes bya ba 'jig rten du byung ngo //} भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि चन्दनो नाम सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि अ.श.३९ख/३४ २. प्रत्येकबुद्धः — {bcom ldan 'das shakya thub pa'i g}.{yon gyi phyogs su rang sangs rgyas gzhan gnyis te/} {tsan+dan dang grub pa zhes bya ba gnyis bri bar bya'o//} भगवतः शाक्यमुनेः पार्श्वे अपरौ द्वौ प्रत्येकबुद्धौ चन्दनः सिद्धश्चेति आलेख्यौ म.मू.११९क/२८; {bcom ldan 'das rang sangs rgyas tsan dan ga las byung lags/} {ming ni ci las btags lags} कुतो भगवंश्चन्दनस्य प्रत्येकबुद्धस्योत्पत्तिर्नामाभिनिर्वृत्तिश्च अ.श.६३क/५५ ३. शुद्धावासकायिको देवपुत्रः — {de nas de'i nub mo mi nyal tsam na gnas gtsang ma'i ris kyi lha'i bu dbang phyug ces bya ba dang}… {tsan dan dang} अथ खलु तस्यां रात्रौ प्रशान्तायामीश्वरश्च नाम शुद्धावासकायिको देवपुत्रः…चन्दनश्च ल.वि.३ख/३ ४. गन्धर्वः — {dri za sna tshogs sde dang ni/} …{tsan dan dang}…{rdzu 'phrul ldan rnams kyang //} चित्रसेनश्च गन्धर्वः…चन्दनः…सर्वे त ऋद्धिमन्तश्च सु.प्र. ४३ख/८६.
tsan dan gyi
चान्दनम् — {rno ba dang zhan pa dang drag pa dang tsan dan gyi la sogs pa thams cad la ngo bo mtshungs pa nyid de} सर्वत्र हि तीक्ष्णमन्दतीव्रचान्दनादौ समरूपता प्र.अ.१७६ख/१९१; चन्दनमयी — {tsan dan gyi dbyug gu zhig kyang de la byin te} चन्दनमयीं चास्य यष्टिमनुप्रयच्छति अ.श.११क/९; द्र. {tsan dan sbangs pa/}
tsan dan dkar
= {tsan dan dkar po/}
tsan dan dkar po
श्वेतचन्दनम् — {ji ste slar gso ba byed na ni/} {shing mngar dang ut+pal sngon po dang tsan+dan dkar po gcig tu byas la/} {chu grang mo la btags te} अथ प्रत्यायनं भवति । यष्टीमधुं नीलोत्पलं श्वेतचन्दनं चैकीकृत्य शीतलेनाम्भसा पीषयित्वा म.मू. २८१ख/४४०.
tsan dan rkang 'thung
चन्दनपादपः — {lce gnyis gya gyus non pa yis/} /{jo bo tsan dan rkang 'thung ni/} /{don bya byed cing yon tan dang /} /{ldan yang bsten bya nyid mi 'gyur//} द्विजिह्वकुटिलाक्रान्तः प्रभुश्चन्दनपादपः । न यात्यर्थक्रियाकारी गुणवानपि सेव्यताम् ।। अ.क.१७६ख/२०.१४.
tsan dan 'khri shing gi khang pa
चन्दनलतागृहम् — {chu shing gzhon nu'i 'dab mas bsgribs pa tsan dan 'khri shing gi khang par zla ba chu shel gyi rdo la mal stan chas gyis shig} बालकदलीपत्रपरिक्षिप्ते चन्दनलतागृहे चन्द्रमणिशिलातलं सज्जीकुर्विति ना.ना.२३०क/४५.
tsan dan gyi khri 'phang can
ना. चन्दनपीठम्, तथागतचैत्यम्— {der khyim bdag nan khugs shes bya ba de bzhin gshegs pa'i mchod rten tsan dan gyi khri 'phang can la mchod pa byed pa zhig 'dug gis} तत्र वेष्ठिलो नाम गृहपतिश्चन्दनपीठं तथागतचैत्यं पूजयति ग.व्यू. ६५ख/१५६.
tsan dan gyi rgyal po mtshungs pa med pa'i snying po can
वि. अतुल्यचन्दनराजकर्णिकम् — {rin po che'i pad mo'i rgyal po chen po}… {tsan dan gyi rgyal po mtshungs pa med pa'i snying po can} महारत्नराजपद्मं … अतुल्यचन्दनराजकर्णिकम् द.भू.२६२क/५५.
tsan dan gyi thang chu
श्रीवेष्टः — {mar gyis gang ba dang tsan+da na gyi thang chu sbrang rtsi'i snying po dang 'o mar bcos pa'i bza' ba ni}…{dbul bar bya'o//} हविःपूर्णश्रीवेष्टमधुशिर (शिष्ट?)पयोपक्वभक्षाद्यां… निर्यातयेत् म.मू. १२४ख/३३.
tsan dan gyi dri
चन्दनगन्धः — {ba spu'i bu ga thams cad nas ni tsan dan gyi dri 'byung ngo //} सर्वरोमकूपेभ्यश्चन्दनगन्धो वाति वि.व.१३९ख/१.२९; {ta ma la'i 'dab ma dang tsan dan gyi dri rab tu byung bas} तमालपत्रचन्दनगन्धं प्रमुञ्चमानः स.पु.८९क/१४९.
चन्दनकर्दमः — {dus dang mthun pa'i tsan dan gyi 'dam gyis mtha' 'khor ba} कालानुसारिचन्दनकर्दमोपचितानि ग.व्यू.३६५क/७९; चन्दनपङ्कः — {rdzing bu}…/{tsan dan 'dam gyis bsgos pa'i chu bsil pad mas gang ba} शीता चन्दनपङ्कवासितजला पद्माकुला पद्मिनी ।। अ.श.१०९क/९९.
tsan dan gyi nags
= {tsan dan nags/}
tsan dan gyi sprin
ना. चन्दनमेघः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba de bzhin du}…{tsan dan gyi sprin dang} जननी…यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा… चन्दनमेघस्य ग.व्यू. २६८क/३४७.
tsan dan gyi shing
चन्दनवृक्षः — {ba spu'i khung bu de na shing dpag bsam du ma dang byi ru'i shing dang tsan dan gyi shing dang spos kyi shing du ma dag dang} तत्र रोमविवरे अनेकाः कल्पवृक्षाः अनेकविद्रुमवृक्षाश्चन्दनवृक्षाः सौगन्धिकवृक्षाः का.व्यू.२२८ख/२९१.
tsan dan gling
ना. चन्दनद्वीपः, द्वीपः — {grong khyer pA Ta li pu Ta'i/} /{tshong pa tsan dan don gnyer sngon/} /{gzings chen dag la zhon nas ni/} /{tsan dan gling du phyin par gyur//} पुरा पाटलिपुत्रायां वणिजश्चन्दनार्थिनः । महाप्रवहणारूढाश्चन्दनद्वीपमाययुः ।। अ.क.१८९ख/८१.५.
चन्दनोदकम्, मलयाङ्गरागः — {tsan dan chu dang zla ba'i zer/} /{zla shel sogs bzhin khyod kyi ni/} /{reg pa bsil zhes khyad par dag/} /{gsal bar byed pa mang ba'i dpe//} चन्दनोदकचन्द्रांशुचन्द्रकान्तादिशीतलः । स्पर्शस्तवेत्यतिशयं प्रथयन्ती बहूपमा ।। का.आ.३२३क/२.४०.
tsan dan ste'u
वासीचन्दनम् — {bsgom pa'i stobs las yang dag 'byung /} /{tsan dan ste 'u mnyam pa la/} /{dmyal ba la sogs sdug bsngal gyis/} /{gnod pa ma yin zhes byar gnas//} भावनातः समुद्भूता वासीचन्दनकल्पना । नरकादिभयं दुःखं न बाधत इति स्थितिः ।। प्र.अ. ३५क/४०; द्र. {tsan dan sbangs/}
tsan dan 'dam
= {tsan dan gyi 'dam/}
tsan dan 'dam gyis bsgos pa
वि. चन्दनपङ्कवासितम्— {rdzing bu} … /{tsan dan 'dam gyis bsgos pa'i chu bsil pad mas gang ba} शीता चन्दनपङ्कवासितजला पद्माकुला पद्मिनी ।। अ.श.१०९क/९९.
tsan dan nags
चन्दनकाननम् — {gang pos rlung ni bkag pa dang /} /{gnod sbyin tshogs kyi gtso bos shes/} /{de la dang bas tsan dan nags/} /{de dag rnams la btang nas song //} पूर्णेन पवनं रुद्धं ज्ञात्वा यक्षगणाग्रणीः । तं प्रसाद्य ययौ त्यक्त्वा तेभ्यश्चन्दनकाननम् ।। अ. क.२८५ख/३६.६३; चन्दनवनम् — {rlan dang bcas shing stug po'i tsan dan gyi nags} सरसघनस्निग्धचन्दनवनम् ना.ना.२२६ख/१५; चन्दनारण्यम् — {ma la ya yi chu rgyun la/} /{reg cing tsan dan nags bskyod nas//} चन्दनारण्यमाधूय स्पृष्ट्वा मलयनिर्झरान् । का.आ.३३०क/२.२३५.
tsan dan nags tshal
चन्दनकाननम् — {sdug bsngal nad la sman chen dang ni srid pa'i 'jigs pas kun 'khrugs bsam pa dbugs 'byin pa/} /{gdung ba dag la tsan dan nags tshal brtan pa'i mdza' bshes chos ni dam pa rnams kyi gnyen//} दुःखव्याधिमहौषधं भवभयोद्भ्रान्ताशयाश्वासनं तापे चन्दनकाननं स्थिरसुहृद्धर्मः सतां बान्धवः ।। अ.क.२१ख/३.२१.
tsan dan dpal
ना. चन्दनश्रीः, तथागतः — {de bzhin gshegs pa dgra bcom pa yang dag par rdzogs pa'i sangs rgyas shAkya thub pa la phyag 'tshal lo//}… {tsan+dan dpal la phyag 'tshal lo} नमः शाक्यमुनये तथागतायार्हते सम्यक्संबुद्धाय…नमश्चन्दनश्रिये शि.स.९५क/९४.
tsan dan dpal gyi snying po
ना. चन्दनश्रीगर्भः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po rdo rje'i snying po dang}…{byang chub sems dpa' sems dpa' chen po tsan dan dpal gyi snying po dang} वज्रगर्भेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन… चन्दनश्रीगर्भेण च द.भू.१६७क/१.
tsan dan dpal gyi zla ba
ना. चन्दनश्रीचन्द्रः, तथागतः — {de'i 'og tu de bzhin gshegs pa tsan dan dpal gyi zla ba zhes bya ba bsnyen bskur to//} तस्यानन्तरं चन्दनश्रीचन्द्रो नाम तथागत आरागितः ग.व्यू.१५४ख/२३७.
tsan dan sprin
= {tsan dan gyi sprin/}
tsan dan phye ma
चन्दनचूर्णः — {lha'i tsan dan gyi phye ma dang} दिव्यैश्चन्दनचूर्णैः अ.सा.४४३क/२५०; {phreng ba na bza' rgyan dang tsan dan phye ma char bab pas/} /{de yi sku gdung rin chen 'dzin pa'i sa gzhi khebs par byas//} माल्याम्बराभरणचन्दनचूर्णवर्षैश्छन्ना तदस्थिवसुधा वसुधा बभूव ।। जा.मा.६ख/६.
tsan dan phye mas bsgos pa
वि. चन्दनचूर्णरञ्जितम् — {tsan dan phye mas bsgos pa'i me tog rnams/} /{nam mkha'i nang nas lding zhing 'bab par gyur//} परिभ्रमच्चन्दनचूर्णरञ्जितं पपात चित्रं कुसुमं नभस्तलात् ।। जा.मा. १३क/१३.
tsan dan phreng ba
ना. चन्दनमाला, प्रासादः — {de nas gang pos spun la bgros/} /{go shI r+Sha yi tsan dan gyis/} /{bde gshegs la 'os khang bzang der/} /{tsan dan phreng ba zhes pa byas//} पूर्णोऽथ सम्मते भ्रातुस्तत्र गोशीर्षचन्दनैः । चक्रे चन्दनमालाख्यं प्रासादं सुगतोचितम् ।। अ.क.२८५ख/३६.६५.
tsan dan byas pa
वि. चन्दनजः — {ji ltar tsan dan byas pa'i rnga/} /{byis pa dag ni gzhan du byed/} /{de bzhin tsan dan a gar 'dra'i/} /{shes pa rtog ge ngan pas so//} भेरी यथा चन्दनजा बालैः कुर्वन्ति *नान्यथा । चन्दनागरुसङ्काशं तथा ज्ञानं कुतार्किकैः ।। ल.अ.१९१क/१६४.
tsan dan byin
ना. चन्दनदत्तः, वणिक् — {de yi dus na 'phags rgyal du/} /{tshong pa tsan dan byin zhes pa/} /{nor chen nyo tshong dag gis ni/} /{rab tu grags pa byung bar gyur//} बभूव समये तस्मिन्नुज्जयिन्यां महाधनः । वणिक्चन्दनदत्ताख्यः प्रख्यातक्रयविक्रयः ।। अ.क.२३१क/८९.१२१.
tsan dan sbangs pa
वासीचन्दनम् — {dgra bcom pa nyid mngon sum du byas te}…{tsan dan sbangs pa lta bur bsil bar gyur pa} अर्हन् संवृत्तः…वासीचन्दनकल्पः अ.श.५१क/४४; द्र. {tsan dan ste'u/}
tsan dan sbangs pa lta bur bsil bar gyur pa
वि. वासीचन्दनकल्पः — {dgra bcom pa khams gsum pa'i 'dod chags dang bral bar gyur nas}…{tsan dan sbangs pa lta bur bsil bar gyur pa} अर्हन् संवृत्तः त्रैधातुकवीतरागः…वासीचन्दनकल्पः अ.श.५१क/४४.
= {tsan dan dmar po} कुचन्दनम्, लोहितचन्दनम् मि.को.५५क ।
tsan dan dmar
= {tsan dan dmar po/}
tsan dan dmar po
१. रक्तचन्दनम्, चन्दनभेदः — {mar dang gur gum bsres pa dang /} /{tsan dan dmar po'i phye ma dang //} घृतमिश्रितकुङ्कुमैः । रक्तचन्दनचूर्णैश्च स.दु. १२५ख/२२४; तिलपर्णी तु पत्राङ्गं रञ्जनं रक्तचन्दनम् । कुचन्दनं च अ.को.१८०क/२.६.१३२; रक्तं च तत् चन्दनं च रक्तचन्दनम् अ.वि.२.६.१३२ लोहितचन्दनम् — {khang pa brtsegs pa rin po che sna bdun gyi rang bzhin las byas pa tsan+dan dmar pos brgyan cing mu tig gi dra bas g}.{yogs pa} सप्तरत्नमयं कूटागारं कारितमभूत् लोहितचन्दनालंकृतं मुक्ताजालपरिक्षिप्तम् अ.सा.४४२ख/२४९ । २. = {gur gum} लोहितचन्दनम्, कुङ्कुमम् — कुङ्कुमम् ।।… लोहितचन्दनम् ।। अ.को.१७९क/२.६.१२४; लोहितवर्णोऽत्रास्तीति लोहितम् । चन्दयतीति चन्दनम् । लोहितमिव चन्दनं लोहितचन्दनम् अ.वि.२.६.१२४.
tsan dan dmar mtshungs
= {gur gum} लोहितचन्दनम्, कुङ्कुमम् मि.को.५४ख ।
tsan dan yod pa
ना. चन्दनवती, लोकधातुः — {tsan dan yod pa'i 'jig rten gyi khams na de bzhin gshegs pa 'od snang rdo rje bzhugs pa yang mthong ngo //} चन्दनवत्यां लोकधातौ वज्राभं तथागतं पश्यामि ग.व्यू.३४७ख/६६.
tsan dan las byas pa
= {tsan dan byas pa/}
tsan dan sa mchog
गोशीर्षचन्दनम्, चन्दनभेदः — {gzings chen dag la zhon nas ni/} /{tsan dan gling du phyin par gyur/} /{de nas tsan dan sa mchog sogs/} /{blangs nas} महाप्रवहणारूढाश्चन्दनद्वीपमाययुः ।। गोशीर्षचन्दनचयं समादाय अ.क.१८९ख/८१.६.
tsan dan sa mchog pa
वि. गोशीर्षचन्दनमयः — {bcom ldan 'das kyi phyir tsan dan sa mchog pa'i khang bzang legs par byas so//} भगवतोऽर्थे गोशीर्षचन्दनमयं प्रासादमभिसंस्कृतवन्तः अ.श.३६ख/३२.
ना. चन्द्रभागा, नदी — {chu bo chen po}…{'di lta ste/} {si ta dang gang gA dang}… {tsan dra b+ha ga dang} महानद्यः…तद्यथा गङ्गा सीता…चन्द्रभागा का.व्यू.२३२क/२९४.
tsan dmar
= {tsan dan dmar po/}
tsan dmar lta bu
= {'dab lus} रक्तचन्दनम्, पत्राङ्गम् मि. को.६१ख ।
tsan tsa
ना. चञ्चा, माणविका — {bram ze'i bu mo tsan tsa dang mdzes ma kun tu rgyu dang lhung bzed bkrus bzhin pa la sogs pa las kyi sgrib pa dag gda' na/} {bcom ldan 'das de ji ltar} चञ्चा माणविका सुन्दरिका प्रव्राजिका यथा धौतपात्रादीनि च भगवन् कर्मावरणानि दृश्यन्ते । तत्कथम् ल.अ.१५१क/९८.
tsan+d+ra go mi
= {tsan dra go mi/}
tsaN+Di ka
ना. चण्डिका, देवी लो.को.१८९१.
tsab krol
=( {'thab krol} इत्यस्य प्रा.).
tsab mo
काञ्जिका म.व्यु.५७२२ (८३ख).
tsam
• सं. १. मात्रम् [1] परिमाणे — {khru gang tsam gyi nam mkha' la mchong bar mi nus pa} हस्तमात्रव्योमोत्प्लवनासमर्थाः त.प.२६५ख/१०००; {de'i phyogs bzhi nas me'i phung po ri rab tsam du che ba bus pa dang} तस्य चतुर्दिशं महानग्निस्कन्धः पर्वतमात्रोज्ज्वलितः ग.व्यू. ३८१क/९०; {chu lkog nub tsam la 'bog par mi bya'o//} न कण्ठमात्रमुदकमवगाहेत वि.सू.५७ख/७२; प्रमाणमात्रम् — {'od de las kyang pad ma 'dab ma brgya stong yod pa shing rta'i 'phang lo tsam byung bar gyur to//} तस्याश्च प्रभायाः शतसहस्रपत्रं पद्मं शकटचक्रप्रमाणमात्रं प्रादुर्भूतम् रा.प.२५१क/१५२; मात्रकम्— {rin chen chen po kha dog lnga/} /{yungs kar gyi ni 'bru tshad tsam//} पञ्चवर्णं महारत्नं सर्षपस्थूलमात्रकम् । गु.स.९६क/१२ [2] = {'ba' zhig/} {kho na} केवलम् — {chos kyi don tsam blangs nas ni//} धर्मार्थमात्रमादाय बो.अ.२४क/८.१६; {chos kyi ched 'di ni chos don te/} {de nyid 'ba' zhig tsam ni de tsam mo//} धर्मायेदं धर्मार्थम्, तदेव केवलं तन्मात्रम् बो.प. १५३ख/१४०; {'di dag kun/} /{rtog pa tsam} कल्पनामात्रं सर्वमेतत् सू.अ.१६१ख/५०; {de'i de ni bab col tsam yin te} तस्याप्येतत् प्रलापमात्रम् त.प.२२०ख/९१२; {ci ste de dag ni yod pa tsam gyis phan 'dogs par byed pa yin na} अथ ते सत्तामात्रेणोपकारकाः त.प.२४६ख/९६६; {phyogs tsam bstan la} दिङ्मात्रं दर्शितम् का.आ.३२५क/२.९५; {phyogs nyid phyogs tsam ste/} {tsam zhes bya ba ni nyid ces bya ba'i don to//} दिगेव दिङ्मात्रम् । एवकारार्थो मात्रशब्दः अभि.स्फु.३३२ख/१२३३; मात्रकम् — {'di ni 'ga' zhig phrag dog dang /} /{ldan pas dam tshig byas pa tsam//} ईर्ष्यालुभिः कृतं कैश्चिदेतत्समयमात्रकम् ।। अ.क.२३४ख/८९.१६३; {dad pa tsam gyis zhes bya ba ni mi rtogs par zhes bya ba'i tha tshig go//} श्रद्धामात्रकेणापीति निरधिगमेनेत्यर्थः अभि.स्फु.२७४ख/१०९९ [3] = {de mod} तत्क्षणम् — {lha yi rnam pa'i gzugs kyis ni/} /{bzhin lag kha dog gnas pa ni/} /{skyes pa tsam gyis rnam par gnas//} देवतायोगरूपं तु जातमात्रे व्यवस्थितः । भुजमुखवर्णस्थानात् हे.त.१६क/५०; {de dag thams cad bsams pa tsam nyid kyis 'byor bar byed de} तत्सर्वं चिन्तामात्रेणैव सम्पादयन्ति गु.स.१३२क/९०; {'thungs pa tsam gyis nyon mongs ma de'i bu 'byil bar gyur pa} पीतमात्रेणैव तस्यास्तपस्विन्याः स्रस्तो गर्भः अ.श.१३३ख/१२३; {dran pa tsam gyis khro bo 'bebs par byed do//} स्मरणमात्रेण क्रोधावेशं करोति वि.प्र.१४५ख/३.८७ । २. = {tsam nyid} मात्रता — {rnam par rig pa tsam du smra ba} विज्ञप्तिमात्रतावादिनः त.प.१२५ख/७०१; {mar me'i snying po tsam des kyang} दीपवर्तिकामात्रतयापि वि. सू.६७ख/८४ • अव्य. एव— {sbrul de rtsi de'i dri tsam gyis phyir ldog go//} स आशीविषस्तस्या ओषध्या गन्धेनैव प्रत्युदावर्तेत अ.सा.४६ख/२६; {phan dogs byed pa tsam gyis ni/} /{de yi zlog byed rgyu ma yin//} नोपकारक इत्येव हेतुस्तस्य निवर्तकः । प्र.अ.५७ख/६६; {mdun na gnas pa'i rnam pa nyams su myong ba tsam gyis ni don dang ldan pa ma yin no//} न खलु पुरोवर्त्याकारानुभवादेवार्थवत्ता प्र.अ.१८०क/१९५; हि — {rang bzhin tsam la gnas pa la/} /{rten dang brten pa sogs rtog min//} स्वरूपे हि निमग्नस्य नाधारादिविकल्पनम् ।। प्र.अ.८०ख/८८; अपि — {tha na lus kyis phyag gcig tsam 'tshal ba} एकप्रणाममपि कायेन अन्ततः बो.भू.८६ख/११०; {ming dang mtshan ma ni dri tsam yang ma yin no//} न नामनिमित्तगन्धोऽपि प्र.अ.१७८ख/१९३; {gzhan gang 'di las tshig tsam thos shing thos nas kyang ni mos na 'di//} यश्चान्यः शृणुयादितः पदमपि श्रुत्वाऽधिमुच्येदयम् र.वि.१२७ख/११५; तु — {mdo tsam zhig nyon cig} संक्षेपस्तु श्रूयताम् जा.मा.१९५क/२२७ • उ.प. मात्रः, ओ त्रा — {de'i tshe mnyan du yod pa na tshong pa lnga brgya tsam dgon pa'i lam du zhugs pa} तेन खलु समयेन श्रावस्त्यां पञ्चमात्राणि वणिक्शतानि कान्तारमार्गप्रतिपन्नानि अ. श.३८क/३३; {gang zag tu lta ba ri rab tsam yang bla'i} वरं खलु सुमेरुमात्रा पुद्गलदृष्टिः ल.अ.११३ख/५९; {de'i ri lu til gyi 'bru tsam gcig gi dris kyang 'dzam bu'i gling thams cad rgyas par gang bar 'gyur te} य स्य तिलमात्रा गुलिका सकलं जम्बुद्वीपं गन्धेन स्फरति ग.व्यू.४७ख/१४१; दघ्नः — {de yis chu yi lam dag tu/} /{long bu tsam la nyin bdun phyin/} /{pus nub tsam la nyin bdun dang //} गुल्फमात्रेण सप्ताहं गत्वा जङ्गमवर्त्मना । जानुदघ्नेन सप्ताहम् अ.क.३५३क/४७.२३. (द्र.— {'di tsam/} {cung zad tsam/} {bag tsam/})
tsam du zad
मात्रम् — {rnam pa ji zhig ltar phan 'dogs par byed pa tsam du zad de} कथञ्चिदुपकारित्वमात्रम् प्र.अ.६९ख/७८; मात्रकम् — {de nyid du na rigs mi mthun/} /{rnam shes skye ba tsam du zad//} तत्त्वतस्तु विजातीयविज्ञानोत्पत्तिमात्रकम् ।। प्र.अ.४ख/६.
tsam zhig
मात्रम् — {nya pa gdol pa zhing pa la sogs pa/} /{rang gi 'tsho ba tsam zhig sems pa yang //} स्वजीविकामात्रनिबद्धचित्ताः कैवर्तचण्डालकृषीवलाद्याः । बो. अ.९ख/४.४०.
• ना. चम्पा, नगरम् — {dpal ldan gru 'dzin zhes bya ba/} /{sa bdag tsam par byung bar gyur//} श्रीमानभूद् भूमिपतिश्चम्पायां पोतलाभिधः । अ.क.२३५क/२७. ३; {de nas ang ga'i rgyal pos grong khyer tsam pa bsrung ba bzhag pa des ang ga'i rgyal po ji ltar bsad pa thos nas} ततो यश्चम्पायामारक्षकः स्थापितस्तेन श्रुतं यथा (अङ्गराजो निहतः) वि.व.६क/२७८ • उ.प. मात्रिकः — {phyogs gang la zhe na/} {'byung ba tsam pa'i phyogs la'o//} कतमस्मिन् पक्षे ? भूतमात्रिकपक्षे अभि.भा. ८८ख/१२०९.
tsam pa ka
• सं. १. चम्पकः, वृक्षविशेषः — {de ltar dmigs nas mi bdag gis/} /{tsam pa ka shing lo ma la/} /{skra tshogs kyis btags bcad nas mgo/} /{gnyis skyes la ni rab tu byin//} ध्यात्वेति चम्पकतरोः शाखायां नृपतिः शिरः । बद्ध्वा कचकलापेन छित्त्वा प्रादाद् द्विजन्मने ।। अ.क.५३क/५.७३; अथ चाम्पेयश्चम्पको हेमपुष्पकः अ.को.१५८ख/२.४.६३; चम्यते षट्पदैरिति चम्पकः । चमु अदने अ.वि.२.४.६३ २. = {tsam pa ka'i me tog} चम्पकम्, चम्पकपुष्पम् — {me tog tsam pa ka dang}… {nA ga ge sar la sogs pa'i me tog gis} चम्पक… नागकेसरादिभिः पुष्पैः म.मू.१३८क/४९; {sna ma'i me tog dang ma li ka dang tsam pa ka dang skya snar gyi dri rnams kyang tshor ro//} जातिमल्लिकाचम्पकपाटलगन्धाः, तान् गन्धान् घ्रायति स.पु.१३४क/२१३ • ना. १. चम्पकः [1] देशः— {de bzhin chu bo shI ta'i byang tsam pa ka'i yul du grong bye ba'i skad kyis chos ston pa} तथा शीतानद्युत्तरे चम्पकविषये कोटिग्रामभाषया धर्मदेशना वि.प्र.१३१ख/१, पृ.३१; {tsam pa ka'i yul gyi skad dang} चम्पकविषयभाषया वि.प्र.१४२ख/१, पृ.४१ [2] नागः — {ri dwags ltar mgyogs ring bgrod de/} /{tsam pa ka zhes bya ba yi/} /{klu yi gnas kyi chu la bying //} मृगवेगः स दूरगः । चम्पकाख्यस्य नागस्य ममज्ज भवनाम्भसि ।। अ.क.१२८क/६६.३३.
tsam pa ka dri ma med pa'i 'od
ना. चम्पकविमलप्रभः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba/} {de bzhin du}…{tsam pa ka dri ma med pa'i 'od dang} जननी…यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा…चम्पकविमलप्रभस्य ग.व्यू.२६८ख/३४७.
tsam pa ka'i dri ldan
चम्पकगन्धः लो.को.१८९२.
tsam pa ka'i me tog
चम्पकम्, चम्पकपुष्पम् लो.को.१८९२.
tsam pa ka'i 'od
चम्पकप्रभः लो.को.१८९२.
tsam pa skyes
ना. चाम्पेयः, नागराजः म.व्यु.३२७४ (५६ख).
tsam pa'i bu
ना. कात्यायनः, आचार्यः — {tsam pa'i bu ni rigs sgra'i don yin no zhes zer zhing /} {bya chen gyi bu rdzas yin no zhes zer la/} {drang srong pa ni gnyi ga'o//} ‘जातिः पदार्थः’ इति कात्यायनः, ‘द्रव्यम्’ इति व्याडिः, उभयं पाणिनिः त.प.३१७क/३४८.
tsam pu
पा. चम्पूः, मिश्ररचनाविशेषः — {lhug pa tshigs bcad rang bzhin gang /} /{tsam pu zhes pa mngon par brjod//} गद्यपद्यमयी काचिच्चम्पूरित्यभिधीयते ।। का.आ.३१९ख/१.३१.
tsam po
मात्रम् — {dbang po'i mdun na gnas pa'i don tsam po} इन्द्रियस्य पुरःस्थितमर्थमात्रम् त.प.९क/४६४.
tsam 'ba' zhig
द्र.— {gal te sgra tsam 'ba' zhig rna bas gzung bar bya ba ma yin pa/} {de lta na yang sgra dang 'brel ba 'dzin pa ni yod pa'i phyir} यद्यपि केवलस्य नादस्य श्रोत्रेणाग्रहणम्, तथापि शब्दोपश्लिष्टस्य तु ग्रहणमस्त्येव त.प.१३९क/७२९.
tsartsi kA
= {tsa rtsi kA/}
tsA ta ka
चातकः, पक्षिविशेषः — {nam zhig skom pas gzir gyur cing /} /{gdung bas nyen pa'i lus can des/} /{so ga'i tsA ta ka bzhin du/} /{'gar yang chu ni thob ma gyur//} स कदाचित्तृषाक्रान्तः सन्तापक्लान्तविग्रहः । निदाघे चातक इव न क्वचिज्जलमाप्तवान् ।। अ. क.२५९ख/९४.९.
tsA muN dA
= {tsA muN DA/}
tsA muN DA
ना. चामुण्डा, देवी/नायिका — {tsA muN DA la sogs pa rnams kyi pad+ma'i gdan rnams gsungs te}… {shar gyi pad+ma'i lte ba la tsA muN DA'i gdan yi dwags chen po dmar po'o//} चामुण्डादीनां कमलासनान्युच्यन्ते… पूर्वे चामुण्डाया रक्तमहाप्रेतासनं कमलकर्णिकायाम् वि.प्र.४३ख/४.३९; {ha yig ni tsA muN+DA'o//}…{k+ShaHni gzhon nu ma ste gtso mo rnams kyi sa bon no//} चामुण्डा वै हकारः…क्षः कौमारीति नायिकानां बीजानि वि.प्र.५३ख/४.८२.
tsA muN+DA
= {tsA muN DA/}
tsi tra
ना. चित्रः, नागः — {sa bdag de yi dar ba ni/} /{gzugs can bsod nams kyis btags bzhin/} /{yul na klu yi rgyal po ni/} /{chu mang tsi tra zhes pa yod//} विषये नागराजोऽस्ति चित्रो नाम बहूदकः । तस्य क्षितिपतेर्मूर्तः पुण्यबद्ध इवोदयः ।। अ.क.९१क/६४.३३.
tsi tra ka
१. चित्रकः [1] = {e raN+Da} एरण्डवृक्षः — {tsi tra ka ni} …{e raN+Da} श्री.को.१६६ख [2] = {stag} व्याघ्रः — {tsi tra ka ni}…/{gcan gzan gyi ni khyad par la//} श्री.को.१६६ख; द्र. यो.श.३क/३०; यो.श.३क/३१ । २. चित्रकम्, तिलकम्— {tsi tra kaM ni thig le la//} श्री.को.१६६ख ।
tsi tra ka'i khu ba
चित्रकरसः — {tsi tra ka'i khu bas dgra bo'i ming bri} चित्रकरसेन शत्रोर्नाम लिखेत् हे.त.४क/८.
tsi tra pa
चित्रा — {phyugs 'dod pas tsi tra pa'i mchod sbyin bya'o//} चित्रया यजेत पशुकामः प्र.अ.१४क/१६.
tsi tsi
१. अणुफलः म.व्यु.५६५७ (८३क); कोद्रवः म.व्यु.५६७० (८३ख); मि.को.३४ख २. = {byi ba/}
tsi tsi'i zhing
आणवीनम् मि.को.३४ख; द्र. {tsi tsi'i sa/}
tsi tsi'i sa
अणव्यम् मि.को.३४ख; कौद्रवीणम् मि.को.३४ख ।
tsi tse
= {tsi tsi/}
tsi tshe
= {tsi tsi/}
tsu ta
= {tsU ta/}
tsug tsug
चुच्चुकारम् — {kha kham gyis bkang ste mi smra bar bya'o/} /{tsug tsug mi bya'o//} न चुच्चुकारम्…न सालोपेन मुखेन वाचं निश्चारयेत् वि.सू.४९ख/६३.
tsun dA
ना. चुन्दा १. देवी— {de nas rnal 'byor ma bdag med ma la sogs pa'i lha mo thams cad la 'di lta ste/} {spyan ma dang /}…{tsun dA dang par+N+Na r+N+Nari khrod ma dang 'og zhal ma} अथ सर्वा देव्यो नैरात्म्ययोगिनीप्रमुखाः । तद्यथा …चुन्दा च पर्णशवरी च अधोमुखा च हे.त.२१ख/७० २. क्रोधदेवी — {shin tu sngon mo dang}… {tsun dA dang khro gnyer can ma dang rdo rje lcags sgrog ma dang drag spyan ma ste khro bo bcu'i lha mo rnams so//} अतिनीला… चुन्दा भृकुटी वज्रशृङ्खला रौद्राक्षीति दशक्रोधदेव्यः वि.प्र. १५७क/३.११८; वि.प्र.४३क/४.३७.
tsum+ba na
चुम्बनम् — {de dag 'dus pa'i rtsed mo la tsum+ba na la sogs pa ni las kyi phyag rgya zhes brjod do//} तयोर्मेलापके क्रीडाङ्गं चुम्बनादिकं कर्ममुद्रोच्यते वि.प्र.१६५क/३.१३९.
tsU ta
चूतम्, आम्रफलम् — {tsU ta rab smin dug bzhin bya rog gis ni za bar mi byed de//} न काकः सत्पाकं कवलयति चूतं विषमिव अ.क.३९क/५५.२७.
tse la
ना. चैला, कन्या — {de nas dus kyis blon po'i bu/} /{gzhan par gyur pa seng ge yi/} /{bu mo yon tan ldan ma ni/} /{mdzes ma tsai la zhes pa btsas//} अथ कालेन सिंहस्य मन्त्रिसूनोः कनीयसः । अजायत सुता कान्ता चैला नाम गुणोचिता ।। अ.क.१७७ख/२०.२३.
=* क्रि. नदति — {de na kun tu sbrul brgya mang po dag/} /{me yis tshig nas tser lhang sgra yang 'byin//} समन्ततो व्यालशताश्च तत्र नदन्ति क्रोशन्ति च दह्यमानाः ।। स.पु.३४ख/५८.
उत्कुटम् — {tsog pu zhes pa ni bskrad pa dang dbye ba la tsog pur 'gyur te/} {rkang pa gnyis mnyam pa long bu 'phong tshos kyi rtsa ba la reg pa dag ste/} {byin pa gnyis dang brla gnyis steng du son pa ni tsog pu'o//} उत्कुटं चेति उच्चाटने विद्वेषे च उत्कुटं भवति । भूम्यां द्वौ पादौ समौ गुल्फौ फिच्चकमूललग्नौ ऊर्ध्वं गतं जानुद्वयमूरुद्वयं चेत्युत्कटम् वि.प्र.९९ख/३.१९; उत्कुटुकम् — {rdul dang dri ma dang tsog pu'i spong bas mi dag 'byung mi 'gyur} (?) न रजो मलं नोत्कुटुकप्रहाणं विशोधयेन्मोहम् वि.व.१०८ख/२.९३; {tsog pur 'dug cing tsog pu ni spong ba'i sbyor ba yin no zhes rjes su brtson par byed pa} उत्कुह (?टु)कस्थितो भवति, उत्कुह (?टु)कप्रहाणयोगमनुयुक्तः श्रा.भू.२१क/५०; उत्कुटुकिका — {lhag por yang mdun du tsog pur 'dug ste'o//} निषण्णोऽस्योत्कुटुकिकया पुरतोऽतिरिक्तेश्च वि.सू.८३क/१००.
tsog pur 'dug
वि. उत्कुटस्थायी— {tsog pur 'dug dang gcig pur rgyu ba dang /} /{tsher ma rtswa dang thal bar nyal ba dang //} उत्कुटस्थायिन एकचराणां कण्टकभस्मतृणशयनानाम् । शि.स.१७८क/१७६; उत्कुटकस्थितः — {tsog pur 'dug cing tsog pu ni spong ba'i sbyor ba yin no zhes rjes su brtson par byed pa} उत्कुह (?ट)कस्थितो भवति, उत्कुह (? ट)कप्रहाणयोगमनुयुक्तः श्रा.भू. २१क/५०.
tsog tsog po
वि. उत्कुटुकः — {gal te de pho zhig yin na ma'i lto'i g}.{yas phyogs su snyes nas rgyab rol du kha bltas te tsog tsog por skye'o//} स चेत् पुमान् भवति मातुर्दक्षिणकुक्षिमाश्रित्य पृष्ठाभिमुख उत्कुटुकः सम्भवति अभि.भा.१२१क/४२७.
tsog tsog por 'dug
उत्कुटुकासनम् म.व्यु.६७०९ (९६क); द्र. {tsog tsog por 'dug pa/}
tsog tsog por 'dug pa
वि. उत्कुटुका निषण्णा — {de dag gis bltas pa dang re zhig na bu mo de tsog tsog por 'dug pa mthong ngo //} तैरवलोकिता यावदुत्कुटुका निषण्णा अ.श.१५०ख/१४०; उत्कुटुकस्थः — {dge 'dun thams cad 'dus pa na cha lugs 'di bzhin byas/} {rgan rims la phyag 'tshal te thal mo sbyar/tsog} {tsog po+or 'dug cing} सर्वस्मिन् सन्निपतिते सङ्घे कृतेदं वेशं निपत्य प्रगृहीताञ्जलिमुत्कुटुकस्थं वृद्धान्तम् वि.सू. १क/१.
tsong
= {btsong /}
tsong tsong
सूत्रम् — {grong dang grong gi zhing rnams sbyin no//}… {gser gyi tsong tsong dang} ग्रामं वा ग्रामक्षेत्राणि वा ददाति …सौवर्णसूत्राणि स.पु.१०८ख/१७४.
ts+tshan do
= {tshan do ha/}
ts+tsho ma
= {tsho mA/}
ts+tsho mA
= {tsho mA/}
ts+tsho m+mA
= {tsho mA/}
gtsag
= {btsag/}
gtsags
= {gtsags pa/}
gtsags pa
कृ. १. अपकृत्तम् — {mdung thung rnams kyis lus dag gtsags shing 'chi ba'am} शक्तिभिर्वा अपकृत्तगात्रा मरणं वा निगच्छन्ति श्रा.भू.३१ख/७९ । २. भिद्यमानः — {khab kyis gtsags pa bzhin} सूचीभिरिव भिद्यमाना सु.प्र.५८क/११६.
gtsang
१. = {gtsang ma/} 2. = {gtsang ba/}
gtsang khang
कूटम् — {de la byang chub sems dpa' gang de bzhin gshegs pa'i phyir mchod rten nam gtsang khang phyur bu'am gtsang khang ngam mchod rten rnying pa'am mchod rten sar pa la mchod pa byed pa} तत्र यद्बोधिसत्त्वस्तथागतमुद्दिश्य स्तूपं वा गहं वा कूटं वा पुराणचैत्यं ।वाऽभिनवचैत्यं वा पूजयति बो.भू.१२३ख/१५९; कूटागारम्— {mchod rten dang gtsang khang phyur bu dang gtsang khang dang mchod rten rnying pa dang mchod rten gsar bzhugs pa thams cad la yang mchod pa bya'o//} सर्वाणि स्तूपानि गहानि कूटागाराणि पुराणचैत्यानि अभिनवचैत्यानि पूजयामि बो.भू.१२३ख/१५९.
gtsang khang gi mu khyud
गहनम् — {gtsang khang gi mu khyud bya'o//} {der rta babs bsgreng bar bya'o//} गहनेऽपि करणम् । तोरणस्योत्स्रयणम् वि.सू.९९ख/१२०.
gtsang khang can nyid
पा. सहगतत्वम्, स्तूपभेदः— {mchod rten ni rnam pa gnyis te/} {gtsang khang can nyid dang ka ba lta bu nyid do//} द्वैविध्यं स्तूपे । सहगतत्वं स्तम्भभूतता च वि.सू.९९क/११९.
gtsang khang phyur bu
गहम् — {de la byang chub sems dpa' gang de bzhin gshegs pa'i phyir mchod rten nam gtsang khang phyur bu'am gtsang khang ngam mchod rten rnying pa'am mchod rten sar pa la mchod pa byed pa} तत्र यद्बोधिसत्त्वस्तथागतमुद्दिश्य स्तूपं वा गहं वा कूटं वा पुराणचैत्यं वाऽभिनवचैत्यं वा पूजयति बो.भू.१२३ख/१५९; द्र. {gtsang khang /}
gtsang bdag
शुभात्मा — {gtsang bdag bde dang rtag nyid kyi/} /{yon tan pha rol phyin pa 'bras//} शुभात्मसुखनित्यत्वगुणपारमिता फलम् । र.वि.९०ख/३०.
gtsang gnas
वि. स्नातकः — {gtsang gnas dam pa gau ta ma//} स्नातको गौतमोऽग्रणीः वि.प्र.१५६क/३.१०५.
gtsang pa
= {gtsang ba/}
gtsang po
= {'bab chu} नदी — अथ नदी सरित् ।…निम्नगाऽपगा । अ.को.१४८ख/१.१२.३०; नदति जलवेगेनेति नदी । णद अव्यक्ते शब्दे अ.वि.१.१२.३०.
• सं. १. शुचिः — {phyin ci log la legs par gnas//} {zhes bya ba ni rtag pa dang bde ba dang gtsang ba dang bdag tu 'dzin pa las bzlog ste} विपर्यासे च सुस्थिता इति नित्यसुखशुच्यात्मग्राहविपर्ययेण सू. व्या.१८५क/८०; द्र. {gtsang ma/} 2. = {gtsang ba nyid} शौचम्— {de la ma yis 'di nyid du/} /{gtsang ba mdzod ces rab tu smras//} अत्रैव क्रियतां शौचमिति माता तमब्रवीत् ।। अ.क.१९३ख/८२.२० ३. = {sangs rgyas} शुचिः, बुद्धस्य नामपर्यायः म.व्यु.६७ (२ख) • पा. शौचेयम् — {gtsang ba ni shin tu rnam par dag pa'i tshul khrims kyis yongs su zin pa dang lta ba drang pos yongs su zin pa'i lus dang ngag dang yid kyi las gang yin pa ste} शौचेयानि सुविशुद्धशीलसंगृहीतमृजुदृष्टिसंगृहीतं च यत्कायवाङ्मनःकर्म अभि.स.भा.५०ख/७० • वि. शुद्धः — {rnam dben zhes bya ba ni kha na ma tho ba med pa gtsang ba rnams te} विविक्तानामिति अनवद्यानां शुद्धानाम् त.प.२१६क/९०२; पवित्रः — {lhung bzed kyis ni zas dag gtsang ba dang /} /{yongs rdzogs bdud rtsi'i grogs po nyid du bskyed//} पात्रपवित्राणि समाप्लुतानि पीयूषमैत्राण्यशनानि सूते ।। अ.क.१९६ख/२२.४०; पवित्रितः— {byang chub sems dpa'i reg pa yis/} /{bsod nams thob cing gtsang ba des/} /{'khor ba las ni grol ba'i slad/} /{bram ze'i rigs su skye ba blangs//} स बोधिसत्त्वसंस्पर्शपुण्यप्राप्तिपवित्रितः । जग्राह ब्राह्मणकुले जन्म संसारमुक्तये ।। अ. क.२२४क/२४.१७९; {lhung bzed kyis gtsang lag par nu ma bzung ste} पाणौ पात्रपवित्रिते कुचयुगम् अ.क.२१९ख/८८.५९; धौतमलः — {gtsang ba ni dri ma bkrus pa ste} धौतमलैः प्रक्षालितकल्मषैः बो.प.६१क/२५; मेध्यः म.व्यु.६७१० (९६क).
gtsang ba nyid
शौचेयम् — {de na chu klung gang gA kha rje dang bsod nams dang bkra shis dang gtsang ba dang gtsang ba nyid kyi gnas su grags pa} यत्र नदी गंगा पुण्या मङ्गल्या शुचिशौचेयसम्मता वि.व.७ख/२.७९.
gtsang ba min pa
अशुचिः — {gtsang ba min pa kun gyi gter/} /{byas pa mi gzo rnam par 'jig/} /{lus ngan dag gi ched du yang /} /{rmongs pa dag ni sdig par byed//} सर्वाशुचिनिधानस्य कृतघ्नस्य विनाशिनः । शरीरकस्यापि कृते मूढाः पापानि कुर्वते ।। ना.ना.२४१क/१४५.
gtsang ba'i snying po
ना. शुचिगर्भः,बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po rdo rje'i snying po dang}…{byang chub sems dpa' sems dpa' chen po gtsang ba'i snying po dang} वज्रगर्भेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन…(शुचिगर्भेण च) द.भू.१६७क/१.
gtsang bar 'gyur
क्रि. पूयते — {dag byed kyis bzhin rgyal po yi/} /{chad pas sdig can gtsang bar 'gyur//} पूयते पावकेनेव राजदण्डेन किल्बिषम् ।। अ.क.१९७ख/८३. २३.
gtsang bar 'dod pa
शुचिकामः लो.को.१८९४; शुचिकामता लो.को.१८९४.
gtsang bar phyin ci log pa
पा. शुचिविपर्यासः, विपर्यासभेदः — {lta ba mchog tu 'dzin pa las ni bde ba dang gtsang bar phyin ci log go//} दृष्टिपरामर्शात् सुखशुचिविपर्यासौ अभि.भा.२३१क/७७८; द्र. {mi gtsang ba la gtsang ba/}
gtsang bar bya
क्रि. शुचिर्भवेत् — {cho ga spyod yul bsrung bya zhing /} /{'du 'dzi med la gtsang bar bya//} आचारगोचरं रक्षेदसंसृष्टः शुचिर्भवेत् । शि.स.३२क/३०.
gtsang bar byed
= {gtsang byed/}
gtsang byed
• क्रि. पवित्रयति — {snod ni gtsang byed} पात्रं पवित्रयति अ.क.३४०क/४४.४४ • सं. १. = {me} पावकः, अग्निः — {gtsang byed 'bar bar bdag 'jug gi/} /{mi gtsang chags pa'i mer ma yin//} विशामि पावकं दीप्तं रागाग्निं न त्वपावकम् । अ.क.२१२क/८७.२४; शुचिः मि.को.१४५ख २. = {rtswa ku sha} पवित्रम्, कुशः मि. को.५९क ३. = {gad byed} निष्पावः, पवनम् मि.को.३६ख • पा. शौचम् — {legs spyad gsum po thams cad ni/} /{gtsang byed rnam pa gsum yin no//} त्रिधा शौचं सर्वं सुचरितत्रयम् अभि.को.१३क/४.६४; {lus kyi legs par spyad pa thams cad ni lus gtsang byed yin no/} /{ngag dang yid kyi legs par spyad pa thams cad ni ngag dang yid kyi gtsang byed yin te} सर्वं कायसुचरितं कायशौचम् । सर्वं वाङ्मनःसुचरितं वाङ्मनःशौचम् अभि. भा.१९९क/६७३; शौचेयम् {mdo las lus gtsang byed dang ngag gtsang byed dang yid gtsang byed dang gtsang byed gsum gsungs pa} त्रीणि शौचेयानि उक्तानि सूत्रे—कायशौचेयम्, वाक्शौचेयम्, मनःशौचेयं च अभि. भा.१९८ख/६७३.
gtsang sbyor
वारः — {skom gyi gtsang sbyor du gyur pa na de dag phor pa 'khru bar byed pa'i tshe} सोऽपरेण समयेन पानकवारमुद्दिष्टस्तद्वारकं निर्मादयति वि.व.११५क/२.९५.
gtsang sbra
• वि. चौक्षः — {de ltar mi gang gtsang sbra'i blo gros ldan/} /{nga yi lus 'di gtsang mar bya zhes te//} एवं हि यश्चौक्षमतिर्मनुष्यः चौक्षं करिष्येऽहमिदं शरीरम् । शि.स.१२९ख/१२५; शुचिः — {khrus dang gtsang sbra dri zhim lus/} /{sna tshogs rgyan gyis rnam par brgyan//} स्नातः शुचिः सुगन्धाङ्गो चित्राभरणभूषितः । हे.त.१२ख/३८; {gtsang sbra ngang tshul dag dang bral/} /{bud med rnams ni} शुचिशीलविरामाणां रामाणाम् अ.क.१४५ख/१४.७५ • सं. शौचम् — {de ltar bstan pa 'di ni log pa'i thub pa dang gtsang sbra la mos pa rnams dgar ba'i phyir ro//} एषा च देशना मिथ्यामौनशौचाधिमुक्तानां विवेचनार्थम् । अभि.भा.१९९क/६७३; {bram ze'i spyod tshul dang spyod pa dang gtsang sbra dang kun du spyod pa dang} ब्राह्मणिकायामीर्यायां चर्यायां शौचे समाचारे वि.व.९ख/२.८१.
gtsang sbra mkhan
श्रोत्रियः — {gzhan yang sems kyi yon tan de'i bdag nyid dang ldan pa ni gtsang sbra mkhan dang ro sreg mkhan gyi brtse ba med pa bzhin du 'bad pa med par spang bar nus pa ma yin la} किञ्च—सात्मीभावमुपगतस्य चेतोगुणस्य श्रोत्रियस्य जोदिङ्गनैर्घृण्यवन्न यत्नः सम्भवति त.प.३१०ख/१०८३.
gtsang sbra can
• वि. श्रोत्रियः, बुद्धस्य — {byams pa de bzhin gshegs pas chos kyi 'khor lo rnam pa 'di lta bu bskor te/} {de bskor bas de bzhin gshegs pa la de bzhin gshegs pa'o zhes bya'o//}…{gtsang sbra can zhes bya'o//} एवंरूपं मैत्रेय तथागतेन धर्मचक्रं प्रवर्तितम्, यस्य प्रवर्तनात् तथागत इत्युच्यते…श्रोत्रिय इत्युच्यते ल.वि.२०५क/३०८ • सं. श्रोत्रियः — {sbyin pa'i gnas ni bram ze gtsang sbra can rnams te/} {de dag ni shin tu dag par grags pa'i phyir ro//} दक्षिणीयः श्रोत्रियब्राह्मणाः, तेषां शुद्धतरसम्मतत्वात् अभि.स.भा. ११५ख/१५५; {de phyir gtsang sbra can mthong ba'ang /} /{blta ba yang ni blta bar gyis//} तस्माच्छ्रोत्रियदृष्ट्याऽपि कल्पनेयं निरीक्ष्यताम् । त.स.७९ख/७३७.
gtsang sbra che ba
शुचिः म.व्यु.६४७९ (९२ख).
gtsang sbra mchod phyir thogs
शौचपवित्रम् — {sha dang khrag kyang med cing bshang dang gci ba'ang med/} /{skyug bro rmongs med gtsang sbra mchod phyir thogs med dang //} मांस न शोणित विष्ट* न मूत्रं न छर्द न मोह न शौचपवित्रम् ।। हे.त.१२ख/३८.
gtsang sbra nyid
चौक्षता — {khri'u dang nya lcibs dag kyang gtsang sbra nyid byas nas gnas ji lta bar gzhag go//} पीठशुक्तयोश्चौक्षतां कृत्वा निक्षेपो यथास्थाने वि.सू. ६ख/७.
gtsang sbra spyad pa
समुदाचारः — {de bas na khyed kun phan tshun byams pa dang bkur sti ni byed/} {tshul khrims dang gtsang sbra spyad pa la ni 'bad}…{khyim na legs par 'khod} तत्सर्वैरेव भवद्भिः परस्परं स्नेहगौरवाभिमुखैः शीलसमुदाचारेष्वशिथिलादरैः…सम्यग्गृहं वस्तव्यम् जा.मा.९८ख/११४.
gtsang sbra spyod pa
= {gtsang sbras spyod pa/}
gtsang sbra'i blo gros can
वि. चौक्षमतिः — {de ltar mi gang gtsang sbra'i blo gros ldan/} /{nga yi lus 'di gtsang mar bya zhes te//} एवं हि यश्चौक्षमतिर्मनुष्यः चौक्षं करिष्येऽहमिदं शरीरम् । शि.स.१२९ख/१२५.
gtsang sbras spyod pa
शुच्याचारः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni}…{drang srong ltar gtsang sbras spyod pa dang} शुच्याचारश्च ऋषभ (ऋषि भो.पा.)वत्… महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः ल.वि.५८क/७५; चौक्षसमुदाचारः म.व्यु.६३६९ (९१क).
gtsang ma
• वि. शुचिः — {gos gtsang ma bgos te} शुचिवस्त्रप्रावृतस्य शि.स.१५९क/१५२; {chu bo'i ngogs gtsang dang} नदीकूले शुचौ म.मू.१५५क/६९; {tshul khrims gtsang mas} शुचिना…शीलेन अ.क.५२ख/५९.२८; पवित्रः — {'jug ngogs bzhin du bsten 'os gang /} /{bsod nams byed gtsang gzi byin dang /} /{snying stobs rang bzhin gang gA ltar/} /{dri med yid ldan dag tu gnas//} सेव्यैः प्रभासत्त्वमयैर्गङ्गाविमलमानसैः । तीर्थैरिव स्थितं यत्र पवित्रैः पुण्यकर्तृभिः ।। अ.क.१९ख/३.३; शुद्धः, ओ द्धा — {gos gtsang tshon gyis rnam bsgyur snum gyis gos pa min//} शुद्धं वस्त्रमुपैति रङ्गविकृतिं न स्नेहपङ्काङ्कितम् ।। र. वि.१२८ख/११८; {zas gtsang ma} शुद्धोदनः ल.वि.३३क/४५; {kun dga' bo 'khor de ni gtsang ma ste} शुद्धेयमानन्द पर्षत् सु.प.३४क/१३; विशुद्धः — {mtsho chen ston ka'i chu gtsang 'dra bar ni/} /{rab tu dang ba nyid la brten pa'i rigs//} प्रसन्न एव त्वभिगम्यरूपः शरद्विशुद्धाम्बुमहाह्रदाभः । जा.मा.१३१ख/१५२; पूतः — {dge slong tshogs bcas gus pa yis/} /{gtsang ma'i bshos ni gsol du gshegs//} भक्तिपूतं ययौ भोक्तुं भक्तं भिक्षुगणैः सह ।। अ.क.२७२ख/३४.७; पावनः— {zhabs kyi rdul ni gtsang ma rnams//} पावनैः पादपांशुभिः का.आ.३२१क/१.८६; चौक्षः — {gtsang zhing yid du 'ong ba'i sa phyogs su//} चौक्षे मनोज्ञे पृथिवीप्रदेशे शि.स.१९०क/१८८; {de ltar mi gang gtsang sbra'i blo gros ldan/} /{nga yi lus 'di gtsang mar bya zhes te//} एवं हि यश्चौक्षमतिर्मनुष्यः चौक्षं करिष्येऽहमिदं शरीरम् । शि.स.१२९ख/१२५; विमलः — {chu gtsang ma mang pos gang ba/rab} {tu yid du 'ong ba'i mtsho chen po zhig byed du bcug go//} विमलसलिलमतिमनोहरं महत्सरः कारयामास जा.मा.११७क/१३६; अमलः — {mtsho chen po}…{chu gtsang ma sngon pos ni gang ba zhig gi 'gram du brten nas} अमलनीलसलिलं महत्सरः सन्निश्रित्य जा.मा.९९ख/११५; स्वच्छः — {chu gtsang yid du 'ong ba} जलानि च स्वच्छमनोरमाणि बो.अ.३ख/२. २; प्रसन्नः — प्रसन्नोऽच्छः अ.को.१४७ख/१.१२.१५; प्रसीदतीति प्रसन्नः । षद्Ḷ विशरणगत्यवसादनेषु अ.वि.१.१२.१५; शुभः — {gtsang dang bdag dang brtan sogs su/} /{nyer brtag bud med sogs dag la/} /{'dod chags la sogs 'byung 'gyur te/} /{yul yang de yi ngo bo min//} शुभात्मीयस्थिरादींश्च समारोप्याङ्गनादिषु । रागादयः प्रवर्तन्ते तद्रूपा विषया न च ।। त.स.७१क/६६७ • सं. १. शुचिः — {de ni mi gtsang la sogs la/} /{gtsang sogs grags pa bzhin du brdzun//} अशुच्यादिषु शुच्यादिप्रसिद्धिरिव सा मृषा ।। बो.अ.३१क/९.६; विशुद्धिः — {de nas byang chub sems dpa'i nu bo 'og mas rang gi yid la gcags pa dang /} {bdag nyid gtsang mar bstan pa'i phyir mna' khyad par can bor ba} अथ बोधिसत्त्वस्यानुजो भ्राता स्वमावेगमात्मविशुद्धिं च प्रदर्शयञ्छपथातिशयमिमं चकार जा.मा.१०१ख/११६ २. सती, साध्वी स्त्री — {bud med mdza' zhes 'di rab grags/} /{zol med ces pa blo gros 'khrul/} /{gtsang zhes mkha' yi me tog thob/} /{bud med sdig ces the tshom med//} स्निग्धा स्त्रीति प्रवादोऽयं निर्व्याजेति मतिभ्रमः । सतीति व्योमपुष्पाप्तिः पापा स्त्रीति न संशयः ।। अ. क.२६९क/३२.४५; साध्वी — {lha gcig bdag po phrag bkod pa'i/} /{gtsang ma de la gzigs par mdzod//} हे देव पश्य तां साध्वीं स्कन्धारोपितभर्तृकाम् । अ.क.२६८ख/३२. ४३ ३. शुचिः, आषाढमासः — शुचिस्त्वयम् ।। आषाढे अ.को.१३७ख/१.४.१७; जनान् तापेन शोचयतीति शुचिः अ.वि.१.४.१७ • पा. शुचिः, शृङ्गाररसः — शृङ्गारः शुचिरुज्ज्वलः अ.को.१४३ख/१.८.१७; जुगुप्सादिरहितत्वात् शुचिः अ.वि.१.८.१७ • ना. शुद्धा, कुमारी — {de sras thu bo zas gtsang ste/} /{gzhan ni zas dkar de yi ni/} /{rjes su skyes pa bre bo zas/} /{bdud rtsi zas ni gzhon nu'o/} /{bu mo bzhi ste gtsang zhes dang /} /{dkar bre bdud rtsi de bzhin no//} ज्येष्ठः शुद्धोदनस्तस्य सुतः शुक्लोदनः परः । द्रोणोदनस्तदनुजः कनीयानमृतोदनः ।। कन्याश्चतस्रः शुद्धाख्या शुक्ला द्रोणाऽमृता तथा । अ.क.२३४क/२६.२३.
gtsang ma ris
= {gtsang ma'i ris/}
gtsang ma'i gnas
ना. शुद्धावासः, देवलोकः — {nga ni kA t+yA ya na'i rigs/} /{gtsang ma'i gnas nas byung ba ste/} /{mya ngan 'das pa'i grong 'gro ba'i/} /{chos ni sems can rnams la ston//} कात्यायनस्य गोत्रोऽहं शुद्धावासाद्विनिःसृतः । देशेमि धर्मं सत्त्वानां निर्वाणपुरगामिनम् ।। ल.अ.१८७क/१५८; द्र. {gnas gtsang ma/}
gtsang ma'i ris
शुद्धावासकायिकाः, देवसमुदायविशेषः — {de nas mdun du gtsang ma yi/} /{ris kyi lha rnams kyis sprul pa/} /{lhung bze+ed ngur smrig 'dzin pa yi/} /{rab tu byung ba mthong bar gyur//} अथाग्रे निर्मितं देवैः स शुद्धावासकायिकैः । व्यलोकयत् प्रव्रजितं पात्रकाषायधारिणम् । ।। अ.क.२१५ख/२४.८९; अ.क.२२५क/२५. ११.
gtsang mar sbyar ba
वि. पवित्रितम् — {de yis 'bad pa chen po yis/} /{gus pas gtsang mar sbyar ba'i zas/} /{gos kyis nor 'dzin g}.{yogs byas nas/} /{rab tu btud de de la phul//} स प्रयत्नेन महता भोज्यं भक्तिपवित्रितम् । आच्छाद्य वस्त्रैर्वसुधां प्रह्वस्तस्मै न्यवेदयत् ।। अ.क.२३९ख/२७.५७.
gtsang shod
कच्छः, ओ छम् मि.को.१४१ख ।
gtsigs
= {gtsigs pa/}
gtsigs pa
वि. करालः — {rang gi lus kha nas mche ba gtsigs pa/} {mig 'bar zhing ser la yo zhing mi sdug pa dang} दंष्ट्राकरालवदनानि दीप्तपिङ्गलकेकररौद्रनयनानि…स्वान्येव वपूंषि जा.मा.३९ख/४६; {shin tu rnam par 'gyur ba'i bzhin ldan mche ba rnon po gtsigs} सुविकृतवदनस्तीक्ष्णदंष्ट्राकरालः वि.प्र.१११ख/१, पृ.८; विकरालः — {gtsigs pa can} विकरालिनम् हे.त.२३ख/७८; उत्कटः मि.को.८४ख ।
gtsigs pa can
वि. विकराली — {rtsa ba'i zhal ni nag po che/} / ग्. {yon pa dmar zhing cher 'jigs pa/} /{spyi bo'i zhal ni gtsigs pa can//} मूलमुखं महाकृष्णं… वामं रक्तं महाभीमं मूर्धास्यं विकरालिनम् । हे.त.२३ख/७८.
gtsigs ma
ना. कराली १. पत्रदेवी — {phag mo'i 'dab ma dang po la sogs pa la keng rus ma dang}… {gtsigs ma dang nag mo dang 'jigs rung ma dang gzugs ngan ma rnams} वाराह्याः प्रथमपत्रादौ कङ्काली… कराली, काली, घोरा, विरूपा वि.प्र.४१ख/४.३० २. विद्या — {gzhan yang rig ma mang po ni/} {sems can rjes su 'dzin pa mo/} {'di lta ste/} {nag mo gtsigs ma}…{bum pa'i lto ma} अन्याश्च बहवो विद्याः सत्त्वानुग्रहकारिकाः । तद्यथा—काली कराली…कलशोदरी ब.मा.१६९ख ।
gtsir
= {btsir/}
gtsug
१. चूडा — {mi dbang gtsug gi 'od kyis rkang brgyan pa/} /{ci zhig 'dod phyir mig ni sbyin par byed//} नरेन्द्रचूडाद्युतिरञ्जिताङ्घ्रिः किं लिप्समानो नु ददासि चक्षुः ।। जा.मा.११क/११; शिखा— {der btud de yi zhabs pad kyis/} /{gtsug gi nor bu g}.{yo ba des/} /{bu mo mag pa btud pa dag/} /{de la ming gis rnam par bshad//} स तं प्रणम्य तत्पादपद्मभूतिशिखामणिः । सुतां जामातरं चास्मै नम्रो नाम्ना न्यवेदयत् ।। अ.क.३६४ख/४८. ८२; शिरः— {zla ba bde 'byung gtsug gis 'dzin//} चन्द्रः शम्भुशिरोधृतः का.आ.३२३क/२.३१ । २. फणा — {dug zhi bar bya ba'i phyir 'jog pa'i gtsug gi rin po che'i rgyan gyi man ngag lta bu} विषशमनाय तक्षकफणारत्नालङ्कारोपदेशवत् प्र.वृ.३२२क/७२; चूडा — {dug zhi bar bya ba'i phyir 'jog po'i gtsug gi rgyan gyi man ngag bzhin du} विषप्रशमनाय तक्षकचूडारत्नालङ्कारोपदेशवत् त.प. ३०२क/१०६२.
gtsug gi snying po
=(?) ना. नाभिगर्भः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po shes pa dam pa'i ye shes dang}… {gtsug gi snying po dang} ज्ञानोत्तरज्ञानिना च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन…नाभिगर्भेण च ग. व्यू. २७६क/३.
gtsug gi nor bu
चूडामणिः, शिरोरत्नम् — {mi bzad g}.{yang sa gcong dag tu/} /{lhung ba de mthong blon po yis/} /{gtsug gi nor bu yang dag blangs/} /{song nas rgyal po dag la bshad//} तं दृष्ट्वा पतितं मन्त्री विषमे श्वभ्रकोटरे । चूडामणिं समादाय गत्वा राज्ञे न्यवेदयत् ।। अ.क.१२९ख/६६.४९; चूडामणिः शिरोरत्नम् अ.को.१७७ख/२.६.१०२; चूडायां मणिः चूडामणिः अ.वि.२.६.१०२; शिरोमणिः — {klu mkha' lding gis zos pa rnams kyi gtsug gi nor bu sder mo dang khas bcom pa du ma dag ltung ba nyid do//} तार्क्ष्येण भक्ष्यमाणानां पन्नगानामनेकशः । उल्कारूपाः पतन्त्येते शिरोमणय ईदृशाः ।। ना.ना.२४५ख/१८७; शिखामणिः — {zhes brjod ma yi lag tu ni/} /{mdzes ma mdzes ma'i gtsug gi nor/} /{gtad nas dpung gi phyogs kyi sgo/} /{sgrib cing de ni myur du song //} इत्युक्त्वा जननीहस्ते कान्तं कान्ताशिखामणिम् । निक्षिप्य स ययौ तूर्णं सैन्याच्छादितदिङ्मुखः ।। अ. क.१००ख/६४.१५७; चूडारत्नम्— {rtog ge pa thams cad kyi gtsug gi nor bu bdag nyid rlom pa} सकलतार्किकचूडारत्नाभिमानिनः प्र.अ.१२०क/१२८; शिरोरत्नम्— {lha dang lha min gtsug nor bur/} /{gyur pa'i kun mkhyen 'di grub 'gyur//} सुरासुरशिरोरत्नभूतः सिद्धोऽत्र सर्ववित् ।। त.स.१२५ख/१०८५; द्र. {gtsug gi rin chen/}
gtsug gi nor bur gyur pa
वि. चूडामणिभूतः — {shes pa gang zhig la de ltar snang ba de ni shes bya'i dkyil 'khor la cig car ye shes gcig gis khyab pa'i lha dang mi rnams thams cad kyi gtsug gi nor bur gyur pa'i thams cad mkhyen pa grub pa yin no//} यस्य च ज्ञाने ते तथा भासन्ते स सकृदेकज्ञानव्याप्ताशेषज्ञेयमण्डलः सकलनरामरचूडामणिभूतः सिद्धः सर्वज्ञः त.प.३११ख/१०८५; शिरोरत्नभूतः— {lha dang lha min gtsug nor bur/} /{gyur pa'i kun mkhyen 'di grub 'gyur//} सुरासुरशिरोरत्नभूतः सिद्धोऽत्र सर्ववित् ।। त.स.१२५ख/१०८५.
gtsug gi ma
मूर्धटकः म.व्यु.४२७६ (६७क); द्र. {gtsug spyod/}
gtsug gi rin chen
१. चूडारत्नम् — {bcings pa btang bar gyur kyang bdag/} /{mkha' la 'phur nas yongs mi 'gro/} /{gang gi dbang gis mkha' la bdag/} /{'gro ba'i gtsug gi rin chen bzung //} दिवमुत्पद्य (?प्लुत्य लि. पा.) गच्छामि न त्वहं मुक्तबन्धना । यद्वशान्मे गतिर्व्योम्नि चूडारत्नं गृहाण तत् ।। अ.क.९५क/६४.९१ । २. फणारत्नम् — {dug zhi bar bya ba'i phyir 'jog po'i gtsug gi rin po che'i rgyan gyi man ngag lta bu} विषशमनाय तक्षकफणारत्नालङ्कारोपदेशवत् प्र.वृ.३२२क/७२; द्र. {gtsug gi nor bu/}
gtsug gi rin po che
= {gtsug gi rin chen/}
gtsug gi gser
सुवर्णचूडः लो.को.१८९५.
gtsug rgyan
चूडालङ्करणम् — {de yi gtsug rgyan nor bu ni/} /{lhan skyes dag tu skyes gyur te/} /{skye ba gzhan sngar 'grogs pa yi/} /{dben pa bzhin du dri ma med//} अजायतास्य सहजश्चूडालङ्करणं मणिः । प्राग्जन्मान्तरसंसक्तो विवेक इव निर्मलः ।। अ.क.२१ख/३.२४.
gtsug tu btags pa
वि. मूर्धस्थायी— {de ci'i phyir zhe na/} {rgyal po'i gtsug tu btags pa'i nor bu de ni gcig pu kho na yin pa'i phyir ro//} तत्कस्य हेतोः? एक एव हि स चूडामणी राज्ञो मूर्धस्थायी स.पु.१०८ख/१७४; द्र. {gtsug na 'dug pa/}
gtsug tor
• सं. उष्णीषः, ओ षम्— {gtsug tor dbu ldan dag cing srab pa dang /} /{pags pa gser gyi mdog 'dra sems can mchog//} उष्णीषशीर्षव्यवदातसूक्ष्मसुवर्णवर्णच्छविरग्रसत्त्वः ।। र.वि.१२१क/९५; शिखा — {lus la dpral ba'i mtha' nas gtsug tor gyi gnas kyi bar du sor drug gi tshad do//} शरीरे षडङ्गुलमानं ललाटाच्छिखास्थानं यावत् वि.प्र.१६६क/१.१० • ना. उष्णीषः, महाक्रोधराजः — {gtsug tor la sogs pa khro bo'i rgyal po chen po rnams dang} उष्णीषादिमहाक्रोधराजानाम् वि.प्र.२९ख/४.१; {khro bo'i dbang po ni bgegs mthar byed dang shes rab mthar byed dang pad+ma mthar byed dang gshin rje mthar byed dang gtsug tor ro//} क्रोधेन्द्रा विघ्नान्तकः, प्रज्ञान्तकः, पद्मान्तकः, यमान्तकः, उष्णीषः वि.प्र.५५ख/४.९५.
gtsug tor 'khor bsgyur
= {gtsug tor 'khor los bsgyur ba/}
gtsug tor 'khor los bsgyur ba
ना. उष्णीषचक्रवर्ती, महाक्रोधः — {gtsug tor 'khor los bsgyur ba'i gtor ma'o//} उष्णीषचक्रवर्तिबलिः ब.मा.१६७क ।
gtsug tor gyi 'khor lo
पा. उष्णीषचक्रम्, देहस्थचक्रविशेषः — {a sogs rnams ni gtsug tor 'khor lo snying mgrin mgo bo lte ba'i 'khor lo dag la rim pas te} आदेरुष्णीषचक्रे हृदि गलशिरसो नाभिचक्रे क्रमेण वि.प्र.१६४क/१.९; {chos kyi dung dang yid bzhin gyi nor bu dang chos kyi gaN+DI dang dpag bsam gyi shing ste bzhi po rnams kyis gtsug tor gyi 'khor lo dag pa'o//} धर्मशङ्खचिन्तामणिधर्मगण्डीकल्पवृक्षैश्चतुर्भिरुष्णीषचक्रं शुद्धम् वि.प्र.५८ख/४.१०१.
gtsug tor gyi rgyal po
उष्णीषराजानः — {brgyad po 'di dag ni gtsug tor gyi rgyal po rnams so//} एते अतः ( अष्टौ भो.पा.) उष्णीषराजानः म.मू.११९ख/२८; द्र.—
gtsug tor gyi rgyal po brgyad
अष्टौ उष्णीषराजानः — १. {gtsug tor 'khor los sgyur ba} चक्रवर्त्युष्णीषः २. {gtsug tor mngon par 'phags pa} अभ्युद्गतोष्णीषः३. {gtsug tor gdugs dkar po} सितातपत्रः४. {rgyal ba'i gtsug tor} जयोष्णीषः५. {pad+ma'i gtsug tor} कमलोष्णीषः६. {rnam par rgyal ba'i gtsug tor} विजयोष्णीषः७. {gzi brjid phung po'i gtsug tor} तेजोराशिः८. {gtsug tor mthon po} उन्नतोष्णीषः म.मू.११९ख/२८.
gtsug tor gyi pad+ma
पा. उष्णीषकमलम् — {'dir nam mkha'i khams las gtsug tor gyi pad+ma'am 'khor lor 'gyur te} अत्र आकाशधातोरुष्णीषकमलं चक्रं वा भवति वि.प्र.२३०क/२.२५.
ना. उष्णीषकोशसर्वधर्मप्रभामण्डलमेघः, तथागतः — {de'i 'og tu de bzhin gshegs pa gtsug tor gyi mdzod chos thams cad kyi 'od kyi dkyil 'khor gyi sprin ces bya ba bsnyen bskur to//} तस्यानन्तरं उष्णीषकोशसर्वधर्मप्रभामण्डलमेघो नाम तथागत आरागितः ग.व्यू.१५५ख/२३८.
gtsug tor gyi gseb
उष्णीषविवरम् म.व्यु.६३०१ (८९ख).
gtsug tor rgyal mtshan
ना. ध्वजोष्णीषः, तथागतः — {hU}~ {M gi sa bon las byung ba/} /{gtsug tor rgyal mtshan de bzhin gshegs//} हूँकारबीजसञ्जातो ध्वजोष्णीषस्तथागतः । स.दु.१०९क/१६६.
gtsug tor sgrol ma
ना. उष्णीषतारा, देवी लो.को.१८९५.
gtsug tor can
ना. शिखी, बुद्धः — {mchog gi kun dga' ra ba yi/} /{sa phyogs 'di nyid rab tu byin/} /{rgyal gyi skye ba dag la yang /} /{sangs rgyas gtsug tor can la phul//} अयमेव वरारामप्रदेशः प्रतिपादितः ।। बुद्धाय शिखिने प्रादात् पुष्यजन्मनि अ.क.१९१क/२१.८०; {sngon tshe yang dag rdzogs pa yi/} /{sangs rgyas bcom ldan gtsug tor can/} /{grong khyer las ni bsod snyoms thob/} /{pha rol ngogs 'gram skad cig bzhugs//} पुरा प्रत्येकसंबुद्धः पुरात्सम्प्राप्तपिण्डकः । वारातटान्ते भगवान् शिखी क्षणमुपाविशत् ।। अ.क.८२क/६२.९५; {lag bzang dang}…{gtsug tor can dang}…{shAkya thub pa dang /} {gzhan yang sangs rgyas bcom ldan 'das mang po dag gis} सुबाहुः…शिखि…शाक्यमुनिश्चेति । एतैश्चान्यैश्च बहुभिर्बुद्धैर्भगवद्भिः म.मू.९३ख/५.
ना. १. छत्रोष्णीषः, तथागतः — {trA}~M ( {kra}~M pā.bhe.) {yig sa bon las byung ba'i/} /{gtsug tor gdugs dkar de bzhin gshegs//} क्रीँकारबीजनिर्जातश्छत्रोष्णीषस्तथागतः । स.दु.१०९क/१६६ । २. सितातपत्रः, उष्णीषराजः — {gtsug tor gdugs dkar po}…{brgyad po 'di dag ni gtsug tor gyi rgyal po rnams so//} सितातपत्रः…एते अतः (अष्टौ भो. पा.) उष्णीषराजानः म.मू.११९ख/२८.
gtsug tor nas byung ba'i gdugs dkar mo can gyi cho ga zhes bya ba
ना. उष्णीषसुम्भराजः, क्रोधः — {gtsug tor gnod mdzes rgyal po/} {gshin rje mthar byed}…{stobs po che rnams} उष्णीषसुम्भराजयमान्तक…महाबलेभ्यः ब.मा.१६३क ।
gtsug tor rnam rgyal
= {gtsug tor rnam par rgyal ma/}
gtsug tor rnam rgyal phyag gnyis ma
ना. द्विभुजा उष्णीषविजया लो.को.१८९६.
gtsug tor rnam rgyal ma
= {gtsug tor rnam par rgyal ma/}
gtsug tor rnam rgyal lha dgu
ना. नवदेव–उष्णीषविजया लो.को.१८९६.
gtsug tor rnam par rgyal ba'i sgrol ma
ना. उष्णीषविजया तारा, देवी लो.को.१८९७.
gtsug tor rnam par rgyal ma
ना. उष्णीषविजया, भगवती — {bcom ldan 'das ma gtsug tor rnam par rgyal ma bdag gi 'chi ba dag nyams par gyis nyams par gyis} भगवति उष्णीषविजये मम मृत्युं नाशय नाशय ब. मा.१७१क; क.त.३११५.
gtsug tor rnon po
ना. तीक्ष्णोष्णीषः, तथागतः — {d+hIH yig sa bon las rdzogs pa'i/} /{gtsug tor rnon po de bzhin gshegs//} धीःकारबीजनिष्पन्नस्तीक्ष्णोष्णीषस्तथागतः । स.दु.१०९क/१६६.
gtsug tor dpal
ना. उष्णीषश्रीः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba de bzhin du}…{gtsug tor dpal dang} जननी…यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा… उष्णीषश्रियः ग.व्यू. २६८क/३४७.
gtsug tor dbu ldan
वि. उष्णीषशीर्षा — {gtsug tor dbu ldan dag cing srab pa dang /} /{pags pa gser gyi mdog 'dra sems can mchog//} उष्णीषशीर्षव्यवदातसूक्ष्मसुवर्णवर्णच्छविरग्रसत्त्वः ।। र.वि.१२१क/९५.
gtsug tor 'bar ba
ना. उष्णीषज्वालः लो.को.१८९८.
gtsug tor gzi brjid
ना. तेजोष्णीषः, तथागतः — {yi ge oM gyis sangs rgyas dbyung /} /{gtsug tor gzi brjid de bzhin gshegs//} ॐकारेणोत्सृजेद् बुद्धस्तेजोष्णीषस्तथागतः ।। स.दु.१०९क/१६६.
gtsug tor gzi brjid phyag rgya
पा. तेजोष्णीषमुद्रा — {sor mo de nyid 'bar byas pa/} /{gtsug tor gzi brjid phyag rgya 'o//} सैवाङ्गुली ज्वालाकृता तेजोष्णीषमुद्रया । स.दु.१०५ख/१५४.
gtsug ldan
ना. शिखी, तथागतः — {de bzhin gshegs pa dgra bcom pa yang dag par rdzogs pa'i sangs rgyas gtsug ldan zhes bya ba}…{byung bar gyur to//} शिखी नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्सम्बुद्धो बभूव का.व्यू.२०७ख/२६५.
gtsug na 'dug pa
वि. मूर्धस्थायी— {'jam dpal ji ltar rgyal po de'i gtsug gi nor bu gtsug na 'dug pa de yun ring du bsrungs pa} यथा मञ्जुश्रीस्तस्य राज्ञः स चूडामणिश्चिररक्षितो मूर्धस्थायी स.पु.१०९क/१७४; द्र. {gtsug tu btags pa/}
gtsug na nor bu
ना. १. मणिचूडः [1] नृपः — {de nas dus kyis sa yi bdag/} /{bsod nams them skas dag las ni/} /{lha yi gnas su yang dag 'dzegs/} /{gtsug na nor bu mi bdag gyur//} ततः कालेन सुकृतसोपानैः पृथिवीपतौ । दिव्यधामसमारूढे मणिचूडोऽभवन्नृपः ।। अ.क.२२क/३.३२ [2] नागः म.व्यु.३३३१ (५७ख) । २. मणिचूडा, किन्नरकन्या— {'khor der mi'am ci'i bu mo brgya phrag du ma dag tshogs pa 'di lta ste/} {mi'am ci'i bu mo yid ces bya ba dang}…{mi'am ci'i bu mo gtsug na nor bu zhes bya ba dang} तस्मिन् पर्षदि अनेकानि च किन्नरकन्याशतसहस्राणि सन्निपतितानि । तद्यथा—मनसा नाम किन्नरकन्या…मणिचूडा नाम किन्नरकन्या का.व्यू.२०३क/२६०.
ना. मणिचूडा, विद्यादेवी — {rig pa'i lha mo stobs chen ma/} /{mA ma kI dang khro gnyer can/}…{gtsug nor ma} विद्यादेव्यो महाबलाः । मामकी भृकुटी…मणिचूडा ब.मा.१६९ख ।
gtsug spyod
ना. मूर्ध्नटकः, देवः — {gtsug spyod kyis kyang mngon sum du bgegs byed par mi nus so//} न कश्चिच्छक्नोति विघ्नं कर्तुं साक्षान्मूर्ध्नटकोऽपि म.मू. २१३क/२३२; मूर्धटकः म.व्यु.४२७६ (६७क).
gtsug spyod ma
ना. मूर्धाटका, देवी मि.को.७क ।
gtsug phud
चूडा — {bltams pa dang gtsug phud dang dbu skra dang byang chub pa'i dus ston dag kyang ngo //} जातिजटाचूडाबोधिमहानाञ्च वि.सू.९९ख/१२०; {ral gris gtsug phud bcad nas ni/} /{nam mkha'i gzhi la de yis 'phangs//} चूडां निष्कृष्य खड्गेन स चिक्षेप नभःस्थले । अ.क.२२३ख/२४.१७२; शिखा— {gtsug phud lnga'i phyag rgya chen po bcings te} महामुद्रां पञ्चशिखां बद्ध्वा म.मू. ११७ख/२६; शिखा चूडा अ.को.१६८ख/२.५.३१; शिरसि खेलतीति शिखा । खेḶ चलने अ.वि.२.५.३१; धम्मिल्लः — {gtsug phud 'phreng bar 'os pa'i pad mos yongs gang lag pa yis/} /{de yi spyod tshul dag la mchod pa'i gus pa ci yang byung //} धम्मिल्लमाल्यपरिपूरितपाणिपद्मः पूजादरः किमपि तच्चरिते बभूव ।। अ.क.४१क/५५.४८.
gtsug phud kyi dus ston
चूडामहः — {bltams pa dang gtsug phud dang dbu skra dang byang chub pa'i dus ston dag kyang ngo //} जातिजटाचूडाबोधिमहानाञ्च वि.सू.९९ख/१२०; म.व्यु.५६७५ (८३ख); मि.को.१३४ख ।
gtsug phud kyi dus ston mo
= {gtsug phud kyi dus ston/}
gtsug phud dgrol ba
शिखामोक्षः — {gang zhig khro gnyer ston pa la/} /{gtsug phud dgrol bar brjod par bya//} भ्रुकुटीं दर्शयेद् यस्तु शिखामोक्षो विधीयते । हे.त.८क/२२.
gtsug phud lnga pa
• ना. पञ्चशिखः, गन्धर्वराट् — {nub byang mtshams su ni gnod sbyin gyi rgyal po mchog sbyin dang dri za'i rgyal po gtsug phud lnga pa dang}…{nges par bri bar bya'o//} उत्तरपश्चिमासु च दिशासु यक्षराड् धनदः, गन्धर्वराट् पञ्चशिखः…अवश्यमभिलिखितव्याः म. मू.१२३क/३२; • पा. पञ्चशिखा, हस्तमुद्राविशेषः — {gtsug phud lnga pa'i phyag rgya 'am/} /{gtsug tor las byung gzhan pa'ang bcing //} मुद्रां पञ्चशिखां बद्ध्वा अन्यं वोष्णीषसम्भवम् । म.मू.२३४क/२५६; {bcom ldan 'das 'jam dpal gzhon nur gyur pa'i 'og tu phyag rgya chen po gtsug phud lnga zhes bya ba dang ut+pa la'i phyag rgya} …{bri bar bya} भगवतो मञ्जुश्रियस्याधस्तान्महामुद्रा पञ्चशिखा नाम उत्पलमुद्रा वा लेख्या म.मू.१२०ख/२९.
gtsug phud can
• सं. १. = {rma bya} शिखावलः, मयूरः — {rtse dga'i ri yi zla shel gyi/} /{thang 'di la ni rab 'dzegs nas/} /{mdongs mtha' mchog tu mdzes pa yi/} /{gtsug phud can 'di gar byed do//} आरुह्याक्रीडशैलस्य चन्द्रकान्तस्थलीमिमाम् । नृत्यत्येष लसच्चारुचन्द्रकान्तः शिखावलः ।। का.आ.३३५क/३.२४; शुक्लापाङ्गः — {gtsug phud can gyi 'dren byed chu dang bcas pas legs par 'ongs sam byas nas} शुक्लापाङ्गैः सजलनयनैः स्वागतीकृत्य मे.दू.३४३ख/१.२३ २. = {me} शिखावान्, अग्निः मि.को.१४५ख • ना. १. शिखी [1] बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po gtsug phud can dang} शिखिनो बोधिसत्त्वस्य महासत्त्वस्य अ.सा.३९३क/२२२ [2] महाब्रह्मा — {de nas stong gsum gyi stong chen po'i bdag po tshangs pa chen po gtsug phud can sangs rgyas kyi mthus} अथ खलु दश(?)त्रिसाहस्रमहासाहस्राधिपतिः शिखी महाब्रह्मा बुद्धानुभावेन ल.वि.१८८क/२८७ । २. शिखण्डी, युवराजः — {dus der grong khyer sgra sgrogs zhes/} /{bya bar mi bdag dpal dang ldan/} /{grags pa zla ba'i chu gter che/} /{u drA ya na zhes pa byung /} /{de yi btsun mo zla ba'i 'od/} /{ces pa zla ba'i bzhin ras can/} /{sras ni drag po'i rtsal dang ldan/} /{rgyal tshab gtsug phud can zhes gyur//} बभूव समये तस्मिन् रौरुकाख्ये पुरे नृपः । श्रीमानुद्रायणो नाम यशश्चन्द्रमहोदधिः ।। तस्य चन्द्रप्रभा नाम पत्नी चन्द्राननाऽभवत् । शिखण्डी युवराजश्च सूनुर्विक्रमकर्कशः ।। अ.क.३०७क/४०.५ । ३. चूडका, अप्सरसा — {lha'i bu mo brgya stong phrag du ma dag tshogs pa 'di lta ste/} {lha'i bu mo ti la mchog ces bya ba dang}…{lha'i bu mo gtsug phud can zhes bya ba dang} अनेकाश्चाप्सरसः शतसहस्राः सन्निपतिताः । तद्यथा — तिलोत्तमा नामाप्सरसा…चूडका नामाप्सरसा का.व्यू.२०१क/२५९.
gtsug phud can zhon
= {smin drug gi bu} शिखिवाहनः, कार्तिकेयः — कार्तिकेयो महासेनः शरजन्मा षडाननः ।…शिखिवाहनः अ.को.१३०ख/१.१.४१; शिखी वाहनं यस्य सः शिखिवाहनः अ.वि.१.१.४१.
gtsug phud gcig pa
पा. एकशिखा, हस्तमुद्राविशेषः — {lag pa de nyid rnam bkod nas/} /{de bzhin gtsug phud gcig par bya/} /{sor mo gung mo yang dag sbyar/} /{nges par gtsug phud gcig par 'gyur//} तदेव हस्तौ विन्यस्तौ कुर्यादेकशिखं तथा । मध्यमाङ्गुलिसंश्लिष्टौ भवेदेकशिखा ध्रुवम् । म.मू.२४७ख/२७९.
gtsug phud ldan
= {gtsug phud ldan pa/}
gtsug phud ldan pa
= {rma bya} शिखण्डी, मयूरः — {khyim gyi gtsug phud ldan pa'i tshogs//} कुलं गृहशिखण्डिनाम् का.आ.३२५ख/२.१०४; {kye ma bdag la bdud dag ni/} /{bar chad bya bar rab tu brtson/} /{ngo tsha med ni gtsug phud ldan/} /{rtse zhing 'gro la gar stabs sgyur//} अहो बतान्तरायं मे मारः कर्तुं समुद्यतः । नर्तयत्येष दुर्वृत्तः शिखण्डिक्रीडया जगत् ।। अ.क.२२८ख/२५.४८; मयूरः — {gtsug phud ldan de chu 'thungs dga' bas phyin nas ri gzung snyan pa'i sgra sgrogs gar dag byed//} पावकैस्तं मयूरं पश्चादद्रिग्रहणगुरुभिर्गर्जितैर्नर्तयेथाः मे.दू.३४५क/१.४८; शिखी — {lag ldan phru gu pad+mo la dga' lag pa dag la lag pa 'jog par byed/} /{gtsug phud ldan pa'i mjug rtse'i rlung gis snyan pa'i sgra dang ldan zhing bde bar byed//} करिकलभकः पद्मप्रीत्या करोति हरेः करं सुखयति शिखी स्निग्धालापं कलापशिखानिलैः । अ. क.२२७ख/२५.३६.
gtsug phud rnam par mdzes pa
ना. विचित्रचूडः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba de bzhin du}…{gtsug phud rnam par mdzes pa dang} जननी…यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा…विचित्रभूत (चूड भो.पा.)स्य ग.व्यू.२६७ख/३४७.
gtsug phud 'phreng bar 'os pa
वि. धम्मिल्लमाल्यम् — {gtsug phud 'phreng bar 'os pa'i pad mos yongs gang lag pa yis/} /{de yi spyod tshul dag la mchod pa'i gus pa ci yang byung //} धम्मिल्लमाल्यपरिपूरितपाणिपद्मः पूजादरः किमपि तच्चरिते बभूव ।। अ.क.४१क/५५.४८.
gtsug phud byang chub
चुड्डबोधिः — {gtsug phud byang chub kyi skyes pa'i rabs te nyi shu rtsa gcig pa'o//} इति चुड्डबोधिजातकमेकविंशतितमम् जा.मा.११५क/१३४.
gtsug phud blangs pa
ना. चूडाप्रतिग्रहणम्, स्तूपः — {der mchod rten yang byas te/} {deng sang mchod rten de gtsug phud blangs pa'i mchod rten zhes ming du chags so//} तत्रापि चैत्यं स्थापितमभूत् । अद्यापि च तच्चूडाप्रतिग्रहणमिति ज्ञायते ल.वि.११२क/१६४.
gtsug phud gsum pa
पा. त्रिशिखम्, हस्तमुद्राविशेषः — {de bzhin lag pa rnam bkod nas/} /{de yi lag pa kha sbyar bya/} /{de bzhin rtse mo gsum bya ste/} /{sor mo rnams ni rab sbyar nas/} /{lag gnyis mthe bo sbyor ba dang /} /{rab tu phyung ste drang por bya/} /{gung mo dang ni srin lag dag/} /{phyin ci log tu 'brel bar bya/} /{'di ni gtsug phud gsum zhes bya//} तथैव हस्तौ विन्यस्तौ कुर्यात् तत्करसम्पुटम् । तत्रैव त्रिशिखं कुर्यादङ्गुलीभिर्विमिश्रितैः ।। उभौ हस्तौ तु यदाङ्गुष्ठौ शून्याकारौ तु निश्रितौ । मध्यमानामिकं चैव विपरीताकारवेणिकौ ।। एतत् तत् त्रिशिखं ज्ञेयम् म.मू.२४७क/२७९.
gtsug lag
१. शास्त्रम् — {lang ka'i bdag po}…{sngon gyi dge ba'i rtsa bas bskul ba/} {gtsug lag thams cad la mkhas pa'i blo} लङ्काधिपतेः पूर्वकुशलमूलसञ्चोदितस्य सर्वशास्त्रविदग्धबुद्धेः ल.अ.५८ख/५; {chos kyi gtsug lag rnams la} धर्मशास्त्रेषु जा.मा.१२८ख/१४९; {nor sgrub pa'i thabs gtsug lag las 'byung ba} शास्त्रपरिदृष्टाः धनार्जनोपायाः जा.मा.७०क/८१; {'di nyid kyang rgyal po'i gtsug lag gi rgyus la mi mkhas pa'ang ma lags te} न चायमविदितवृत्तान्तो राजशास्त्राणाम् जा.मा.१३०क/१५० । २. आर्षः — {lung dang gtsug lag rigs par mi 'gal lam dag gis/} /{de ltar 'jig rten don gyur snyam nas 'di brtsams so//} लोकार्थमित्यभिसमीक्ष्य करिष्यतेऽयं श्रुत्यार्षयुक्त्यविगुणेन पथा प्रयत्नः । जा.मा.२ख/१; {zhal nas gsungs pa dang tshig le'ur byas pa la sogs pa'i ming} ( कण्ठोक्तकारिकादीनां नामानि—) {lung} आगमः, {gtsug lag} आर्षः, {gsung rab} प्रवचनम् म.व्यु.१४३२ (३०ख); मि.को.१०३क । ३. आर्षम् — {gtsug lag ni spobs pa'i shes pa ste/} {dper na/} {sngar bdag gi spun zla'i ngo shes zhes bya ba lta bu'o//} {de yang phal cher drang srong rnams las 'byung bas gtsug lag ces bya'o//} प्रातिभं तु ज्ञानमार्षम्, यथा—श्वो मे भ्राता गमिष्यतीति । तद्धि प्रायेणर्षीणां भवतीति कृत्वाऽऽर्षमुच्यते त.प.१९३ख/१०३ । ४. शास्ता — {byang chub sems dpa'i spyod pa thams cad kyis 'byung ba'i lam mngon par shes par byed pas gtsug lag lta bu'o//} शास्तृभूतं सर्वबोधिसत्त्वचर्यानिर्याणपथाभिज्ञतया ग.व्यू.३१०ख/३९७.
gtsug lag khang
१. विहारः — {gtsug lag khang rnams klog pa dang /} /{kha ton gyis brgyan legs gnas shog//} पाठस्वाध्यायकलिला विहाराः सन्तु सुस्थिताः । बो. अ.३९ख/१०.४२; {gtsug lag khang ni de yis byas//} विहारं समकारयत् अ.क.१९०ख/२१.७३; {gtsug lag khang byed du bcug} विहारः कारितः अ.श.४६क/३९ । २. वर्षकः — {de nas de'i phyir nye du rnams kyis dge slong ma'i gtsug lag khang byas} तस्या अर्थं ज्ञातिभिर्भिक्षुणीवर्षकः कारितः अ.श.१२९क/११९; कुटिः— {gtsug lag khang gi dus ston} कुटिमहः म.व्यु.५६७८ (८३ख); मि.को.१३४ख ।
gtsug lag khang gi ltung byed
पा. विहारप्रायश्चित्तिकम् — {gtsug lag khang gi ltung byed do//} ( इति) विहारप्रायश्चित्तिकम् वि.सू.३३क/४२.
gtsug lag khang gi dus ston
कुटिमहः म.व्यु.५६७८ (८३ख); मि.को.१३४ख ।
gtsug lag khang gi bdag po
विहारस्वामी — {gtsug lag khang gi bdag po gang yin pa de ni}… {khyim bdag 'di nyid yin te} योऽसौ विहारस्वामी स एवासौ गृहपतिः वि.व.१५९क/१.४७; {gtsug lag khang gi bdag po de yang phyir mi 'ong ba yin te} स च विहारस्वाम्यनागामी अ.श.१३७ख/१२६; {gtsug lag khang gi bdag pos spyan 'dren pa'i tshig kyang brjod par bya'o//} विहारस्वाम्युपनिमन्त्रणवचनम् वि.सू.६०क/७६.
gtsug lag khang gi tshigs su bcad pa
आर्षा गाथा — {khyod cag gis zan zos nas gtsug lag khang gi tshigs su bcad pa brjod cig} युष्माभिर्भुक्त्वा आर्षा गाथा वक्तव्या वि.व.१३१ख/१.२०; द्र. {gtsug lag gi tshigs su bcad pa/}
gtsug lag khang chen
महाविहारः — {khyed kyi rtsa ba'i phyir ni gang 'khrul ba/} /{gtsug lag khang chen dag na rkyen} ({brgyan} पा.भे. {par gyur/} /{bkru bshal stor khung dag gi zhig ral 'chos/} /{nyi ma'i 'od kyis snang bar byed par 'gyur//} आवासिकः सोऽस्तु महाविहारे कचङ्गलायां नवकर्मिकश्च । आलोकसन्धिं दिवसैः करोतु यस्त्वय्यपि प्रस्खलितो बिसार्थम् ।। जा.मा.१०२ख/११८.
gtsug lag khang chen gnas sde
= {gtsug lag khang chen gnas pa'i sde/}
gtsug lag khang chen gnas pa'i sde
महाविहारवासिनः, निकायभेदः म.व्यु.९०९६ (१२५ख).
gtsug lag khang na gnas pa
वि. विहारस्थः — {brtul bar bya ba bting ste bsod snyoms la zhugs pa na gal te rlung dang char pa 'ong na/} {gtsug lag khang na gnas pa rnams kyis brtul bar bya'o//} पिण्डाय चेत् प्रविषज्याप्रविष्टे वातवर्षमागच्छेद् विहारस्थाः प्रवेशयेयुः वि. सू.३१ख/४०.
gtsug lag gi tshigs su bcad pa
आर्षगाथा — {gtsug lag gi tshigs su bcad pa gcig 'dzin pa ni 'dir de nyid kyi mtha' yin no//} एकार्षगाथाधारणं तत्त्वेऽत्र पर्यन्तः वि.सू.६८क/८५; आर्षा गाथा — {ngal bso pa'i gnas su gtsug lag gi tshigs su bcad pa gdon no//} विश्रामस्थाने गाथां भाषेतार्षाम् वि.सू.७१क/८७.
gtsug lag lta bu
वि. शास्तृभूतम् — {rigs kyi bu byang chub kyi sems ni}…{byang chub sems dpa'i spyod pa thams cad kyis 'byung ba'i lam mngon par shes par byed pas gtsug lag lta bu'o//} बोधिचित्तं हि कुलपुत्र…शास्तृभूतं सर्वबोधिसत्त्वचर्यानिर्याणपथाभिज्ञतया ग.व्यू. ३११क/३९७.
gtsug lag las 'byung ba
वि. शास्त्रपरिदृष्टः — {nor sgrub pa'i thabs gtsug lag las 'byung ba gzhan dag kyang yod} सन्त्यन्येऽपि शास्त्रपरिदृष्टा धनार्जनोपायाः जा.मा.७०क/८१; शास्त्रविहितः — {gal te gtsug lag las 'byung ba'i thabs de dag bdag cag gis bsgrub tu rung bar dgongs na gsungs shig} तद्यदि नस्तेषां शास्त्रविहितानामुपायानां प्रतिपत्तिसहतां मन्यसे, तदुच्यताम् जा.मा.७०क/८१.
gtsug lag rab tu shes pa
शास्त्रज्ञता — {yongs su skyo ba med pas gtsug lag thams cad la 'jigs pa med pa yin/} {de'i phyir de gtsug lag thams cad la rab tu shes pa yin te} अपरिखिन्नश्च सर्वशास्त्रविशारदो भवति । अतोऽस्य (सर्व भो.पा.)शास्त्रज्ञता सम्भवति द.भू. १८२क/१२.
gtsugs pa
भू.का.कृ. समुच्छ्रितः म.व्यु.७२२१ (१०२ख).
gtsub
= {gtsub pa/}
gtsub stan
अरणिः — {dper na me ni gtsub stan la mi gnas/} {gtsub shing la mi gnas/} /{skyes bu'i lag pa'i rtsol ba la mi gnas pa} यथाऽग्निर्नारण्यां स्थितः, न सरकाण्डे स्थितः, न पुरुषहस्तव्यायामे स्थितः वि. प्र.१४४ख/१, पृ.४४; मथनीयम्— {gtsub shing dang gtsub stan dang skyes bu'i lag pa'i rtsol ba las glo bur du me skye bar 'gyur ro//} तद्यथा काण्डं च मथनीयं च पुरुषहस्तव्यायामं च प्रतीत्याकस्मादग्निरुपजायते हे.त. १८क/५६; गु.स.१०४क/३०.
अरणिः — {gang gtsub shing gtsubs pa'i skyes bus byas pa de la skyes bus ma byas pa mi srid pa'i phyir} यस्त्वरणिनिर्मथनादि पुरुषैर्निर्वृत्तम्, तत्रापौरुषेयत्वासम्भवात् त.प.१७०ख/७९८; {gtsub shing gtsubs pa'i gnas skabs} अरणिनिर्मथनावस्था वा.न्या.३३०ख/३९; म.व्यु.७१६९ (१०२क); अधरारणिः — {me don gnyer ba gtsub shing ltar/} /{rtag par rab tu sgrub par byed//} अग्न्यर्थीवाधरारण्यां सातत्ये प्रतिपद्यते । सू. अ.१८९ख/८७; काण्डः, ओ डम् — {gtsub shing dang gtsub stan dang mi'i lag pa bskyod pa'i rkyen gyis du ba rab tu 'byung} काण्डं च मथनीयं च पुरुषहस्तव्यायामं च प्रतीत्य धूमः प्रादुर्भवति गु.स.१०४क/३०; {gtsub shing dang gtsub stan dang skyes bu'i lag pa'i rtsol ba las glo bur du me skye bar 'gyur ro//} तद्यथा काण्डं च मथनीयं च पुरुषहस्तव्यायामं च प्रतीत्याकस्मादग्निरुपजायते हे.त.१८क/५६; सरकाण्डः — {dper na me ni gtsub stan la mi gnas/gtsub} {shing la mi gnas/} /{skyes bu'i lag pa'i rtsol ba la mi gnas pa} यथाऽग्निर्नारण्यां स्थितः, न सरकाण्डे स्थितः, न पुरुषहस्तव्यायामे स्थितः वि.प्र.१४४ख/१, पृ.४४; काष्ठम् — {gtsub shing gtsubs pa las ni me byung na/} /{de nyid rab tu tshig par gyur 'dra ba//} काष्ठाद्यथाऽग्निः परिमथ्यमानादुदेति तस्यैव पराभवाय । जा.मा.११४क/१३२.
gtsub shing dang ldan pa
वि. अरणिसहगतः — {gtsub shing dang ldan pa dang rtswa dang ldan pa'am ba lang gi lci ba'i sbur ma'am} अरणिसहगतेभ्यो गर्भलसहगतेभ्यो वा गोमयचूर्णेन वा शि.स.१३७क/१३३.
gtsub shing gtsubs pa
अरणिनिर्मथनम् — {gtsub shing gtsubs pa'i gnas skabs tha dad pa las} अरणिनिर्मथनावस्थादौ वा.न्या.३३०ख/३९.
gtsubs pa
• भू.का.कृ. उद्धूतः — {rlung gis gtsubs pa'i chu thigs can/} /{sprin gyis lus med dag gi ni/} /{a ba le pa 'phel bar byed/} /{rngul gyi dag ni sel bar byed//} अवलेपमनङ्गस्य वर्धयन्ति बलाहकाः । कर्शयन्ति तु घर्मस्य मारुतोद्धूतशीकराः ।। का.आ.३२५ख/२.१०८; {rlung gis gtsubs pa'i me tog gi/} /{rdul gyis bdag mig sun phyung ngo //} अक्षि मे पुष्परजसा वातोद्धूतेन दूषितम् ।। का.आ.३३१क/२.२६४; • सं. मथनम्— {gtsub shing gtsub stan lag pas gtsubs pa las/} /{de la gnas pa dag kyang mthong 'gyur ba//} सरकाण्डमथनात्तत्स्थोऽपि स दृश्यते यद्वत् । वि.प्र.११०क/१, पृ.६; निर्मथनम् — {gtsub shing gtsubs pa las shing tshig par nus pa'i me'i mtshan ma thog mar byung ba ni dro bar 'byung ba'o//} अरणिनिर्मथनात्तद्दहनसमर्थस्याग्नेरुत्पत्तिचिह्नं पूर्वमूष्मोत्पद्यते म.टी.२७६ख/१३५; {gtsub shing gtsubs pa yi gnas skabs} अरणिनिर्मथनावस्था वा.न्या.३३०ख/३९.
gtsubs shing
= {gtsub shing /}
gtse
= {gtse ba/}
gtse ba
उपद्रवः — {sems can thams cad la gtse ba med pa dang}…{phyir rab tu rtsom ste} सर्वसत्त्वानुपद्रवाय…आरभते द.भू.२१३ख/२८; {gtse ba med pa'i mya ngan las 'das pa la} निरुपद्रवे निर्वाणे द.भू.१९१क/१७.
gtse ba med pa
• वि. निरुपद्रवः — {de dag bdag gis nyon mongs pa thams cad shin tu zhi zhing gtse ba med pa'i mya ngan las 'das pa la rab tu dgod par bya'o//} तेऽस्माभिः सर्वक्लेशप्रशमे निरुपद्रवे निर्वाणे प्रतिष्ठापयितव्याः द.भू.१९१क/१७; अविहेठितः — {chos kyi rnam grangs 'di yang dag par ston pa na/} {bde bar reg pa la gnas shing gtse ba med par chos kyi rnam grangs 'di rab tu ston te} इमं धर्मपर्यायं सम्प्रकाशयमानः सुखस्पर्शं विहरति, अविहेठितश्चेमं धर्मपर्यायं सम्प्रकाशयति स.पु.१०७क/१७२ • सं. अनुपद्रवः — {sems can thams cad la gtse ba med pa dang}…{phyir rab tu rtsom ste} सर्वसत्त्वानुपद्रवाय…आरभते द.भू.२१३ख/२८.
gtse bya ba
विहेठना लो.को.१९००.
gtser
१. = {gtser ba/} 2. = {gtse ru /}
gtser ba
वि. ध्वांक्षः — {gtser ba dang mu cor smra ba dang spyi brtol che ba dang} ध्वाङ्क्षश्च भवति, मुखरः, प्रगल्भः श्रा.भू.२०क/४८.
अपराध्यमानः — {khyod kyi chung ma 'di la 'ga' zhig gis gtses na ni nga la'ang gshe bar 'gyur ro//} अस्यां हि ते कश्चिदपराध्यमानो नियतमस्मानप्युपक्रोशभाजनीकुर्यात् जा.मा.११२क/१३०.
gtses pa
• भू.का.कृ. अभिद्रुतः — {kye ma sems can 'di dag ni bdag dang bdag gi la mngon par zhen zhing}… {'byung ba chen po bzhi'i sbrul gyis gtses pa} आत्मात्मीयाभिनिविष्टा बतेमे सत्त्वाः…चतुर्महाभूतोरगाभिद्रुताः द.भू.१९२क/१८; {nags tshal gyi dgo ba mo gcan gzan ma rungs pas gtses pa bzhin du 'jigs shing bag tsha bas ngo 'dzum ni 'gyur} व्यालमृगाभिद्रुतेव वनमृगी भयविषादविक्लवमुखी जा.मा.११२ख/१३०; उपद्रुतः — {bya rog mang pos gtses} काकसङ्घोपद्रुतानि ग.व्यू.२९२ख/१४; {de ni 'khor ba'i sdug bsngal tshogs/} /{du mas gtses pa'i srin bur 'gyur//} स संसारस्य कीटः स्यान्नानादुःखैरुपद्रुतः ।। स.उ.२७१ख/५.६९; अपद्रुतः — {mdza' sdug skye bo sdang ba dang /} /{bran mdza' la sogs gtses pa dang //} कान्तया ते जना द्विष्टाः कुटुम्बादिष्वपद्रुताः । सु.प्र.२क/२; व्यथितः — {ma tris de thos nas/} {bu shir dogs nas snying gtses pa la} तच्छ्रुत्वा मद्री पुत्रविनाशशङ्काव्यथितहृदया जा.मा.५८ख/६७; विचेष्टितः — {ngas ni rjes su bzung bas nor yang zad mi 'gyur/} /{bdag gis gtses pa 'di yang khyod kyis bzod pa byos//} धनक्षयं नाऽऽप्स्यसि मत्परिग्रहादिदं क्षमेथाश्च विचेष्टितं मम ।। जा.मा.२५क/२९; अभिनिर्णीतः — {ji ltar na dang po nyid nas tshul khrims nyes par blangs pa yin zhe na/} {'di ltar 'di na la la rgyal pos gtses pa'am chom rkun las gtses sam} कथमादितो दुर्गृहीतं शीलं भवति । यथापीहैकत्यो राजाभिनिर्णीतो वा…चौराभिनिर्णीतो वा श्रा.भू.१९क/४५; प्रघातितः— {phung po'i gshed mas gtses pa rnams la mya ngan las 'das pa'i grong khyer bstan par 'dod pa'o//} स्कन्धवधकप्रघातितानां निर्वाणनगरमुपदर्शयितुकामः ग. व्यू.३०७ख/३९५ • वि. हिंस्रः — {bsam pa che rnams yang dag mthong nyid na/} /{sdang ba'i dug tshan gdung bas gtses pa yang /} /{'od kyi zol gyis lus la chags pa yis/} /{zhi ba'i bdud rtsi bsil ba nyid du 'gyur//} सन्दर्शनेनैव महाशयानां प्रभापदेशेन शरीरलग्नैः । हिंस्रा अपि द्वेषविषोष्मतप्ताः शमामृतैः शीतलतां व्रजन्ति ।। अ. क.२७१ख/३३.२०; • सं. परिभवः — {de nas gnod sbyin gcig des gtses pa de mi bzod pa dang sems dpa' chen po de'i bsam pa brtag pa'i phyir} अथ किलान्यतमो यक्षस्तमस्य परिभवममृष्यमाणो भावं वा जिज्ञासमानस्तस्य महासत्त्वस्य जा.मा.२०८क/२४२.
gtses par gyur
भू.का.कृ. उद्वेजितः — {skye bo blo gros mi gzo bas/} /{mi bzad gtses par gyur kyang bdag/} /{bsam pa de yi yon tan la/} /{chags pas shing ni gtong mi nus//} उद्वेजिताऽप्यहं तीव्रं जनेनाकृतबुद्धिना । तरुं त्यक्तुं न शक्नोति (मि लि.पा.) तद्गुणावर्जिताशया ।। अ.क.७६ख/६२.३१.
gtses shing zin pa
भू.का.कृ. उपद्रुतः — {bum pa sar pa 'bru thams cad dang spos chus bkang ba la lan brgya rtsa brgyad bzlas brjod byas pas log 'dren gyis gtses shing zin pa bkrus te dbang bskur na} सर्वव्रीहिगन्धोदकपरिपूर्णं नवं कलशं कृत्वा अष्टशतजप्तेन विनायकोपद्रुतं स्पृष्ट्वा स्रापयेत् म.मू.२१२क/२३१.
gtso
= {gtso bo/}
gtso skyes
= {gur gum} बाह्लीकम्, कुङ्कुमम् मि.को.५४क ।
gtso cher byas pa
तन्त्रीकरणम्— {'bras bu dag mes rung bar bya ba la spyi'i tshoms ni gtso cher byas pa yang dag pa'i grangs nyid do//} सम्यक्त्वसंख्यामग्निना कल्पने फलानां कल्पने (?) समुदायरूपस्य तन्त्रीकरणम् वि.सू.३०ख/३९.
gtso dang ldan pa
परवत्ता — {nyer zhi mchog la gnas bzhin du/} /{thugs rje gtso dang ldan pas na/} /{rol mo mkhan gyi sgyu rtsal la'ang /} /{khyod kyi zhabs kyis 'dor bar mdzad//} परमोपशमस्थोऽपि करुणापरवत्तया । कारितस्त्वं पदन्यासं कुशीलवकलास्वपि ।। श.बु.११२ख/६२.
gtso bo
• वि. प्रधानः — {'tshed do//} {'gro'o zhes bya ba la sogs pa bya ba gtso bo'i sgra dag la} पचति गच्छतीत्येवमादिषु क्रियाप्रधानेषु शब्देषु त.प.३३४क/३८२; प्रमुखः— {mdun na 'don pa'i gtso bo bram ze rgan pa rnams dang} पुरोहितप्रमुखान् ब्राह्मणवृद्धान् जा.मा.६१क/७०; मुख्यः — {gtso bo mya ngan med pa yi/} /{de 'og rgyal po byung ba ni/} /{mya ngan bral zhes rnam par grags//} ( अ)शोकमुख्यस्य पृष्ठते त भवे (तो हि भवेत्?) नृपः । विशोक इति विख्यातः म.मू.३०६क/४७७; उत्तमः — {mi yi gtso bo nyid kyi gnas/} /{'di la bdag kyang the tshom 'tshal//} ममापि संशयो ह्यत्र स्वके स्थाने नरोत्तम । स.पु.१५क/२४; अग्रः — {yang blon po rnams 'dus nas blon po'i gtso bo pho nyar btang} अमात्यैः पुनरपि सम्भूय अग्रामात्यः प्रेषितः वि.व.१५६ख/१.४५; श्रेष्ठः — {sbyin pa po'i gtso bo} दायकश्रेष्ठः जा.मा.२१ख/२४; {sman pa che mchog gtso bo ste/} /{zug rngu 'byin pa bla na med//} महाभिषग्वरः श्रेष्ठः शल्यहर्ता निरुत्तरः । ना.स.६क/१०३; {'dab chags rnams kyi gtso bo} पततां श्रेष्ठः जा.मा.१२१ख/१४०; ज्येष्ठः — {bcom ldan gtso bo mchog} भगवन्…ज्येष्ठ श्रेष्ठ सु.प्र.५३ख/१०६; {bsod nams bya ba'i dngos po 'di nyid mchog ces bya'o//}…{gtso bo zhes bya'o//} इदमेव…पुण्यक्रियावस्तु अग्रमाख्यायते …ज्येष्ठमाख्यायते अ.सा.११९ख/६९; {'khor gtso bo la chus 'thor ba la'o//} ज्येष्ठपर्षदः पानीयेन सेके वि.सू. ५४क/६९; प्राधानिकः — {de ni gtso bo'am phal che ba bstan pa yin no zhes bya ba ni gtso bor gyur pas na gtso bo ste} प्राधानिक एष निर्देशो बाहुलिको वेति । प्रधाने भवः प्राधानिकः अभि.स्फु.२८०क/१११२; विभुः — {de skad ston pa gtso bo yis/} /{rang gi spyod tshul mtha' yi gtam/} /{sbyin dang brtson 'grus man ngag gis/} /{dge slong rnams la rjes bstan bsgrubs//} इति शा़स्ता स्ववृत्तान्तकथया विदधे विभुः । दानवीर्योपदेशेन भिक्षूणामनुशासनम् ।। अ.क.७०ख/६.१९४; प्रभुः — {rang nyid byed po rang 'phrog po/} /{rang nyid rgyal po rang gtso bo/} /{zhes pa brdzun pa ste/} {don dam par byed pa po dang 'phrog pa po med do//} स्वयं कर्ता स्वयं हर्ता स्वयं राजा स्वयं प्रभुः इति मृषा, परमार्थतः कर्ता हर्ता नास्ति वि.प्र. १५२क/१, पृ.५०; हे.त.१०ख/३०; भर्ता — {sna tshogs gtso bos sbas te byis pa rnams la dbang po gnyis kyi bde ba rab tu bstan to//} गोपितं विश्वभर्त्रा द्वीन्द्रियसुखं प्रतिपादितं बालानाम् वि.प्र.८८क/४.२३४; गुरुः — {de na sna tshogs kyi yang gzugs rnams snang /} /{reg dang longs spyod lus kyi mthar 'gro dang /} /{'jig rten gtso dang byed pa rnams mtshungs so//} रूपाणि चित्राणि हि तत्र चापि । दृश्यन्ति भोगं स्परिशं समानं देहान्तगं लोकगुरुं क्रियां च ।। ल.अ.१६०क/१०९ • सं. १. प्रधानः — {de slad dpung gi gtso bo dang /} /{nye bar rang nyid 'gro bar bya//} तस्मात्सैन्यप्रधानस्य गच्छामि स्वयमन्तिकम् । अ.क.२५८ख/३०.४२; प्रमुखः — {de nas byang chub sems dpa' yang dag par bgro ba'i khang pa'i sgo srung srin po'i dbang po srin po stong phrag bcu'i gtso bo mig bzangs zhes bya ba} अथ खलु सुनेत्रो नाम राक्षसेन्द्रो बोधिसत्त्वसङ्गीतिप्रासादद्वारपालो दशानां राक्षससहस्राणां प्रमुखः ग.व्यू.२५९क/३४१; मुख्यः — {tshogs kyi gtso bo'i gnas su bzhag//} सङ्घमुख्ये पदे स्थितः ।। अ.क.१७७ख/२०.२१; {shA kya'i gtso bo chen po yi//} महतः शाक्यमुख्यस्य अ.क.११३ख/११.२; {slob dpon dang slob ma'i gtso bo bzhin} आचार्यशिष्यमुख्याविव जा.मा.११५ख/१३५; नायकः — {gtso bo gcig tu zad pa'i phyir zhes bya ba ci zhe na/} {'phags pa ni tshangs chen pa dag gi nang du mi skye ste/'phags} {pa der skye na mthu'i sgo nas gnyi ga gtso bo nyid du 'gyur ba zhig na} एकनायकत्वाच्चेति किम्? महाब्रह्मस्वार्यो नोपपद्यते । आर्यस्य हि प्रभाववतस्तत्रोत्पादे सत्युभयनायकत्वं स्यात् अभि. स्फु.१९१ख/९५२; अग्रणीः — {gang pos rlung ni bkag pa dang /} /{gnod sbyin tshogs kyi gtso bos shes//} पूर्णेन पवनं रुद्धं ज्ञात्वा यक्षगणाग्रणीः । अ.क.२८५ख/३६.६३ २. = {sangs rgyas} प्रधानः, बुद्धस्य नामपर्यायः — {de la blo gros chen po kha cig ni nga la de bzhin gshegs par shes so/} /{la las ni rang 'byung bar/de} {bzhin du la las ni 'dren pa dang} …{gtso bo dang} तत्र केचिन्महामते तथागतमिति मां सम्प्रजानन्ति । केचित्स्वयंभुवमिति । नायकं… प्रधानम् ल.अ.१३२क/७८; प्रभुः — {ston pa sum cu rtsa gnyis mtshan/} /{gtso bo dpe byad brgyad cur ldan//} द्वात्रिंशल्लक्षणी शास्ता अशीतिव्यञ्जनी प्रभुः । हे.त.१५ख/५०; {gtso bo cho ga gang gis dang /} /{de bzhin bya ba gang gis ni/} /{kye rdo rje yi bris sku ni/} /{byed pa bde ba chen pos gsungs//} कतरेण विधानेन कया क्रियया तथा प्रभो । हेवज्रस्य पटं कार्यं कथयस्व महासुख ।। हे.त.२६क/८६; {gshed ma bgyid pa'i sems can la'ang /} /{gtso bo thugs rjer gyur pa gang //} वधकेष्वपि सत्त्वेषु कारुण्यमभवत् प्रभो ।। श.बु.११०ख/१८; भर्ता — {zhabs} …{'jig rten gsum gyis mchod pa'i gtso la sbyi bos 'dud} पदं…भर्तुस्त्रिलोकमहितं शिरसा प्रणम्य वि.प्र. १०८ख/१, पृ.३ ३. तन्त्रम् — {'di la med pa de nyid gtso bo'o//} निस्तत्त्वमत्र तन्त्रम् वि.सू.२२ख/२७; {dgongs su gsol zhes bya ba la sogs pa la ni pha rol gyi sems gtad pa nyid gtso bo yin no//} * > अवधानं परेणासमन्वाहाराद्युक्तो तन्त्रः वि.सू.८४क/१०१ ४. = {gtso bo nyid} प्रामुख्यम् — {chos rnams kyi ni gtso bo ste/} /{zhes bya ba ni gtso bo dang ldan pa yin te} धर्माणां प्रमुखमिति प्रामुख्येन योगः सू.व्या.२०२क/१०४; प्राधान्यम् — {rab tu dbye ba rnam pa drug po gtso bo'i dbye ba dang}…{bar chad rnam pa bzhi'i gnyen po'i dbye bas brtson 'grus yongs su shes par bya} षड्विधेन प्रभेदेन वीर्यं परिज्ञेयम्—प्राधान्यभेदेन…चतुर्विबन्धप्रतिपक्षभेदेन च सू.व्या. २०७ख/१११; प्राबल्यम् — {dka' thub gtso dang kun tu ldan/} /{zhes bya ba ni ldan pa ste} तपःप्राबल्यसंयुक्तमिति योगः सू.व्या.२०१ख/१०३; अभ्यर्हितत्वम् — {med na mi 'byung ba 'di nyid kyis du ba gtso bo yin no/} /{gang na du ba yod pa de na me yod kyi/} {gang na me yod pa de na du ba yod pa ni ma yin te} अनेनैव चाविनाभावित्वेन धूमस्याभ्यर्हितत्वम्—यत्र हि धूमस्तत्राग्निः, न तु यत्राग्निस्तत्र धूमः अभि.स्फु.२८५ख/११२९ • पा. १. (सां.द.) प्रधानम् — {gtso bo rtag pa 'gro ba yi/} /{rgyu yin par ni grangs can 'dod//} सांख्याः प्रधानमिच्छन्ति नित्यं लोकस्य कारणम् ।। बो.अ.३५ख/९.१२७; {rang bzhin ni grangs can gyis kun tu brtags pa'i rdul dang mun pa dang snying stobs kyi rang bzhin te gtso bo'o//} प्रकृतिः साङ्ख्यपरिकल्पितं सत्त्वरजस्तमोरूपं प्रधानम् त.प.१४२क/१३; {dang por gtso bo las blo skye'o/} /{blo las kyang nga rgyal lo/} /{nga rgyal las}…{de tsam lnga dang} प्रधानाद् बुद्धिः प्रथममुत्पद्यते, बुद्धेश्चाहङ्कारः, अहङ्कारात् पञ्चतन्मात्राणि त.प.१४७क/२१ २. (त.) नायकः — {sku gsung thugs kyi dkyil 'khor la dpal ldan rdo rje can gtso bo} कायवाक्चित्तमण्डले श्रीवज्री नायकः वि.प्र. ४६क/४.४९; {gang zhig bcom ldan 'das la mngon du phyogs pa de ni gtso bo ste phyogs rnams su'o//} यो भगवतोऽभिमुखः स नायको दिक्षु वि.प्र.३९क/४.२० ३. मुख्यः — {gtso bo dang ni phal pa la/} /{chos mthun chos mi mthun mthong bas/} /{dpe dang ldog pa can zhes pa'i/} /{gzugs can rnam pa gnyis 'dod} इष्टं साधर्म्यवैधर्म्यदर्शनाद्गौणमुख्ययोः । उपमाव्यतिरेकाख्यं रूपकद्वितयम् का.आ.३२५क/२.८७; {phal pa'i zla ba la brten pa/} /{de mtshungs yon tan bstan byas nas/} /{gtso bo'i zla ba 'gog byed pa/} /{rnam pa de ltar sbyar pa'i 'gog//} इति मुख्येन्दुराक्षिप्तो गुणान् गौणेन्दुवर्तिनः । तत्समान् दर्शयित्वेति श्लिष्टाक्षेपस्तथाविधः ।। का.आ.३२७ख/२.१६१; {gzhi mthun pa ni gtso bo dang /} /{brtags pa'i dbye ba las gzhan med//} सामानाधिकरण्यञ्च मुख्यामुख्यप्रभेदतः । नापरम् प्र.अ.८४क/९१ • उ.प. नागः — {de'i tshe ko sa la'i rgyal po gsal rgyal glang po che'i gtso bo pad ma dkar po gcig pu zhes bya ba la zhon te} तेन खलु समयेन राजा प्रसेनजित्कौशल एकपुण्डरीकं हस्तिनागमभिरुह्य अ.श.२४५क/२२५; शौटीरः— {skyes bu dam pa}…{skyes bu gtso bo}… {skyes bu gdul bya'i kha lo sgyur ba dag gis} सत्पुरुषैः… पुरुषशौटीरैः… पुरुषदम्यसारथिभिः अ.सा.२९४क/१६६; गुरुकः — {shA ri'i bu gal te byang chub sems dpa' chos gos gsum yongs su btang nas slong ba po la gtso bor byed na} सचेच्छारिपुत्र बोधिसत्त्वस्त्रिचीवरं परित्यज्य याचनगुरुको भवेत् बो.प.१०२ख/७१; परः— {des na sems can gtsor bya ste/}…/{gzhan dag la ni phan par spyod//} तेन सत्त्वपरो भूत्वा…परेभ्यो हितमाचर ।। बो.अ.२९क/८.१३९; प्रष्ठः म.व्यु.२५३४ (४८क).
gtso bor
मुख्यतः — {rang gi bdag nyid rig pa bzhin/} /{gtso bor don ni 'dzin byed min//} मुख्यतोऽर्थं न गृह्णाति स्वस्वभावव्यवस्थितेः । त.स.७४क/६९५; प्रामुख्येन— {nyes pa de bzlog pa'i phyir sems can de dag dang skal ba 'dra bar gtso bor skye bar 'gyur te} तेषां सत्त्वानां सभा(गता)यामुपपद्यते प्रामुख्येन तस्य दोषस्य विनिवर्तनार्थम् बो.भू.१८६ख/२४८; प्राधान्येन— {las gsum mo/} /{gtso bor ni yid kyi las yin no//} त्रीणि कर्माणि, प्राधान्येन तु मनस्कर्म अभि.भा.१६क/९२१; उत्तरम् — {gang phyir 'dir ni tshe song bas/} /{don bsgrub la sogs 'gog pa ni/} /{'gyod pa gtso bor ston byed pa/} /{'di ni 'gyod pas 'gog pa 'o//} असावनुशयाक्षेपो यस्मादनुशयोत्तरम् । अर्थार्जनादेर्व्यावृत्तिर्दर्शितेह गतायुषा ।। का.आ.३२७ख/२.१५७.
gtso bos
मुख्यतः — {'dir phyi rol lam nang du dri ni 'dzin ma dag las 'byung bar 'gyur te gtso bos so//} इह बाह्ये वाऽध्यात्मनि गन्धोत्पत्तिर्धरण्यां भवति मुख्यतः वि.प्र.२२८क/२.२०.
gtso bo gcig
एकनायकः — {'phags pa ni tshangs chen pa dag gi nang du mi skye ste/}…{gtso bo gcig tu zad pa'i phyir} महाब्रह्मस्वार्यो नोपपद्यते…एकनायकत्वाच्च अभि. भा.२३क/९५२.
gtso bo gcig pa can
वि. एकनायकम् — {tshangs pa'i mdun na 'don kho na dag na tshangs pa chen po'i gnas ches mchog tu gyur pa gtso bo gcig pa can cig spags pa bzhin du mngon par grub kyi} ब्रह्मपुरोहितेष्वेव किल स्थानमुत्कृष्टतरं महाब्रह्मणः परिगण इवाभिनिवृत्तमेकनायकम् अभि.भा.१०९क/३८२.
gtso bo nyid
१. प्रधानता — {'du shes gtso bo nyid la don ji lta ba nyid la ni dngos gzhi'o//} {don ji lta ba nyid ma yin pa la ni dngos gzhi dang nye ba'o//} संज्ञानप्रधानतायां यथार्थे मौलम् । उपमूलत्वमयथार्थत्वे वि.सू.२४क/२९; नायकत्वम्— {de nyid ni gtum po ste/} {gtso bo nyid kyi phyir} स एव चण्डालः, नायकत्वात् वि.प्र.१६३क/३. १२८; प्रभुत्वम् लो.को.१९०० । २. प्रधानादेव — {nus pa ma lus dang ldan pa'i/} /{gtso bo nyid ni 'ba' zhig las/} /{'bras bu'i khyad par rab skye ste//} अशेषशक्तिप्रचितात् प्रधानादेव केवलात् । कार्यभेदाः प्रवर्तन्ते त.स.२क/२०.
gtso bo ma yin pa
• वि. अप्रधानम् — {dad pa la sogs pa'i dbang po dag la yang dbang po chung ngu dang 'bring dang chen po'i bye brag gis gtso bo dang gtso bo ma yin pa mkhyen pa gang yin pa} इन्द्रियेष्वपि श्रद्धादिषु यत्प्रधानाप्रधानज्ञानं मृदुमध्याधिमात्रेन्द्रियभेदेन अभि. स्फु.२६७ख/१०८६ • पा. अनुनायकः — {de'i phyir shes rab phang bar thabs ni gtso bo ma yin pa ste/} {pad+ma dang zla ba la zur gyi char phyogs bral rnams su'o//} अतः प्रज्ञोत्सङ्गे ह्युपायोऽनुनायकः शशधरकमले कोणभागे विदिक्षु वि.प्र.३९क/४.२१.
gtso bo'i rgyu
पा. प्रधानहेतुः म.व्यु.७०६७ (१०१क).
gtso bo'i ngo bo
प्रधानभावः — {bdag nyid mchog tu nges par 'dzin pa yid la byed pa ni/} {pha rol tu phyin pa mchog gi chos la zhugs pas bdag nyid gtso bo'i ngo bor yang dag par mthong ba'i phyir ro//} अग्रत्वात्मावधारणमनस्कारः पारमिताग्रधर्मप्रवृत्त्या स्वात्मनः प्रधानभावसन्दर्शनात् सू.भा.१७९क/७३.
gtso bo'i don
प्रधानार्थः — {mtho ris dang ni thar pa'i lam/} /{gsal bar nye bar bstan pa'i phyir/} /{gtso bo'i don ni yongs mkhyen phyir/} /{kun mkhyen zhes byar rtogs par 'gyur//} स्वर्गापवर्गमात्र (?र्ग भो.पा.)स्य विस्पष्टमुपदेशतः । प्रधानार्थपरिज्ञानात् सर्वज्ञ इति गम्यते ।। त.स.१२८ख/११०३; मुख्यार्थः — {phal cher nges la the tshom za/} /{gtso bo'i don na yang srid phyir//} सन्दिग्धो गौणनियमो मुख्यार्थस्यापि सम्भवात् ।। त.स.१२८ख/११०३.
gtso bo'i dbye ba
प्राधान्यभेदः — {rab tu dbye ba rnam pa drug po gtso bo'i dbye ba dang}…{bar chad rnam pa bzhi'i gnyen po'i dbye bas brtson 'grus yongs su shes par bya} षड्विधेन प्रभेदेन वीर्यं परिज्ञेयम्—प्राधान्यभेदेन… चतुर्विबन्धप्रतिपक्षभेदेन च सू.व्या.२०७ख/१११.
gtso bor gyur
= {gtso bor gyur pa/}
gtso bor gyur pa
वि. श्रेष्ठतां गतः — {mtho la phrag dog mi mdzad cing /} /{dma' la rngan can mi mdzad la/} /{mnyam la 'gran pa mi mnga' bas/} /{khyod ni 'jig rten gtso bor gyur//} अकृत्वेर्ष्यां विशिष्टेषु हीनाननवमत्य च । अगत्वा सादृशैः स्पर्धां त्वं लोके श्रेष्ठतां गतः ।। श. बु.१११क/२७; प्रधाने भवः — {de ni gtso bo'am phal che ba bstan pa yin no zhes bya ba ni gtso bor gyur pas na gtso bo ste} प्राधानिक एष निर्देशो बाहुलिको वेति । प्रधाने भवः प्राधानिकः अभि.स्फु.२८०क/१११२; तिलकभूतः — {rigs mthon po'i nang nas gtso bor gyur pa} श्लाघनीयकुलतिलकभूतः जा.मा.११५ख/१३५; परः — {'di ni tshig tsam gtso bor gyur pa yin par shes par bya'o//} वचनमात्राद् यदि परमेतत् प्रत्येयम् प्र.अ.२९ख/३४.
gtso bor 'gyur ba
वि. प्रधानः — {gal te gtso bor 'gyur ba'i byed pa po'i mtha' dang 'brel pa ma yin na} यदि कृत्यान्तेन प्रधानेन सम्बन्धो न स्यात् प्र.अ.१७१ख/५२२.
gtso bor 'jug pa
मुख्यवृत्तिः — {gang gis gtso bor 'jug pa yis/} /{thams cad sgra yi ngo bor gnas//} येन शब्दमयं सर्वं मुख्यवृत्त्या व्यवस्थितम् । त.स.६ख/८७.
gtso bor byas
= {gtsor byas/}
gtso bor byed
= {gtsor byed/}
gtso bor byed pa
= {gtsor byed/}
gtso bos byin
ना. ज्येष्ठदत्तः लो.को.१९०१.
gtso mo
• सं. नायिका — {de ltar gang zhig bcom ldan 'das la mngon du phyogs pa de ni/} {gtso bo ste/} {phyogs rnams su'o/} /{bcom ldan 'das la mngon du phyogs pa'i lha mo ni gtso mo ste phyogs bral rnams su'o//} एवं यो भगवतोऽभिमुखः स नायको दिक्षु, विदिक्षु देवी नायिका भगवतोऽभिमुखीति वि.प्र.३९क/४.२०; {k+ShaHni gzhon nu ma ste/} {gtso mo rnams kyi sa bon no//} क्षः कौमारीति नायिकानां बीजानि वि.प्र.५३ख/४.८२; {gang na drag mo gtso mo'i pad+ma nor gyi 'dab ma la'o//} कमलवसुदले नायिका यत्र रौद्री वि.प्र.४१ख/४.३२ • वि. स्त्री. प्रधाना — {de rnams kyi nang nas rtsa rnam pa gsum ni gtso mo ste} तासां मध्ये तिस्रो नाड्यः प्रधानाः हे.त. २ख/४; अग्रा — {'di ni de'i tshe de'i dus na sprul 'tshong ma'i gtso mo blta na sdug pa zhes bya bar gyur to//} एषा… तेन कालेन तेन समयेन सुदर्शना नाम अग्रगणिकाऽभूत् ग.व्यू.२४८ख/३३०.
gtso mo nyid
प्राधान्यम् — {snang ba'i lha mo gtso mo nyid zhi ba la sogs pa'i lha mo rnams kyi yang go rims bzhin du shar phyogs la sogs pa phyogs kyi 'dab ma rnams su bskor ba} भादेव्याः प्राधान्यं शान्त्यादिदेवीनां च यथाक्रमं पूर्वादिदिग्दलेषु वृत्तिः ख.टी.१५९क/२४०.
gtso mo ma yin pa
अनुनायिका — {de bzhin du thabs kyi lha rnams kyi phang bar yang lha mo gtso mo ma yin pa ste nyi ma'i dkyil 'khor la phyogs rnams su'o//} एवं देवतानामुपायानामुत्सङ्गे देवी अनुनायिका सूर्यमण्डले दिक्षु वि.प्र.३९क/४.२१.
gtsog
= {btsog/}
gtsor
= {gtso ru/}
gtsor byas
उ.प. प्रमुखः — {sangs rgyas gtsor byas dge 'dun ni/} /{bsod nams zong gis rnyed gyur nas/} /{rang gi dge ba 'tshol byed pa/} /{bdag gis gus pas mgron du gnyer//} स एष बुद्धप्रमुखः सङ्घः स्वकुशलैषिणा । मया पुण्यपणं प्राप्य प्रणयेन निमन्त्रितः ।। अ.क.१८७क/२१.३३.
gtsor byed
• क्रि. गुरुकरोति — {'on kyang nga la bkur sti byed/} {nga la gtso bor byed/} {ri mor byed/} {mchod par byed de} अथ च सत्कुर्वन्ति गुरुकुर्वन्ति मानयन्ति पूजयन्ति च माम् ल.अ.१३२ख/७८; प्रधानीक्रियते — {sde tshan bdun go rims bzhin rab tu 'byed cing rab tu rnam par 'jog pa'am gtso bor byed pa yin te} सप्त वर्गा यथाक्रमं प्रभाव्यन्ते, व्यवस्थाप्यन्ते, प्रधानीक्रियन्ते वा अभि.स्फु.२३२ख/१०२० • उ.प. प्रधानः — {chos la dbang ba chos la mun pa med/} /{chos gtsor byed pa byang chub sems dpa' yin//} धर्मे वशी धर्मनिरन्धकारो धर्मप्रधानः खलु बोधिसत्त्वः ।। सू.अ.२४८ख/१६५.
gtsor byed pa
= {gtsor byed/}
btsag
गैरिकम्, धातुविशेषः — धातुर्मनःशिलाद्यद्रेर्गैरिकं तु विशेषतः । अ.को.१५३ख/२.३.८; गिरौ भवं गैरिकम् अ.वि.२.३.८; गैरिका — {btsag gam rdo rgyus dag kyang rung /}…{khar bcug nas ni bsgrub par bya//} गैरिकां खटिकां वाऽपि…मुखे प्रक्षिप्य साधयेत् ।। गु.स. १२३क/७१.
btsag par bya
परिस्रावणम् — {de'i rdzas de nyid ma yin pa'i phyir gal te dus su rung ba yin na bsnyen par ma rdzogs pas sbyang zhing tshags kyis kyang btsag par bya'o//} अतत्त्वात् तद् द्रव्यस्य कालिकं चेदनुपसम्पन्नेन मर्दनं परिस्रावणञ्च पटेन वि.सू.७५ख/९२; सूतीकरणम्— {mdzes pa yang bzang ngo //} {de'i phyir ras ma dkar pos btsag par bya'o//} प्रासादिकञ्च साधु । तस्माच्छुक्ल(पट्टकेन भो.पा.) सूतीकरणम् वि.सू.७७ख/९५.
btsag yug
सुवर्णगैरिका — {zla ba gzas zin pa la btsag yug snam gro ga la btums te} चन्द्रग्रहे सुवर्णगैरिकां भूर्जपत्रेण वेष्टयित्वा म.मू.२८५क/४४३; गिरिमृत् यो. श.४ख/६०; गैरिकम् यो.श.४ख/५८; द्र. {btsag/}
वि. परिस्रावितम् — {chu dron po dang 'bras kyi khu ba la bar btsags pa dang khrud ma 'thung ba dang} उष्णोदकतण्डुलोदकपरिस्रावितकाम्बलिकस्थालीपानीयपानैश्च ल.वि.१२३क/१८३; वस्त्रपूतम् लो.को.१९०१.
btsang
प्रवेशः — {de ci da ni bu ga yin pa tsam gyis pus mos btsang ngam} तत्किमिदानीं शुषिरमित्येव जानुप्रवेशः प्र.अ.३८क/४३.
btsad po
=( {rgyal po} इत्यस्य प्रा.).
btsan
= {btsan po/}
btsan 'jing che ba
= {rtsa 'jing che ba/}
btsan thabs
हठः — {srog ma bcings pa nyid kyis}…{de'i tshe nA da goms pa 'chad par 'gyur bas btsan thabs su dbu mar 'bab par byas nas} अयन्त्रितप्राणतया, तदा नादाभ्यासाद् वक्ष्यमाणाद् हठेन प्राणं मध्यमायां वाहयित्वा वि.प्र.६७क/४.११९; द्र.— {dpa' bar 'gro ba'i mdo las btsan thabs su byang chub tu sems bskyed pa de yang sangs rgyas kyi rgyu nyid du bstan pa'i phyir ro//} शूरङ्गमसूत्रे आद्योत्पादितस्यापि बोधिचित्तस्य बुद्धत्वहेतुत्वाभिधानात् बो.प.५१क/११.
btsan thabs su
बलात् — {gal te 'di mthong na btsan thabs su khyer bar 'gyur gyis} यद्येतां द्रक्ष्यति बलाद् ग्रहीष्यति वि.व.२०९क/१.८३; हठात् — {gal te rang gi 'bras bu skyed par mi 'dod kyang btsan thabs su skyed par byed pa} यदि स्वकार्यमुत्पत्तुमनिच्छदपि हठादुत्पादयेत् त.प.२५७क/९८५; हठेन — {btsan thabs su} ({srog} ){dbu mar 'bab par byas nas} हठेन प्राणं मध्यमायां वाहयित्वा वि.प्र.६७क/४.११९; सरभसम् — {sems dpa' chen po de bdag gi mthu stobs shes pas ma 'khrul ba nyid du/} {me de btsan thabs su 'ongs pa 'dra ba la tshig 'jam pos smras pa} विदितात्मप्रभावस्त्वसम्भ्रान्त एव स महासत्त्वः सरभसमिवोपसर्पन्तमग्निं सानुनयमित्युवाच जा.मा.९०क/१०३.
वि. आदेयम् — {de bzhin gshegs pa rnams ni} …{bka' btsan pa'i phyir ston pa mngon sum du bzhugs pa nyid du dbye bar mi nus so//} न हि शास्तुरेव सन्निधौ शक्यो भेत्तुम्; तथागतानां…आदेयवाक्यत्वाच्च अभि.भा.२१६ख/७२७.
btsan phrogs su thob pa
वि.स्त्री. ध्वजहृता म.व्यु.९४५० (१२९ख).
btsam pa med pa
वि. निष्ठुरः म.व्यु.२९५५ (५३क).
btsa'
१. कौटकः — {khab dang gri dag btsas mi zos par bya ba'i phyir spra tshil gyis bskus pa'i ras mar gzhug par bya'o//} मधुसिक्थम्रक्षिते सूचीशस्त्रकाणां कौटकाभक्षणाय नतुके स्थापनम् वि.सू.६९ख/८६ २. = {btsa' ba/}
btsa' zhing
प्रसूय— {las kyi rnam par smin pa des ni nyin mo dang mtshan mo bu lnga lnga btsa' zhing za bar gyur to//} तस्य कर्मणो विपाकेन रात्रिंदिवेन पञ्च पुत्रान् प्रसूय तानेव भक्षयति अ.श.१३३ख/१२३.
btsa' ba
जन्म— {byang chub sems dpa' btsa' ba'i dus la bab pa dang} बोधिसत्त्वस्य जन्मकालसमये प्रत्युपस्थिते ल.वि.४२क/५७; प्रसूतिः — {ma'i mngal na gnas pa'i khu ba dang rdul dag gi rnam par 'gyur ba mngal bzung ba nas brtsams te btsa' ba'i mthar thug pa gsungs so//} मातृगर्भस्थयोः शुक्ररजसोर्विकाराः गर्भाधानमारभ्य प्रसूतिपर्यन्ता उच्यन्ते वि.प्र.२२४ख/२.८; प्रसवः — {stag mo btsa' la nye ba dag/} /{mthong nas de yis yang dag bsams//} आसन्नप्रसवां व्याघ्रीं स दृष्ट्वा समचिन्तयत् ।। अ.क.१७क/५१.३२; प्रसवनम् — {btsa' ba'i dus su tho ba'i 'khrul 'khor gyis btsir ba bzhin no//} प्रसवनसमये मुद्गरयन्त्रपीडितवत् वि.प्र. २२५ख/२.१२.
btsa' ba'i dus
प्रसवनकालः — {de bzhin du btsa' ba'i dus su gcig ste/} {mi yi seng ge'i gnas skabs so//} तथैका प्रसवनकाले नरसिंहावस्था वि.प्र.२२४क/२.६; जन्मकालसमयः — {byang chub sems dpa' btsa' ba'i dus la bab pa dang} बोधिसत्त्वस्य जन्मकालसमये प्रत्युपस्थिते ल.वि.४२क/५७; प्रसवनसमयः — {de nas byis pa'i lag pa dang rkang pa la sogs pa dang skra la sogs pa 'byung ba dang btsa' ba'i dus sprul pa'i sku yin pa} ततो यथा बालस्य हस्तपादादिकेशादिसम्भवः प्रसवनसमयश्च निर्माणकायः वि.प्र.५६क/४.९७.
btsa' bar gyur
क्रि. १. प्रसूयते स्म — {sbrum ma thams cad kyang bde ba dang legs par btsa' bar gyur pa dang} सर्वाश्च गुर्विण्यः सम्यक्सुखेन प्रसूयन्ते स्म ल.वि.४३क/५७ २. प्रजायते — {sbrum ma rnams kyang bde bar btsa' bar gyur to//} गुर्विण्यः स्वस्तिनः प्रजायन्ते अ.श.५८क/४९.
btsa' bar 'gyur
क्रि. १. प्रसूयते — {bu btsa' bar 'gyur} सा पुत्रं प्रसूयते वि.व.१४क/२.८४ । २. प्रसवो भविष्यति — {bkres pa yis ni gzir ba 'di/} /{zhag bdun dag na btsa' bar 'gyur//} प्रसवोऽस्याः क्षुधार्तायाः सप्ताहेन भविष्यति अ.क.१७क/५१.३३.
btsa' bar 'gyur ba
= {btsa' bar 'gyur/}
btsa' bar 'gyur ba'i dus
प्रसवनसमयः — {btsa' bar 'gyur ba'i dus dang byis pa la sogs dus dag tu yang ngo //} प्रसवनसमये बालकादौ च काले वि.प्र.२२३ख/२.४.
btsa' bar shog
क्रि. प्रसूयताम्— {lha mo sgyu 'phrul ji bzhin du/} /{sbrum ma'ang gnod med btsa' bar shog//} गर्भिण्यश्च प्रसूयन्तां मायादेवीव निर्व्यथाः ।। बो.अ.३८ख/१०.१९.
btsa' la nye ba
वि.स्त्री. आसन्नप्रसवा — {stag mo btsa' la nye ba dag/} /{mthong nas de yis yang dag bsams//} आसन्नप्रसवां व्याघ्रीं स दृष्ट्वा समचिन्तयत् ।। अ. क.१७क/५१.३२.
btsal
= {btsal ba/} {btsal te/} {o nas} अन्विष्य— {lhag ma 'jungs pa'i tshogs rnams ni/} /{snying rje'i chu gter des btsal nas/} /{de dag rnams la rin chen tshogs/} /{dbul ba'i rab rib 'phrog pa byin//} शेषान् कृपणसङ्घातान् सोऽन्विष्य करुणाम्बुधिः । रत्नराशिं ददौ तेभ्यो दौर्गत्यतिमिरापहम् ।। अ.क.३२६ख/४१.२६; समन्विष्य — {de nas rgyal po des bya gshor ba'i mi bya gshor ba'i las la mkhas par grags shing grub pa zhig btsal nas} अथ स राजा शाकुनिककर्मणि प्रसिद्धप्रकाशनैपुणं शाकुनिकगणे समन्विष्य जा.मा.१२०ख/१३९; पर्येष्य — {de nas bram ze'i khye'u de dag yam sreg shing dag btsal te} अथ ते माणवकाः समित्काष्ठानि पर्येष्य वि.व.८क/२.७९.
btsal na
मृग्यमाणः— {de bzhin rnam par dpyad pa yis/} /{btsal na bdag kyang yang dag min//} तथाऽहमप्यसद्भूतो मृग्यमाणो विचारतः ।। बो.अ.३३ख/९.७५; {chos rnams ni re re nas btsal na} एकैकतो धर्मान् मृग्यमाणान् शि.स.१३९क/१३४.
कृ. अन्वेषणीयम् — {des na de las kyang ni don byed pa rtogs pa gzhan btsal dgos pas thug pa med par 'gyur ro zhe na} ततस्ततोऽप्यर्थक्रियाधिगमः परा (रोऽ?)न्वेषणीय इत्यनवस्था प्र.अ.२ख/४.
btsal du gsol
क्रि. समन्विष्यताम् — {de dag btsal du gsol} ते समन्विष्यन्ताम् वि.व.२०४क/१.७८.
btsal ba
• क्रि. ( {'tshol ba} इत्यस्या भवि., भूत.) पर्येषते — {des thog ma nyid du}…{sems btsal nas mkhyen to//} स आदित एव चित्तं पर्येषते जानाति बो.भू.५९ख/७८; मृग्यते— {des btsal ba gang yin pa de nyid bstan bcos las kyang dpyad bar bya ba yin te} यच्च तैर्मृग्यते तदेव शास्त्रे विचार्यते न्या.टी.३८क/२३; {ngar 'dzin pa gang du sbyar bar bya ba na 'di ltar 'di'i rje bo btsal} क्व च पुनरहङ्कारो विनियोक्तव्यो यत एतस्य स्वामी मृग्यते अभि.स्फु.३२९ख/१२२७ • सं. १. पर्येष्टिः — {de ltar na byang chub sems dpa' mi rigs par btsal ba'i rnyed pa dang bral ba yin no//} एवं हि बोधिसत्त्वो विषमपर्येष्टिलाभापगतो भवति शि.स.१४८ख/१४३; {chos thams cad btsal ba la yongs su mi skyo ba'i sems bskyed pa dang} सर्वधर्मपर्येष्टिष्वपरिखेदचित्तोत्पादेन ग.व्यू.३१६क/३८; परीष्टिः — {gzhan du 'chang ba la'o/} /{sngar btsal ba ni nyes byas kyi'o//} धारणे परस्य । पूर्वस्य परीष्टौ दुष्कृतस्य वि.सू.२८क/३५; एषणा — {A zhes brjod pa dang bdag med pa'i sgra byung ngo //}…{e zhes brjod pa dang nyes pa ni btsal ba las byung ngo zhes bya ba'i sgra byung ngo //} आकारे परिकीर्त्यमाने आत्मरहितशब्दो निश्चरति स्म…एकारे एषणासमुत्थानदोषशब्दः ल.वि.६७क/८९; परामर्शः — {mun par lag pas btsal ba las kyang thob pa mthong ba yin no//} समर्थ (?अन्ध)कारे हस्तपरामर्शतोऽपि प्राप्तिदर्शनम् प्र.अ.२०३क/२१७; पर्येषणम् — {mi 'dod na thabs btsal ba la mi 'bad par mi bya'o//} नानिष्टावुपायपर्येषणं नार्पयेत् वि.सू.६५क/८२; पर्येषणा— {'di ni 'dod pa btsal ba'i dus ma yin gyi} अकालः कामपर्येषणायाः शि.स.४९ख/४७; अन्वेषणम् — {des na gzhan btsal bas ci bya zhe na} ततः किमन्यान्वेषणेन प्र.अ.२८क/३२; {bsgrags pas sdig pa 'phrog par mdzad/} /{khyod dran pas ni rangs par 'gyur/} /{btsal bas blo gros skye 'gyur te/} /{yongs su shes pas rnam par 'dag//} कीर्तनं किल्विषहरं स्मरणं ते प्रमोदनम् । अन्वेषणं मतिकरं परिज्ञानं विशोधनम् ।। श.बु.११३ख/९४; सम्प्रत्येषणम् — {de bzhin gshegs pa'i byin gyi brlabs btsal ba dang} तथागताधिष्ठानसम्प्रत्येषणतश्च द.भू.२१२क/२७; मार्गणम्— {btsal ba dang bod pa dang mthon por 'dug ste phyogs su lta ba dag gis ni de ma yin no//} मार्गणशब्दनोच्चस्थदिगवलोकने नैतत् वि.सू.५७ख/७२ २. = {byed pa} व्यवसायः — {sems can gyi don byed pa rnams dang}… {rnams la yang dag pa'i grogs su 'gro ba'i btsal ba la mi brjed pa gang yin pa} सत्त्वकृत्येषु…च सम्यक्सहायीभावं गच्छतो या व्यवसायसहिष्णुता बो.भू.१०६ख/१३६; {byang chub sems dpa'}…{yon tan thams cad dang btsal ba thams cad dang shes bya thams cad rab tu rnam par 'byed pa dag gi snod du gyur pa yin te} बोधिसत्त्वः… भाजनभूतो भवति सर्वगुणानां सर्वव्यवसायानां सर्वज्ञेयप्रविचयानाम् बो.भू.१७ख/२१ ३. ( {bstsal ba} इत्यस्य स्थाने) अपोहः — {de yi srid pa bsgrub pa ni/} /{gzhan ni smra bar ma byas na/} /{gnod pa can btsal ba tsam gyis /} /{de ni srid par rtogs par 'gyur//} अनुक्तेऽप्यथ वा तस्मिंस्तस्य सम्भवसाधने । बाधकापोहमात्रेण गम्यते तस्य सम्भवः ।। त.स.१२६ख/१०८९ • वि. अन्वेषी — {mtsho skyes rtsa ba btsal ba na/} /{'dam gyis nye bar gos pa nyid//} मूलान्वेषी सरोजिन्याः पङ्केनैवावलिप्यते ।। अ.क.१४५क/१४.७४ • भू.का.कृ. १. पर्येषितः — {sdug bsngal bas btsal ba'i longs spyod bdag rang gso ba'i phyir} दुःखपर्येषितैर्भोगैः स्वजीविकार्थम् शि.स. ५१क/४९; अन्विष्टः — {la lar gang du ji snyed pa'i/} /{mig bsal rnams ni srid pa yin//de} {bdag nyid la de snyed ni/} /{brtsal} (?{btsal} ){yang ma skyes pas der med//} (?) यावानेवापवादोऽतो यत्र सम्भाव्यते मतौ । अन्विष्टेऽनुपजाते च तावत्येव तदात्मनि ।। त.स. १०४ख/९२२ २. याचितम् — {btsal ba la'o/} /{de rjes su gnang ba la'o//} याचितेऽनुज्ञाते वा वि.सू.२१क/२५ ३. ( {brtsal ba} इत्यस्य स्थाने) व्यायतः — {'khor ba mi bzad gting nas ni/} /{'gro ba nyon mongs drang slad du/} /{khyod kyis gang zhig ma stsal} ({brtsal}?){ba'i/} /{thabs dang spyod pa de ma mchis//} न सोऽस्त्युपायः शक्तिर्वा (वृत्तिर्वा भो.पा.) येन न व्यायतं तव । घोरात् संसारपातालादुद्धर्तुं कृपणं जगत् ।। श.बु.११५क/१२९ ४. ( {bstsal ba} इत्यस्य स्थाने) प्रतिक्षिप्तः — {'bad mi dgos par de dag la/} /{rang las tshad ma nyid kyang btsal//} स्वतःप्रामाण्यमप्येषां प्रतिक्षिप्तमयत्नतः ।। त.स.१०२ख/९०३ ०. क्षिप्तम्— {mkha' lding gzi byin ldan pa des/} /{rig pa'i stobs kyis klu bzung ste/} /{'khums shing gya gyu ldan pa'i lus/} /{chu yi snod du btsal ba na//} आत्ते विद्याबलात्तेन नागे गरुडतेजसा । सङ्कोचितबिलाभोगे क्षिप्ते च जलभाजने ।। अ.क.९२ख/६४.५४.
btsal ba spangs pa
वि. समुत्सृष्टैषणः म.व्यु.४२७ (१०ख).
btsal ba yin
क्रि. मृग्यते लो.को.१९०२.
btsal bar bgyi
कृ. गवेषितव्यम् — {bcom ldan 'das de bzhin du thams cad mkhyen pa nyid kyi rin po che chen po ni de bzhin gshegs pa}…{rnams kyi shes rab kyi pha rol tu phyin pa'i rgya mtsho chen po las btsal bar bgyi'o//} एवमेव भगवन् सर्वज्ञतामहारत्नं तथागतानाम्…प्रज्ञापारमितामहासमुद्राद् गवेषितव्यम् अ.सा.७२क/४०.
btsal bar bya
• क्रि. १. परीच्छेत् — {dbyar gyi ras chen btsal bar bya'o//} वर्षाशाटीं परीच्छेत् वि.सू.२८क/३५ २. मृगयामि — {bdag gi lus 'di tshang bar yod bzhin du/} /{ci phyir gzhan las sha ni btsal bar bya//} संविद्यमाने सकले शरीरे कस्मात्परस्मान्मृगयामि मांसम् । जा.मा.५क/४ • कृ. पर्येषितव्यः — {ji ltar btsal bar bya ba de bzhin du bdag nyid kyis rgyu skud pa blangs pa nye dur mi 'ong ba'i tha ga pa la 'thag tu 'jug pa} यथा पर्येषितव्यान्येवं स्वयं याचितेन सूत्रेणाज्ञातिभिस्तन्तुवायैर्वाययितव्यानि बो.भू.८९क/११३; गवेषितव्यः — {sangs rgyas theg pa nyid ni btsal bar bya//} बौद्धं तु यानं व गवेषितव्यम् स.पु.३६ख/६४; एष्टव्यः— {'phags pa rab 'byor 'di la chos nyan pa rang bzhin ji lta bu zhig btsal bar bya} किंरूपा अस्य आर्यसुभूतेर्धार्मश्रवणिका एष्टव्याः अ.सा.३५क/२०; अन्वेष्टव्यः — {bden pa'i ngag can bden pa'i kun tu rtog pa can bden pa'i 'dod pa can gang yin pa de btsal bar bya} यः सत्यवाक् सत्यसङ्कल्पः सत्यकामः सोऽन्वेष्टव्यः त.प.२६८ख/१००६; एषणीयः — {yang dang yang du btsal bar bya ba yin pa'i phyir phangs pa} पुनः पुनरेषणीयत्वात् कान्ता अभि.स्फु.२१९क/९९८; अन्वेषणीयः — {bris sku dang sku gzugs dang glegs bam bri ba'i slad du nye gnas chos smra ba btsal bar bya ste} पटपुस्तकप्रतिमालिखनाय उपस्थापको धर्मभाणकोऽन्वेषणीयः वि.प्र.८७ख/४. २३३; गवेषणीयः — {thog mar zhi gnas btsal bya} शमथः प्रथमं गवेषणीयः बो.अ.२३ख/८.४.
btsal bar bya ba
= {btsal bar bya/}
btsal bar bya ba yin
क्रि. मृग्यते — {don byed pa don du gnyer ba rnams kyis kyang don byed par nus pa thob pa'i rgyu mtshan gyi shes pa btsal bar bya ba yin la} अर्थक्रियार्थिभिश्चार्थक्रियासमर्थवस्तुप्राप्तिनिमित्तं ज्ञानं मृग्यते न्या.टी.३८क/२३.
btsal bar mi bya
कृ. न मृग्यम् — {don gyi mi slu rnyed pa na/} /{rgyu gzhan btsal bar mi bya'o//} लभ्यमानेऽर्थसंवादे न मृग्यं कारणान्तरम् ।। त.स.१०६क/९२८.
१. = {btsas pa/} 2. (= {btsa' yis}) — {khab dang gri dag btsas mi zos par bya ba'i phyir spra tshil gyis bskus pa'i ras mar gzhug par bya'o//} मधुसिक्थम्रक्षिते सूचीशस्त्रकाणां कौटकाभक्षणाय नतुके स्थापनम् वि. सू.६९ख/८६.
btsas gyur pa
= {btsas par gyur/}
btsas ston
जातिमहः— {de btsas pa'i btsas ston byas te} तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा अ.श.१२६ख/११६; {btsas nas de'i btsas ston rgya cher byas te ku sha zhes bya bar ming btags so//} तस्य विस्तरेण जातस्य जातिमहं कृत्वा कुश इति नामधेयं व्यवस्थापितम् वि.व.१८९क/१.६३.
btsas pa
• क्रि. ( {btsa' ba} इत्यस्या भूत.) असूत — {zas chag mang pos gdungs gyur pa/} /{dka' las chen pos bu tsha btsas//} बहूपवाससन्तप्ता कृच्छ्रेणासूत पोतकान् ।। अ.क.१७क/५१.३५; {bu btsas} असूत दारकम् अ.क.१२६क/६६.७; अजायत — {bu zhig bsod nams dag gis btsas//} अजायत सुतस्तस्य पुण्यैः अ.क.१६४क/१९.४ • सं. प्रसूतिः — {bdag nyid bram ze mo'i mngal du btsas pa la dmigs nas} आत्मनो ब्राह्मणीगर्भप्रसूतिमालम्ब्य त.प.३२२ख/१११२; जातिः — {de btsas pa'i btsas ston byas te} तस्य जातौ जातिमहं कृत्वा अ. श.१२६ख/११६; {mi gzhan zhig btsas nas lo nyi shu rtsa lnga lon pa} कश्चिदेव पुरुषः…पञ्चविंशतिवर्षो जात्या भवेत् स.पु.११६ख/१८६; जन्म — {btsas pa'i skar ma'i gnod pa dang /} /{phung po'i las kyi 'jigs 'byung dang /} …/{'jigs pa mi bzad zhi gyur cig//} नक्षत्रजन्मपीडा वा राशिकर्मभयावहम् ।…शाम्यन्तु भयदारुणा ।। सु. प्र.२९क/५६ • भू.का.कृ. जातः — {gang gi nyin par khye'u de btsas pa} यत्र च दिवसे दारको जातः अ.श.२२८ख/२११; {bus pa btsas shing btsas pa rnams 'phrog par bgyid lags na} जातानि जातान्यपत्यान्यपहरति वि. व.१२९क/१.१८; सूतः — {shi dang btsas pa'i khyim zas dang /} /{dga' dang mdza' dang ldan pa dang /} /{dge slong dge slong ma dang 'dres/} /{rnal 'byor can la de mi rung //} मृतसूतकुलान्नं च मित्रप्रीतिसमन्वितम् । भिक्षुभिक्षुणिसंसृष्टं न तत्कल्पति योगिनाम् ।। ल.अ.१७१ख/१२९; प्रसूतः — {btsas ma thag tu sus kyang ma bstan par/} /{nu zho 'thung bar rtsol bar byed pa dang //} विनोपदेशात्प्रतिपद्यते यत्प्रसूतमात्रः स्तनपानयत्नम् ।। जा.मा.१७४ख/२०२; {bu thu bo gzhon nu btsun mo dam pa las btsas pa} पुत्रो ज्येष्ठः कुमारोऽग्र्यमहिषीप्रसूतः द.भू.२६४ख/५७.
btsas pa'i khyim
अरिष्टम्, सूतिकागृहम् — {a ri Sh+TaM ni btsas pa'i khyim//} श्री.को.१७८क ।
btsas pa'i cho ga bya ba
जातकर्म, संस्कारविशेषः — {de go rims bzhin du} ({mngal 'dzin pa dang} ){skyes nas khrus bya ba dang skra mtshams dbye ba dang btsas pa'i cho ga bya ba la sogs pa yongs su sbyangs nas} स यथाक्रमं गर्भाधानपुंसवनसीमन्तोन्नयनजातकर्मादिभिः कृतसंस्कारक्रमः जा.मा.६९क/८०.
btsas pa'i dus ston
= {btsas ston/}
btsas par gyur
क्रि. १. असूत — {'gro ba'i rab rib 'joms pa'i bu/} /{lha mo las ni btsas par gyur//} असूत दारकं देवी जगत्तिमिरदारकम् ।। अ.क.२१ख/३.२३; अजायत— {de yi bu ni btsas gyur pa/} /{yid la re ba brgya ldan pa'o//} अजायत सुतस्तस्य मनोरथशतान्वितः । अ.क.२३५क/२७.४ । २. जनयिष्यति — {gal te 'di las bu btsas par gyur na ni bdag la gnod pa byed par 'gyur gyis} यद्येषा पुत्रं जनयिष्यति, नियतं मां बाधयिष्यति अ.श.१३३ख/१२३.
btsir
• क्रि. ( {'tshir} इत्यस्या भवि., भूत.) प्रपीडयेत् — {longs spyod kyi ni rlabs gnyis la/} /{rang gi g}.{yas dang lag gzhan gyi/} /{mthe bong dang ni srin lag gis/} /{de ni rnal 'byor pa yis btsir//} स्वसव्येतरपाणेस्तु वृद्धा वाऽनामिका च या । ताभ्यां प्रपीडयेद् योगी सम्भोगे लहरीद्वयम् ।। हे.त.२६क/८४; • = {btsir ba/}
btsir nas
आपीड्य — {tshems kyis ma mchu btsir nas ni/} /{mchan khung sen mos rma mdzad de//} दशनेनौष्ठमापीड्य कक्षं कृत्वा नखक्षतम् । हे.त.२६क/८६; निपीड्य — {rtag tu ngan par zhen pa 'dis/} /{bden med blon po'i gros dag gis/} /{bdag cag btsir nas g}.{yo can dang /} /{bran dang glu mkhan rnams dag gsos//} एष दुर्व्यसनी नित्यमसत्यामात्यसम्मतः । अस्मान्निपीड्य पुष्णाति विटचेटकगायनान् ।। अ.क.९०क/६४.१९; सम्पीड्य — {tshems kyis ma mchu btsir nas ni//} दन्तैः सम्पीड्य चाधरम् हे.त.२६क/८६; निष्पीडयित्वा — {de dag bdag bdag gi gos 'tshir ro//} {btsir nas de dag} ते च स्वकीयानि वस्त्राणि शरीरे लग्नानि गृहीत्वा निष्पीडितुमारब्धाः । निष्पीडयित्वा ते का.व्यू.२२३क/२८५.
btsir ba
• सं. निपीडनम् — {gal te dge sbyong gau ta ma gson no zhes gsungs na ni/} {des de btsir nas bsad de ston par byed do//} यदि श्रमणो गौतम आदिशेत्—‘जीवति’ इति, स तं निपीडनेन मारयित्वा दर्शयेत् अभि.स्फु.३२२क/१२१२ • कृ. १. अवष्टब्धः — {sor mos mig mnan pa na ste/} {btsir ba na} अङ्गुल्या चक्षुषि निमीलिते अवष्टब्धे सति त.प.१४८क/७४८; पीडितः — {btsa' ba'i dus su tho ba'i 'khrul 'khor gyis btsir ba bzhin no//} प्रसवनसमये मुद्गरयन्त्रपीडितवत् वि.प्र. २२५ख/२.१२ २. निष्पीड्यम् — {des ma yin pa nyid ni ba lang gi lci ba btsir bas kyang kha sgyur ba dang kha tshar bcad pa yang ngo //} अतत्त्वं रक्तस्य गोमयनिष्पीड्येनापि छिन्नदशायामस्य च वि.सू.१५क/१६.
btsugs
= {btsugs pa/} {btsugs te/} {o nas} उप्त्वा — {'jig rten pa ni shing 'di ngas btsugs so zhes sa bon tsam zhig btsugs nas sa bon gyi 'bras bu shing ston par byed pa yin te} बीजमात्रमुप्त्वा बीजकार्यं वृक्षमुपदर्शयति पुमान् लोके—अयं वृक्षो मयोप्तः प्र.प. ८६क/१११; दत्त्वा — {chom rkun de dag gis kyang bya ma rta btsugs te bsdad pa dang} ते च चोरा भलिं दत्त्वाऽवस्थिताः वि.व.१२८क/२.१०४; प्रतिष्ठाप्य — {pus mo g}.{yas pa'i lha nga sa la btsugs nas/} {bcom ldan 'das ga la ba der thal mo sbyar ba btud nas} दक्षिणं जानुमण्डलं पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य येन भगवांस्तेनाञ्जलिं प्रणम्य हे.त.१८ख/५८; {pus mo gnyis kyi lha nga sa la btsugs te/} {me tog kyang gtor} उभौ जानुमण्डले पृथिव्यां प्रतिष्ठाप्य पुष्पाणि क्षिपन् अ.श.२ख/१; अधिष्ठाय— {pus mo g}.{yas pa'i lha nga gru bo che la btsugs te} दक्षिणेन जानुमण्डलेनाधिष्ठाय नावम् जा.मा. ५४ख/९७; द्र. {seng ldeng gi phur pa grwa bzhir btsugs la} चतसृषु दिक्षु खदिरकीलकान्निखन्य वि.व.२०५क/१.७९.
btsugs pa
• क्रि. ( {'dzugs} इत्यस्या भूत.) १. न्यदधात् — {de dang de dag tu rnyi dam po rnams mi mngon par byas te btsugs so//} तत्र तत्र दृढान्निगूढान् पाशान् न्यदधात् जा.मा.१२०ख/१३९; स्थापिताऽभूत् — {de'i 'og tu lha sbyin gyis rgyang grags bzhi'i pha rol tu lcags kyi rnga gcig 'ben du btsugs so//} अस्यानन्तरं देवदत्तस्य चतुर्षु क्रोशेष्वयस्मयी भेरी स्थापिताऽभूत् ल.वि. ७९क/१०६ २. स्थापयति — {de bzhin du dge slong gis nges par rtogs pa'i shes rab kyis yongs su zin pa'i rdo rje lta bu'i ting nge 'dzin gang du btsugs pa dang gang du spyod pa de dag thams cad nges par rtogs so//} एवमेव भिक्षुर्वज्रोपमसमाधिर्नैर्वेधिक्या प्रज्ञया परिगृहीतं यत्र स्थापयति येषु च प्रचारयति, तान् सर्वान्निर्विध्यति सु.प.२५ख/५; निक्षिप्यते — {rab kyi rtsal gyis rnam par gnon pa 'di lta ste dper na/} {rdo rje ni dbug pa'i phyir gang du btsugs pa de dang de nyid nges par 'bigs so//} तद्यथापि नाम सुविक्रान्तविक्रामिन् वज्रं यस्मिन्नेव निक्षिप्यते निर्वेधनार्थम्, तत्तदेव निर्विध्यति सु.प.२५क/५ • सं. निपातः — {de nas de'i rgyab tu rmig pa btsugs pas pags pa rdol nas} अथ तस्य पृष्ठे क्षुरनिपातात् त्वक्छिन्ना अ.श.११४ख/१०४; अवपातः — {'khrul 'khor dang rtod dang rgya mo dang rnyi btsugs pa dang rnyong dang shing gi wa 'dzol rnams legs par spangs nas} यन्त्रकूटवागुरापाशावपातलेपकाष्ठनिवापभोजनानि सम्यक् परिहरन् जा.मा.१५१क/१७४ • कृ. १. अवरोपितः — {rgyu skar nyi shu rtsa brgyad rnam par dag pas ka ba nyi shu rtsa brgyad}… {rnams btsugs pa gang yin pa} येनाष्टाविंशन्नक्षत्रविशुद्ध्या अष्टाविंशत्स्तम्भाः… अवरोपिताः वि.प्र.९३ख/३.५; उप्तः — {shing 'di ngas btsugs so//} अयं वृक्षो मयोप्तः प्र.प.८६क/१११; निखातः — {de nas btsugs pa'i mod de kho na'i skad cig la yal ga dang lo ma dang me tog dang 'bras bu phun sum tshogs pa'i shing n+ya gro d+ha chen po chu zheng gab pa zhig tu gyur te} निखातमात्रमेव च तच्छाखापत्रपुष्पफलसमृद्धो महान्यग्रोधः परिमण्डलस्तत्रैव क्षणे निर्वृत्तः अ.श.८२ख/७३; {seng ldeng gi phur pa grwa bzhir btsugs la} चतसृषु दिक्षु चत्वारः खदिरकीलकाः निखाताः वि.व. २०५क/१.७९; उच्छ्रितः — {gser gyi sdong po}…{btsugs so//} सौवर्णस्तम्भा उच्छ्रिताः वि.व.२१७ख/१.९५; {pho brang dam pa rgyal mtshan dang ba dan sna tshogs btsugs pa} पुरवरमुच्छ्रितध्वजविचित्रपताकम् जा.मा.१३ख/१४; समुच्छ्रितः — {ba dan dang rgyal mtshan kha dog sna tshogs can rab tu g}.{yo ba rnams btsugs pa} समुच्छ्रितनानाविधरागप्रचलितोज्ज्वलपताकध्वजम् जा.मा.२०२क/२३४; {de bzhin lag pa sbyar byas la/} /{srog shing 'dra bar btsugs byas nas/} /{de steng lag g}.{yas brkyang byas pa/} /{phyag rgya gdugs zhes bya bar brjod//} तदेव हस्तं विन्यस्तं यष्ट्याकारसमुच्छ्रितम् । दक्षिणं तु करं कृत्वा विसृतं छत्रमुच्यते । म.मू.२४८क/२८१; न्यस्तः — {pus mo sa la btsugs nas} न्यस्तेकजानुः पृथिवीतले ब.मा.६२क; स्थापितः — {bram ze dang khyim bdag dad pa can rnams kyis phyogs de nyid du dus ston btsugs pa} श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिस्तस्मिन् प्रदेशे महः स्थापितः वि.व.१६२ख/१.५१; निहितः — {bya rnyi rab tu mi bzad pa/} /{bdag gis shin tu mang po btsugs//} निहिता बहवः पाशा मया दारुणदारुणाः । जा.मा.१२४क/१४३; समर्थितः — {de lta na rnam par shes pa nyid las rnam par shes pa yin la/} {lus ni lhan cig byed pa yin pas nged kyi gzhung nyid btsugs par 'gyur ro//} तथा सति विज्ञानादेव विज्ञानं देहस्तु सहकारीत्यस्मत्पक्ष एव समर्थितः स्यात् प्र.अ.९५ख/१०३ २. निखातवान्— {so shing de sa la btsugs so//} तद्दन्तकाष्ठं पृथिव्यां निखातवान् अ.श.८२ख/७३.
• क्रि. ( {'dzud} इत्यस्य भूत.) १. प्रवेशितोऽभूत् — {de'i tshe gzhon nu lo bcu drug lon pa nas nyi shu lon pa'i skyed dang ldan pa dag grong khyer thams cad nas bsdus nas grong khyer der btsud do//} तेन च पुनः समयेन विंशवर्षाः समानाः षोडशवर्षातिक्रान्ताः कुमारकाः सर्वनगरेभ्यः समुदानीय तत्र च नगरे प्रवेशिता अभूवन् रा.प.२४६ख/१४५ २. समादापयति — {de bzhin gshegs pa de dag byang chub tu btsud de} तं भगवान् बोधौ समादापयति स.पु.५३क/९३ • भू.का.कृ. अवतारितः — {de tshe dang ldan pa maud gal gyi bu chen pos dad par byas te/} {bstan pa la btsud nas bcom ldan 'das la shin tu dga' bar gyur to//} स आयुष्मता महामौद्गल्यायनेनाऽऽवर्जितः शासने चावतारितो भगवत्यत्यर्थमभिप्रसन्नः अ.श.५९ख/५१; {de dag kyang ngas da ltar sangs rgyas kyi ye shes la btsud de/} {don dam pa thos par byas so//} तेऽपि मयैव एतर्हि बुद्धधर्मज्ञानमवतारिताः संश्राविताश्च परमार्थम् स.पु.११३क/१८१; {lam dam pa la btsud} कल्याणे वर्त्मन्यवतारिते जा.मा.४क/३; नियोजितः — {mi 'bum phrag mang po dag kyang dge ba la btsud do//} बहूनि च प्राणिशतसहस्राणि कुशले नियोजितानि अ.श.३२क/२८; आवर्तितः — {'di dag ni kho bos chos kyi 'khor lo bskor ba la btsud pa'o//} मयैते आवर्तिता धर्मचक्रप्रवर्तनतायाम् ग.व्यू. १३क/१११; नियुक्तः — {grong khyer ku shi'i gyad yul pa mang po chos la btsud pa} बहवश्च कौशीनागरा मल्ला धर्मे नियुक्ताः अ.श.११४क/१०३; प्रक्षिप्तः — {rab tu gdul bar bya ba'i phyir btson rar btsud par gyur to//} चारके प्रक्षिप्तान्यभूवन् दमनार्थाय ग.व्यू.१९१क/२७३.
btsud par gyur
क्रि. प्रवेशितोऽभूत् — {thams cad kyang 'jig rten pa'i dga' ba dang 'tshog chas kyi bya ba shes pa bye ba phrag brgyad cu grong khyer der btsud par gyur to//} सर्वलौकिकरत्युपकरणविधिज्ञानामशीतिकोट्यः तस्मिन्नगरे प्रवेशिता अभूवन् रा.प.२४६ख/१४५; प्रक्षिप्तोऽभूत्— {rab tu gdul bar bya ba'i phyir btson rar btsud par gyur to//} चारके प्रक्षिप्तान्यभूवन् दमनार्थाय ग.व्यू.१९१क/२७३.
btsud byas
भू.का.कृ. कारितम् — {rung ba'i ba lang sgra yod na/} /{de nus min skyes kyis btsud byas//} गोशब्देऽवस्थिते योग्ये तदशक्तिजकारितात् । त.स.९७क/८६६.
btsun par gyur pa
= {btsun par gyur/}
btsun
= {btsun pa/}
btsun pa
• वि. अभिजातः — {bya btsun pa'i khyus sgra skad yid du 'ong ba'i dbyangs snyan par phyung ba} अभिजातपक्षिसङ्घमनोज्ञरुतरवितनिर्घोषनिकूजितानि ग.व्यू. २३१ख/३०९; आदेयः — {yang byang chub sems dpa' rab tu byung ba ni brtul zhugs la nges par gnas pa'i phyir gzhan dag la tshig btsun pa yin gyi} पुनः प्रव्रजितो बोधिसत्त्वः परेषां व्रतनियमे स्थितत्वाद् आदेयवचनो भवति बो.भू.१६२क/२१३; {tshig btsun pa} आदेयवाक्यम् म.व्यु.२८०९ (५१क); उदारः — {'di sngon byang chub sems dpar gyur pa'i tshe}…{cho rigs btsun pa dang ni ldan} बोधिसत्त्वभूतः किलायं…उदाराभिजनवान् जा.मा.१८क/२०; द्र.— {rigs kyis btsun pa yin no//} कुलीनो भवति ग.व्यू.३४२क/४१७ • सं. १. गौरवम् — {lha dang}…{mi dang mi ma yin pa gzi brjid chen po gzi brjid chen po de dag nyid kyi dpal dang gzi brjid dang btsun pa mi bzod pas} तेषामेव हि महौजस्कानां महौजस्कानां देवानां…मनुष्याणाममनुष्याणां वा श्रियं च तेजश्च गौरवं च असहमानाः अ.सा.८१क/४५ २. भदन्तः, सम्मानसूचकपदम् — {btsun pa dpal len la sogs pa} भदन्तश्रीलातादयः अभि.स्फु.१५५क/८८०; {slob dpon btsun pa dbyig gnyen} आचार्यभदन्तवसुबन्धुः म.टी.१९०क/४; {rgyu des btsun pa bcom ldan 'das bdag gnod sbyin gyi sde dpon chen po yang dag shes zhes ming du chags so//} तेन हेतुना मम भदन्त भगवन्संज्ञेयस्य महायक्षसेनापतेः संज्ञेय इति नामधेयं समुदपादि सु.प्र.३६क/६९ • ना. १. भदन्तः, सौत्रान्तिकाचार्यः — {btsun pa na re sku'i stobs kyang thugs kyi stobs bzhin du mtha' yas pa yin no//} मानसवत् कायिकमप्यस्यानन्तं बलमिति भदन्तः अभि.भा.५६क/१०८९; {btsun pa zhes bya ba ni dpes ston pa'i gnas brtan yin no//} भदन्त इति दार्ष्टान्तिकस्थविरः अभि.स्फु.२६९क/१०८९; {kha che yin la bye brag tu smra ba ma yin pa yang yod de/} {'dul ba shes pa la sogs pa dang mdo sde pa btsun pa la sogs pa gang dag yin pa'o//} सन्ति काश्मीरा न वैभाषिकाः, ये विनयविदादयः सौत्रान्तिकाः भदन्तादयः अभि.स्फु.३११क/११८६ २. गोमी, नृपः — {rgyal po btsun pa zhes bya ba/} /{nga yi bstan pa nub byed pa/} /{dus kyi tha ma de yi tshe/} /{the tshom med par 'byung bar 'gyur//} भविष्यति न संदेहः तस्मिन् काले युगाधमे । राजा गोमिमुख्यस्तु शासनान्तर्धापको मम ।। म.मू.३१०क/४८४.
अभिजन्म — {btsun par skye ba'i khyad par ni pha bzhin du rang gi rigs yang dag par 'dzin pa'i bu gtso bo'i mtshan nyid yin pa'i phyir ro//} अभिजन्मविशेषतः पितृवंशसन्धारकौरसपुत्रलक्षणत्वात् अभि.स.भा.९०ख/१२३.
btsun par bgyid
क्रि. गुरुकुर्यात् लो.को.१९०३.
btsun par bya ba
गुरुकारः, माननापर्यायः म.व्यु.१७६१. (३८ख).
btsun par byas
भू.का.कृ. गुरुकृतः — {mnyes par byas nas bsti stang byas/} {btsun par byas/} {ri mor byas/} {mchod pa dang bkur ba dang rim gro byas so//} आरागयित्वा च सत्कृतानि गुरुकृतानि मानितानि पूजितान्यर्चितान्यपचायितानि स.पु.१०क/१४.
btsun par byed
क्रि. १. गुरुकरोति — {bcom ldan 'das la bsti stang du byed/} {btsun par byed} भगवन्तं सत्कुर्वन्ति गुरुकुर्वन्ति स.पु.११३ख/१८१ २. गुरुकरिष्यति — {grogs po dag gang la la rgya cher rol pa'i chos kyi rnam grangs 'di glegs bam du bris te 'chang ngamaklog gam bsti stang du byed dam btsun par byed dam} यः कश्चिन्मार्षा इमं ललितविस्तरं धर्मपर्यायं पुस्तकलिखितं कृत्वा धारयिष्यति (वाचयिष्यति) सत्करिष्यति गुरुकरिष्यति ल.वि.२१४क/३१७; गुरुकारं करिष्यति — {sangs rgyas bye ba stong phrag sum cu la bkur sti byed/} {btsun par byed/} {ri mor byed/} {mchod par byed} (?) बुद्धकोटीसहस्राणामन्तिके सत्कारं करिष्यति, गुरुकारं माननां पूजनां…करिष्यति स.पु.५४ख/९७.
btsun par byed pa
= {btsun par byed/}
btsun mo
१. = {rgyal mo} राज्ञी — {rkang zhes bya ba ni rgyal po byung bar gyur to//}…{de'i btsun mo 'dul byed ma zhes bya ba byung bar gyur te} नलो नाम राजा बभूव…तस्य च राज्ञी दमयन्ती नाम बभूव त.प.२६६क/१००१; महिषी — {de slad mi yi bdag po ni/} /{khyod kyi btsun mor 'os pa min//} तस्मादेषा नरपतेर्महिषी न तवोचिता । अ. क.१७९क/२०.४३; पत्नी — {der ni skye gnas las ma skyes/} /{mi bdag btsun mor bdag gyur ces/} /{sems ni rab tu dang ldan des/} /{de yi mdun du smon lam btab//} अयोनिजा नृपस्याहं पत्नी स्यामिति तत्र सा । प्रणिधानं पुरश्चक्रे तस्य चित्तप्रसादिनी ।। अ.क.१८४क/२०.१०१; भार्या— {de'i tshe de'i dus na rgyal po'i btsun mo pad mo dpal gyi snying po 'byung ba zhes bya ba byung ste} तेन कालेन तेन समयेन पद्मश्रीगर्भसम्भवा नाम राजभार्याऽभूत् ग.व्यू.२४८क/३३०; स्त्री — {'khor los sgyur ba'i rgyal po'i btsun mo ni gzugs bzang ba} राज्ञश्चक्रवर्तिनः स्त्री भवति अभिरूपा वि.व.१३९ख/१.२८; देवी— {rgyal po de la btsun mo blo ngan ma zhes bya ba gtum zhing khro la gzu lums can zhig yod do//} तस्य च राज्ञो दुर्मतिर्नाम देवी चण्डा रोषणी साहसिका अ.श.९२क/८२; कान्ता — {pho brang 'khor du btsun mo rnams/} /{snying rje'i cho nge byung bar gyur//} अन्तःपुरे च कान्तानामुद्भूतः करुणः स्वरः ।। अ.क.२२२ख/२४.१६५; जाया — {rgyal po'ang rang gi btsun mo rnams/} /{tshul khrims kyis dbul nyid shes nas//} राजाऽपि निजजायानां ज्ञात्वा शीलदरिद्रताम् । अ.क.१४४क/१४.६०; ललना — {sems kyi me long dag byed pa/} /{de mthong rgyal po'i btsun mo'i tshogs/} /{de dag ri mor bris pa bzhin/} /{de nyid du ni g}.{yo med gnas//} तं दृष्ट्वा राजललनाश्चित्तदर्पणमार्जनम् । तत्रैव निश्चलास्तस्थुस्ताश्चित्रलिखिता इव ।। अ.क.२५१ख/२९.५४; वनिता — {bA rA Na sIr sngon byung ba/} /{sa yi bdag po tshangs pas byin/}…/{de yi btsun mo}… {tshangs ldan ma zhes gyur//} वाराणस्यामभूत्पूर्वं ब्रह्मदत्तो महीपतिः ।… तस्य ब्रह्मावती… वनिताऽभवत् ।। अ. क.२८९ख/३७.२४; वधूः — {de sogs mi bdag btsun mo'i tshig/} /{dkar ba'i chos ni thos gyur nas//} इत्यादि धर्मधवलं श्रुत्वा नृपवधूवचः । अ.क.२१ख/३.२२; वल्लभा — {rgyal po'i btsun mo'i skyed tshal gyi/} /{nags su} राजवल्लभोद्यानकानने अ.क.१८३ख/२०.९९; दयिता— {btsun mo ma dri lhan cig} माद्रीदयितया सार्धम् अ. क.२०५ख/२३.२८; कलत्रम् — {khyod kyi btsun mo sa gzhi ni/} /{lag 'gro'i longs spyod dag la chags/} /{ci slad khyod kyi nga rgyal ni/} /{mchog gi mtha' ru 'dzegs par 'gyur//} भुजङ्गभोगसंसक्ता कलत्रं तव मेदिनी । अहङ्कारः परां कोटिमारोहति कुतस्तव ।। का.आ.३३३ख/२.३४३; दाराः — {nor mang dpal yang rjes chags btsun mo rgya che ldan/} /{zan dron changs cig 'bras bu grub pa bzang po ltos//} बहु धनमनुरक्ता श्रीरुदाराश्च दाराः फलसमुदयशोभां पश्य कुल्माषपिण्ड्याः ।। जा.मा.१५ख/१६; {btsun mo rnams dang nags sogs bzhin//} दारादिविपिनादिवत् त.स.४२क/४२७; अन्तःपुरम् — {nga yi pho brang 'khor dang btsun mor bcas pa yang /} /{gang phyir nga yis de skad smras pa mnyan par gyis//} पुरं च सान्तःपुरमत्र तेन मे निशम्यतां येन मयैवमुच्यते ।। जा.मा.१६क/१७; अन्तःपुरिका — {rgyal po gzugs can snying po yang dran nas}…{de'i nang nas btsun mo dpal ldan ma zhes bya ba} राजानं च बिम्बिसारमनुस्मृत्य…तत्र च श्रीमती नामान्तःपुरिका अ.श.१४७क/१३७; अवरोधनम्— {kun las rgyal nas de ring khyod/} /{btsun mo rnams dang rtse bar byed//} जित्वा विश्वं भवानद्य विहरत्यवरोधनैः । का.आ.३२६क/२.११८; द्र.— {de nas re zhig cig rgyal po'i btsun mo rtsa ba dang 'bras bu tshol du song ba'i 'og tu/} {byis pa gnyis bskyang ba'i phyir} अथ कदाचिन्मूलफलार्थं गतायां राजपुत्र्यां पुत्रयोः परिपालननिमित्तम् जा.मा.५४क/६३ • पा. योषित् — {rdo rje btsun mo'i b+ha ga rnams la bzhugs so//} वज्रयोषिद्भगेषु विजहार हे. त.१क/२; {btsun mo'i b+ha ga bde chen du} योषिद्भगे सुखावत्याम् हे.त.१५ख/५०; {re zhig btsun mo shes rab yin/} /{skyes bu thabs su brjod pa nyid//} योषित् तावद् भवेत् प्रज्ञा उपायः पुरुषः स्मृतः । हे.त.९ख/२८.
btsun mo 'khor gyi bla
स्थपतिः — {de bzhin du dge bsnyen lnga brgya dang btsun mo phreng rgyud ma dang rgyal rigs kyi bu mo dbyar tshul ma dang btsun mo 'khor gyi bla drang srong sbyin dang gna' mi dang}…{rnams kyis kyang skabs phye ste} तथा पञ्चभिरुपासकशतैरल्पोत्सुका क्रियते । मालिकया देव्या, वर्षाकारया क्षत्रियया, ऋषिदत्तपुराणाभ्यां स्थपतिभ्याम् अ.श.१९३क/१७८.
btsun mo gces mchog
प्रियाग्रमहिषी लो.को.१९०३; द्र. — {de ni 'gyel ma thag tu yang /} /{btsun mo gces mchog skyed pa'i ma/} /{bud med dag ni lnga brgya dang /} /{pho brang nang na bder 'dug pa//} तस्मिन्पतितमात्रेण सान्तर्जने विप्रियाग्रमहिषी च । पश्यति पञ्चस्त्रीशतेभी राजकुलान्तर्गता सुखप्रविष्टकाया ।। सु.प्र.५८क/११६.
btsun mo mchog
अग्रमहिषी — {de skad smras nas btsun mo mchog/} /{brgyal nas sa der 'gyel bar gyur//} एवमुक्त्वाऽग्रमहिषी सम्मूर्च्छति पतति तत्र धरणीये सु.प्र. ५८ख/११७; द्र. {btsun mo dam pa/}
btsun mo dam pa
अग्रमहिषी — {de nas phyi zhig na btsun mo dam pa de langs nas} ततः पश्चात्साऽग्रमहिषी व्युत्थिता वि.व.१८९क/१.६३; अग्र्यमहिषी — {'khor los sgyur ba'i rgyal po'i bu thu bo gzhon nu btsun mo dam pa las btsas pa} राज्ञश्चक्रवर्तिनः पुत्रो ज्येष्ठः कुमारोऽग्र्यमहिषीप्रसूतः द.भू.२६४ख/५७; देवी — {rgyal po gzugs can snying po}…{skyed mos tshal gyi sar btsun mo dam pa dang btsun mo'i 'khor dang bcas te dong nas} राजा बिम्बिसारः…देव्या सहान्तःपुरपरिवृत उद्यानभूमिं निर्गतः अ.श.१४६ख/१३६; भार्या — {de'i btsun mo dam pa bud med rin po che dpal gyi bzhin yongs su rgyas pa}…{byung bar gyur te} सम्पूर्णश्रीवक्त्रा नाम भार्याऽभूत् स्त्रीरत्नम् ग.व्यू.११९ख/२०८.
btsun mo blang bar bgyi
क्रि. निवेशनं क्रियताम् — {de'i slad du gzhon nu de'i btsun mo blang bar bgyi'o//} तस्मान्निवेशनं कुमारस्य क्रियताम् ल.वि.७१ख/९६.
btsun mo rin po che
स्त्रीरत्नम् — {ji srid kyis tshe dang ldan pa kun dga' bos btsun mo rin po che'i bar du bshad pa de srid kyis bu mo des kyang nas kyi bya ba zin nas} यावदा(युष्मा)नानन्दः स्त्रीरत्नं विभजति तावत्तया दारिकया ते यवाः परिकर्मिताः वि.व.१३९ख/१.२९.
वि. योषिच्छुक्रसमाहारी — {lag pas rdo rje dril bu 'khrol/} /{zab mo'i chos ni klog pa dang /} /{btsun mo'i khu ba mnyam zas can/} /{skye zhing skye bar 'gyur bar shog//} वज्रघण्टारणत्पाणिर्गम्भीरधर्मपाठकः । योषिच्छुक्रसमाहारी भवेयं जन्मजन्मनि ।। हे.त.२७क/९०.
btsun mo'i 'khor
अन्तःपुरम् १. राज्ञः स्त्रीगृहम् — {lha btsun mo'i 'khor gyi nang 'dir de bzhin gshegs pa'i dbu skra dang sen mo'i mchod rten brtsigs te zhal bsro bar ci gnang} तत्साधु देवोऽस्मिन्नन्तःपुरे तथागतस्य केशनखस्तूपं प्रतिष्ठापयेद् अ.श.१४६ख/१३६ २. राजदाराः — {btsun mo'i 'khor rol mo'i cha byad rgyud gcig pa dang}… {pa Ta ha dang glu dang gar dang rol mo'i dbyangs sgra dang glu dbyangs sbyar ba legs par bslabs pa} अन्तःपुरं तुणव…पटहनृत्यगीतवादित्रसङ्गीतिसम्प्रयोगसुशिक्षितम् ल.वि.१०५ख/१५२; अन्तःपुरसुन्दर्यः — {dga' ba'i tshal ltar nyams dga' mdzes pa'i tshal/} /{de yi btsun mo'i 'khor gyis gang bar gyur//} स तद्वनं नन्दनरम्यशोभमाकीर्णमन्तःपुरसुन्दरीभिः । जा.मा.१६४क/१८९; अन्तःपुरिकाः — {der btsun mo'i 'khor gyis rgyal po la gsol pa} तत्र चान्तःपुरिकाभी राजा विज्ञप्तः अ.श.१४६ख/१३६.
btsun mo'i 'khor gyi nyug rum
अन्तःपुरावचरः — {btsun mo'i 'khor gyi nyug rum lag na sba mkhar thogs pa rnams kyis bskor te/} {nags tshal de'i nang nas mthar gyis song ngo //} वेत्रदण्डपाणिभिरन्तःपुरावचरैः कृतानुयात्रस्तद्वनमनुविचचार जा.मा.१६७ख/१९३.
btsun mo'i 'khor gyi nang na bzhugs pa
पा. अन्तःपुरवासः, बुद्धकृत्यभेदः — {dga' ldan gyi pho brang na bzhugs pa thog mar mdzad de}…{btsun mo'i 'khor gyi nang na bzhugs pa dang} तुषितभवनवासादिं कृत्वा… अन्तःपुरवासः शि.स.१६०क/१५३.
पा. योषिद्भगः, वज्रयोषिद्भगः — {btsun mo'i b+ha ga bde chen du/} /{ston pa sum cu rtsa gnyis mtshan/} /{gtso bo dpe byad brgyad cur ldan/} /{khu ba zhes byas rnam par gnas//} द्वात्रिंशल्लक्षणी शास्ता अशीतिव्यञ्जनी प्रभुः । योषिद्भगे सुखावत्यां शुक्रनाम्न व्यवस्थितः ।। हे.त.१५ख/५०.
btsun mo'i tshogs
अन्तःपुरम् — {bdag ni btsun mo'i tshogs las phyir/} /{phyogs te bag ma gzhan gsar blang //} ममान्तःपुरवैमुख्यात् विवाहोऽभिनवः कृतः ।। अ.क.१४४ख/१४.६५; अन्तःपुराङ्गनाः — {lha mo lus ni mi snang ba'i/} /{tshig de thos nas sa bdag ni/} /{khros pas de yi byung tshul dag/} /{btsun mo'i tshogs la rab tu dris//} अन्तर्हिततनोर्देव्याः श्रुत्वेति वचनं नृपः । कुपितस्तत्र वृत्तान्तं पप्रच्छान्तःपुराङ्गनाः ।। अ.क.१४७ख/६८.७२.
btsun mo'i tshogs bcas
वि. सान्तःपुरः — {de nas dpyid kar byang phyogs bdag po ni/} /{chags ldan btsun mo'i tshogs bcas rtse dga'i slad/} /{nags kyi nang rnams blta zhing dge mtshan gyis/} /{de yi bsti gnas nye ba'i sa gzhir 'ongs//} अथोत्तराशाधिपतिर्वसन्ते वनान्तरालोकनकौतुकेन । सान्तःपुरः केलिसुखाय कामी तदाश्रमोपान्तमहीमवाप ।। अ.क.२९५क/३८.८.
btsun mo'i tshogs dang bcas
= {btsun mo'i tshogs bcas/}
btsun mo'i tshogs gnas
अन्तःपुरपदम् — {blta ba'i rjes su mthun pa yis/} /{rgyal bu'i dgongs pa sa bdag gis/} /{shes nas btsun mo'i tshogs gnas su/} /{de ni blangs nas bkod par gyur//} आलोकनानुकूल्येन भावं विज्ञाय भूपतिः । पुत्रस्यान्तःपुरपदे तामादाय न्यवेशयत् ।। अ.क.२१८ख/२४.११९.
btsun mo'i zhal lta ba
ना. स्थपतिः म.व्यु.३६६७ (६१ख).
btsums
= {btsums pa/} {btsums te} निमील्य — {de'i tshe gal te lta ba'i shes pas 'ga' zhig gis bltas nas/} {phyis mig btsums te/} {rigs la sogs pa'i chos kyis rnam par rtog par byed pa} तदाऽऽलोचनाज्ञानेन यदि कश्चिदालोच्य पश्चादक्षिणी निमील्य जात्यादिधर्मतो विकल्पयति त.प.१३क/४७२; निमीलयित्वा — {de na gcig ni mig btsums te lung nod par byed do//} तत्रैकश्चक्षुषी निमीलयित्वोद्देशं गृह्णाति वि.व.१०३ख/२.८९.
btsums gyur
भू.का.कृ. निमीलितम् — {shes pa'i mig ni btsums gyur de dag la/} /{bdag gis gzhan du gartag tu ci yang med//} निमीलितज्ञानविलोचनांस्तान् किमन्यथाऽहं परितर्कयामि ।। जा.मा.१०९क/१२७; {mig ni btsums par gyur pa rnams/} /{rang bzhin gyis ni mnyam la'ang 'khrul bar gyur//} निमीलितज्ञानविलोचनानां स्वभाव एष स्खलितुं समेऽपि । जा.मा.१०४क/१२०.
btsums pa
• सं. निमीलनम् — {mig btsums pa} चक्षुर्निमीलनम् त.प.१८क/४८२; {mig btsums pa tsam gyis zhig pa'i shes pa la gnod pa nyid rtogs pa yang med do//} न चाक्षिनिमीलनान्नष्टे ज्ञाने बाध्यता प्रतीयते प्र. अ.३क/४; निमेषः म.व्यु.७२०२ (१०२ख) • भू.का.कृ. मीलितम् — {de yi tshig gis mig btsums nas/} /{bya la zhon nas de yis phyin//} तन्निनाय खगारूढा तद्गिरा मीलितेक्षणम् ।। अ.क.१४८ख/१४.१११; निमीलितम् — {yid kyi rnam par shes pa ni mig btsums kyang skye ba ni yin} मनोविज्ञानं तु निमीलितलोचनस्याप्युपजायते प्र.अ.५७क/६५; निमिञ्जितम् म.व्यु.२६६९ (४९ख); विकुञ्चितम् — {na chung de dag de yi dri yis myos/} /{snar snom dbugs ni bsrings pas mig kyang btsums//} तद्गन्धमत्ताः क्षणमङ्गनास्ता दीर्घीकृतोच्छ्वासविकुञ्चिताक्ष्यः । जा.मा.१५८क/१८२.
btsums par gyur pa
= {btsums gyur/}
btsem
= {btsem pa/}
btsem pa
सेवनम् — {lci ba'i byug pas bskus par btsem mo//} दत्तगोमयोपलेपे सेवनम् वि.सू.६९ख/८६; {nus pa nyid yin na btsem pa dang lhan pa ring po dag glan pas phyir bcos par bya'o//} शक्यतायां प्रतिसंस्करणं सेवनदण्डकार्गडकदानैः वि.सू.७३क/९०.
btsem par bya
• क्रि. सीव्येत् — {lci ba med na chag chag btab cing phyags par ro/} /{de btsem par bya'o//} अभावे गोमयस्य सिक्तसम्मृष्टे । सीव्येदेनम् वि.सू.६९ख/८६ • सं. सम्बन्धनम्— {ral na btsem par bya'o//} छेदे सम्बन्धनम् वि.सू.२५ख/३१.
btsem par bya ba
= {btsem par bya/}
btsem bya
= {btsem par bya/}
btsems
= {btsems pa/}
btsems pa
वि. सीवितम् — {de'i chos gos chen po}…{nyis sbyar du btsems pa gang yin pa de ni snam sbyar zhes bya'o//} यत्तावदस्य ज्येष्ठं चीवरं…द्विगुणसीवितं वा… इयमुच्यते सङ्घाटी श्रा.भू.४५ख/११५; स्यूतम् — {phyag dar khrod ni legs par bkrus pa dang btsems pa dang kha bsgyur ba bcang bar bya'o//} सुधौतस्यूतरक्तं पांसुकूलं धारयेत् वि.सू.६९ख/८६; मि.को.२६क ।
btses
= {gtses/}
btso
= {btso ba/}
btso ba
• क्रि. ( {'tshod} इत्यस्या भवि.) पच्यते— {der sems can dmyal ba pa de dag phru ba rnams su btso zhing} तत्र ते नारकाः कुम्भिषु पच्यन्ते शि.स.४८क/४५ • सं. पाकः — {a sho ka yi me tog tshogs/} /{me yi ngo bor nges byas kyang /} /{sreg dang btso bar snang ba can/} /{shes pa nam yang skye mi 'gyur//} अशोकस्तबकादौ हि पावकाध्यवसायिनः । न दाहपाकनिर्भासि विज्ञानं जातु जायते ।। त.स.१०८क/९४३; पचनम्— {der g}.{yos dang btso ba yang mi bya'o//} साधनपचनस्याप्यत्राकारणम् वि. सू.७८क/९५; {btso ba dang bsreg pa legs par byas pa} शोभनं साधनपचनं करोति वि.व.१९०ख/१.६५; पाचनम्— {de nas gzhan yang myos byed dang /} /{btso ba yang dag rab bshad bya//} अथातः सम्प्रवक्ष्यामि आसवानाञ्च पाचनम् । स.उ.२९८क/२६.१.
btso bar 'gyur
क्रि. पच्यते — {de dag gnyis ka sdig las can/} /{'o dod 'bod la sogs par btso//} उभौ तौ पापकर्माणौ पच्येते रौरवादिषु ।। ल.अ.१५७ख/१०४.
btso bar bya ba
कृ. पाक्यम् — {btso bar bya ba'i 'byung ba'i khyad par la ltos pa'i me de nyid zhim par tshos pa'i rgyu yang yin zhing /} {de nyid mi zhim par tshos pa'i rgyu yang yin la} स एवाग्निः पाक्यभूतविशेषापेक्षः स्वादुपाकहेतुर्भवति स एवास्वादुपाकहेतुः अभि.भा.६क/८८५.
btso bya
= {btso bar bya ba/}
btso blag mkhan
रजकः — {btso blag mkhan ni bdag nyid che/} /{bu mo ut+pa la mthing ga'i mdog//} नीलोत्पलदलाकारां रजकस्य महात्मनः । कन्याम् गु.स.१२५ख/७६; {gos la btso blag mkhan bzhin du/} /{las la rab tu sgrub par byed//} यथैव रजको वस्त्रे कर्मणे प्रतिपद्यते । सू. अ.१८९ख/८७; निर्णेजकः स्याद्रजकः अ.को.२०३क/२.१०.१०; रञ्जयति वस्त्राणीति रजकः । रञ्ज रागे अ.वि.२.१०.१०; *डोम्बः — {gdol pa sme sha can rigs dang/} /{btso blag mkhan du yang yang skyes//} जायते । चण्डालपुक्कसकुले डोम्बेषु च पुनः पुनः ।। शि.स.७६क/७४; ल.अ.१५७ख/१०५.
btso blag mkhan ma
ना. रजकी, योगिनी— {dbang ldan du btso blag mkhan ma ste/} {rnal 'byor ma brgyad do//} ईशाने रजकीति योगिन्यष्टकम् वि.प्र.१६२क/३.१२६; {tshangs ma ni nya pa ma dang drag mo ni gar mkhan ma dang dpal mo ni btso blag mkhan ma ste brgyad do//} ब्रह्माणी कैवर्ती । रौद्री नटी । लक्ष्मी रजकीत्यष्टौ वि.प्र.१६४क/३.१३२.
ना. रजकी, योगिनी — {sems can thams cad 'tshod pa'i phyir/} /{btso blag ma zhes de bzhin brjod//} रञ्जनात् सर्वसत्त्वानां रजकीति तथा स्मृता ।। हे.त. ६ख/१६; द्र. {btso blag mkhan ma/}
btso ma
• सं. पुटपाकः — {gser btso ma la sogs par byas pa yang ngo //} हेम्नि च पुटपाकादिकृतः प्र.अ.८९क/१०६ • वि. तप्तम् — {la lar me mdag phung po chen po ni/} /{btso ma'i gser ltar rab tu 'bar ba ni//} ज्वलितेषु तप्ततपनीयनिभेष्वङ्गारराशिषु महत्स्वपरे । जा.मा.१७६ख/२०४; प्रतप्तम् — {btso ma gser gyi 'od ldan pa'i/} /{byis pa zung ni de las btsas//} साऽसूत बालयुगलं प्रतप्तकनकप्रभम् ।। अ.क.१४६ख/६८.६०; उत्तप्तम् — {gser mchog btso ma'i kha dog 'dra ba'i mdog/} /{dpal ldan lus can tshig 'bru gsal bar smra//} उत्तप्तचामीकरसन्निकाशं श्रीमद्वपुर्व्यक्तपदाक्षरा वाक् । जा.मा.११६क/१३५; सूत्तप्तम् — {btso ma ni kha sbyar du bskol ba la sogs pas nang gi dri ma yongs su sbyangs pa'o//} सूत्तप्तं पुटपाकादिना परिशोधितान्तर्मलम् बो.प.६१ख/२६; तपितम् — {rgyal ba de yi sku ni btso ma'i gser gyi mdog//} तपितकनकवर्णं तस्य गात्रं जिनस्य रा.प.२५०क/१५१; *क्षौमम्— {ras bal btso ma'i gos dag gam/} /{reg dang za bar byed pa nyid/} /{bad kan rmi lam dag tu 'dod//} कर्पासं क्षौमपट्टं… स्पर्शने ग्रसने चैव श्लेष्मिके स्वप्नमिष्यते । म.मू.१८१क/१०९; द्र. {zar ma/}
btso ma'i gser
तप्ततपनीयम् — {la lar me mdag phung po chen po ni/} /{btso ma'i gser ltar rab tu 'bar ba ni//} ज्वलितेषु तप्ततपनीयनिभेष्वङ्गारराशिषु महत्स्वपरे । जा.मा.१७६ख/२०४; तपितकनकम् — {de yi sku ni btso ma'i gser gyi mdog} तपितकनकवर्णं तस्य गात्रम् रा.प.२५०क/१५१.
btso ma'i gser gyi mdog
वि. तपितकनकवर्णः — {rgyal ba de yi sku ni btso ma'i gser gyi mdog//} तपितकनकवर्णं तस्य गात्रं जिनस्य रा.प.२५०क/१५१.
द्रवः — {btsog chu yang dbo bar bya'o//} छोरणं च द्रवस्य वि.सू.५ख/६.
btsog pa
वि. कुत्सितः — {mchan khung gnyis nas rngul 'dzag cing /} /{btsog pa'i dri ni 'byung bar 'gyur//} कक्षास्वाघरते स्वेदो गन्धो वायति कुत्सितः । शि.स. ५१क/४९.
btsong
१. पलाण्डुः — पलाण्डुस्तु सुकन्दकः अ.को.१६४ख/२.४.१४७; कफं पिपर्ति पूरयतीति पलाण्डुः । पा पालनपूरणयोः अ.वि.२.४.१४७ २. = {btsong ba/}
btsong na brim pa
वि. क्रयसुभगः — {btsong na brim pa de ni bum pa 'dir blugs so//} प्रक्षिप्तं क्रयसुभगं तदत्र कुम्भे ।। जा.मा.९३क/१०६.
btsong ba
१. विक्रयः — {rnal 'byor zhugs pa'i rnal 'byor pas/} /{nyo dang btsong bar mi bya 'o//} क्रयविक्रयो न कर्तव्यो योगिना योगवाहिना । ल.अ.१७१क/१२९; {do shal btsong ba'i blo yis yongs su rgyu bar byed pa na//} हारस्य विक्रयधिया परिवर्तमानः अ.क.३३ख/५३.५५; {e ma'o khyod kyi tshong zong btsong ba 'di ni sngon ma byung ba zhig go//} अपूर्वः खल्वयमत्रभवतः पण्यविक्रयारम्भः जा.मा. ९२क/१०५ २. वाणिज्या — {chos btsong bas 'tsho ba sbyar bar mi bya'o//} न धर्मवाणिज्यया जीवितं कल्पयेत् वि. सू.७९क/९६.
btsong ba'i rin
= {rin thang} अवक्रयः, मूल्यम् मि.को.४१ख ।
btsong bar 'dod pa
वि. विक्रेतुकामः — {bram ze'i khye'u nga'i lus btsong par 'dod na/} {lus 'di nyo ba'ang ma rnyed do//} अहं माणवक आत्मानं विक्रेतुकामः । अस्य चाऽऽत्मभावस्य क्रायकं न लभे अ.सा.४३५क/२४५.
btsong bar bya
द्र.— {gal te srog chags med na rnying pa btsong bar bya'o//} पुराणं विक्रीय निष्प्राणकं चेत् वि.सू. २७क/३३.
btsong bar bya ba ma yin pa
अविक्रयता — {kun dga' ra ba dang gtsug lag khang dang de dag gi gzhi dang gnas mal dag ni btsong bar bya ba yang ma yin no//} अविक्रयताऽस्याऽऽरामविहारतद्वस्तुशयनासनानाम् वि. सू.७२ख/८९.
btsong bya
= {btsong bar bya/}
btsongs
= {btsongs pa/} {btsongs te/} {o nas} विक्रीय — {bram ze'i khye'u nga ni chos 'dod pa'i phyir bdag nyid btsongs te chos la mchod par bya bar 'dod} अहं माणवक धर्मकामतया इममात्मानं विक्रीय धर्मपूजां कर्तुकामः अ.सा.४३५क/२४५.
btsongs pa
• भू.का.कृ. विक्रीतः — {rtag tu bdag gis phyugs rnams kyi/} /{sha la rab tu bcad nas btsongs//} पशूनां मांसमुत्कृत्य विक्रीतं सततं मया ।। अ.क.१६८क/१९.५३; {lus ni g}.{yog tu btsongs rnams la/} /{rang dgar gnas pa ga la yod//} सेवाविक्रीतकायानां स्वेच्छाविहरणं कुतः ।। अ.क.७४क/७.३८; {brlang pos zil mnan skye bo dam pa ni/} /{yul gzhan dag tu btsongs bzhin ci zhig brjod//} अलंकृतः साधुजनः खलेन किं वक्ति विक्रीत इवान्यदेशे ।। अ.क.२८५ख/१०५.४२ • सं. विक्रयः — {nyin re bzhin rtswa btsongs pa de'i rin rnyed pa tsam gyis skye bo phongs pa rnams slong ba la mgu bar byed do//} प्रत्यहं तृणविक्रयोपलब्धया विभवमात्रयाऽर्थिजनप्रणयसम्मानतां चकार जा.मा.२३क/२५.
btsongs par gyur
भू.का.कृ. विक्रीतः — {gnyis skyes de yi shing rta yang /} /{gzhan gyi yul du btsongs par gyur//} विक्रीतः परदेशे च रथस्तेन द्विजन्मना । अ.क.२०४ख/२३.१५.
btsongs par gyur pa
= {btsongs par gyur/}
btsod
मञ्जिष्ठा, रक्तवर्णलताविशेषः — मञ्जिष्ठा विकसा जिङ्गी समङ्गा कालमेषिका ।। मण्डूकपर्णी भण्डीरी भण्डी योजनवल्ल्यपि । अ.को.१६०ख/२.४. ९०; मञ्जुनि मनोज्ञे वर्णे तिष्ठतीति मञ्जिष्ठा अ. वि.२.४.९०; समङ्गा यो.श.४ख/६५; द्र.— {gau rI kha dog nag por 'gyur/} /{chom rkun ma ni btsod dang mtshungs//} कृष्णवर्णा भवेद् गौरी चौरी मार्तण्डसन्निभा । हे.त. २४ख/८०.
btsod ka
वि. माञ्जिष्ठः — {'od zer kha dog sna tshogs pa kha dog du ma 'di lta ste/} {sngon po dang}…{btsod ka dang}… {gser gyi kha dog rnams} नानावर्णा अनेकवर्णा रश्मयः …तद्यथा—नील… माञ्जिष्ठ… सुवर्णवर्णाः अ.सा. ३९९क/२२६; {lus las 'od zer sna tshogs sngon po dang ser po dang dmar po dang dkar po dang btsod ka dang shel gyi kha dog lta bu 'byung ba'o//} विविधा अर्चिषः कायान्निर्गच्छन्ति नीलपीतलोहितावदातम(आ)ञ्जिष्ठाः स्फटिकवर्णाः बो.भू.३२ख/४१.
btsod kha
= {btsod ka/}
btsod dang mtshungs
वि. मार्तण्डसन्निभः — {gau rI kha dog nag por 'gyur/} /{chom rkun ma ni btsod dang mtshungs//} कृष्णवर्णा भवेद् गौरी चौरी मार्तण्डसन्निभा । हे.त. २४ख/८०.
btson
बन्धः — {btson khang} बन्धगृहम् अ.क.३३७ख/४४.१४; कारा — {btson khang} कारागृहम् अ.क.२८३ख/१०५. २१; बन्धनम् — {bzhi pa gzugs can snying po 'di/} /{bu yis btson du bcings} बिम्बिसारश्चतुर्थोऽसौ धृतः पुत्रेण बन्धने । अ.क.३४१ख/४४.६३; उद्दानम् — समे तूद्दानबन्धने अ.को.१८७क/२.८.२६.
btson khang
= {btson ra} कारागृहम् — {khrag gis bsgos te sngon skyes de/} /{bcings nas sa bdag mdun sar khrid/} /{de bzhin sha dang bcas pa bstan/} /{btson khang dag gi mgron du byas//} तं (भिक्षुं) बद्ध्वा भूपतिसभां नीत्वा रक्ताक्तमग्रजः । तद्वत्समांसं संदर्श्य चक्रे कारागृहातिथिम् ।। अ.क.२८३ख/१०५.२१; बन्धनागारम् — {bu dang gnyen rnams mtha' dag ni/} /{btson khang nang du rnam par bkod//} बन्धनागारविन्यस्तसमस्तसुतबान्धवः अ.क.२१ख/५२.२१; {btson khang dag tu bcings pa de/} /{dus kyis brjed par gyur pa na//} निबद्धे बन्धनागारे तस्मिन् कालेन विस्मृतम् । अ.क.२८३ख/१०५.२३; बन्धगृहम् — {de ltar gyur pa ma skyes dgras/} /{shes nas dogs pas 'khrugs gyur te/} /{pha yi btson khang dag gi ni/} /{bug pa shin tu chung ba'ang bkag//} अजातशत्रुस्तद्वृत्तं ज्ञात्वा शङ्काकुलः पितुः । न्यवारयद्बन्धगृहे सुसूक्ष्मविवराण्यपि ।। अ.क.३३७ख/४४.१४; बन्धनम् — {btsun mos zas dag btson khang du/} /{gsang nas rab tu 'jug par byas//} पत्न्या प्रवेशितं तस्य बन्धने गूढभोजनम् । अ.क.३३६ख/४४.५; द्र. {btson ra/}
btson du bzung ba
वि. बन्दीकृतः — {bden pa'i brtul zhugs long la sems can gsod pa spongs/} /{skye bo btson du bzung ba 'di rnams ma lus thong //} सत्यव्रतो भव विसर्जय सत्त्वहिंसां बन्दीकृतं जनमशेषमिमं विमुञ्च । जा.मा.१९८क/२३०.
btson du bzung ba med
वि. विमुक्तबन्धनम् — {sgo rnams phye zhing btson du bzung ba med//} विघट्टितद्वारविमुक्तबन्धनम् जा.मा.२०१क/२३३.
btson dong
द्र.— {srid pa'i btson ra zhes bya ba la/srid} {pa ni 'khor ba'o/} /{de nyid btson ra ste/} {'ching ba ni btson dong ngo //} भववारक इति । भवः संसारः, स एव वारकं बन्धनागारम् त.प.२४९क/२१३.
btson rdzi
बन्धनपालकः — {'di dag ni sdom pa ma yin pa can yin te/} {'di lta ste/} {shan pa rnams dang}…{btson rdzi rnams dang}…{ba gu ri 'chor ba rnams so//} तत्रेमे आसंवरिकाः, तद्यथा — औरभ्रिकाः… बन्धनपालकाः… वागुरिकाश्च अभि.भा.१८७ख/६४०.
btson ra
कारागृहम् — {bdag gi pha ma sring mo dang /} /{spun zla bu mo bu dag kyang /} /{btson ra dag tu bcings gyur pa/} /{nor med na ni grol mi 'gyur//} पिता माता स्वसा भ्राता दुहिता तनयश्च मे । रुद्धाः कारागृहे मुक्तिं नाऽऽयान्ति द्रविणं विना ।। अ.क.२१ख/५२.२३; कारागारम् — {btson ra dag las keng rus bzhin/} /{rid pa'i rnam pa mdog mi sdug/} /{gos med skra ni gyen du langs/} /{de ni yi dwags bzhin du 'thon//} कारागारात् कृशाकारः कङ्काल इव धूसरः । ऊर्ध्वकेशो विवसनः स प्रेत इव निर्ययौ ।। अ.क.२८४क/१०५.२५; कारासदनम्— {skyon bcas bud med lag pa'i zhags pas bsdams/} /{'khor ba'i btson ra dag tu mya ngan byed//} शोचन्ति योषिद्भुजपाशबद्धाः संसारकारासदने सदोषाः ।। अ.क.१२३क/६५. ५९; बन्धनागारम्— {de gnyis kyis 'dod pa'i khams kyi btson ra nas 'byung du mi ster bas sgo pa lta bu yin no//} तौ हि कामधातुबन्धनागारात् निष्क्रमणं न दत्तौ, दौवारिकवत् अभि.स्फु.१३३क/८४०; {'khor ba nyid btson ra yin la} संसार एव बन्धनागारम् बो.प.४७ख/७; चारकः — {'khor ba'i btson rar bsdams pa'i nyam thag rnams//} भवचारकबन्धनो वराकः बो.अ.२क/१. ९; बन्धनम् — {btson ra de dag nas bkye ba} ततो बन्धनात् परिमोक्षिताः ग.व्यू.१९६क/२७७; {sems can thams cad 'khor ba'i btson ra nas gdon no//} सर्वसत्त्वान् संसारचारकान्निष्क्रामयेयम् शि.स.१८७ख/१८६; वारकम् — {srid pa'i btson ra zhes bya ba la/srid} {pa ni 'khor ba'o/} /{de nyid btson ra ste/} {'ching ba ni btson dong ngo //} भववारक इति । भवः संसारः, स एव वारकं बन्धनागारम् त.प.२४९क/२१३.
btson ra na 'khod
= {btson ra na 'khod pa/}
btson ra na 'khod pa
वि. बन्धनगतः — {sems can gang dag btson ra na 'khod pa de dag kyang btson ra nas thar bar gyur to//} ये च सत्त्वा बन्धनगतास्तेषां बन्धनमोक्षोऽभूत् रा.प.२४४क/१४२.
btson ra nas thar bar gyur
क्रि. बन्धनमोक्षोऽभूत् — {sems can gang dag btson ra na 'khod pa de dag kyang btson ra nas thar bar gyur to//} ये च सत्त्वा बन्धनगतास्तेषां बन्धनमोक्षोऽभूत् रा.प.२४४क/१४२.
चारकपालः — {btson srung ltar gsug gis bsgrub par bya ba} चारकपालवदुत्कोचसाध्यः शि.स. १२९ख/१२५; बन्धनरक्षी — {de nas gdug pa'i btson srung gis/} /{de yi bka' las spu gri yis/} /{dam du bcings pa de yi ni/} /{rkang pa rnam par bcad pa byas//} ततस्तस्य तदादेशात् चक्रुर्बन्धनरक्षिणः । क्षुरेण गाढबद्धस्य पादयोस्तद्विकर्तनम् ।। अ.क.३३७ख/४४.१५; वधकः — {chom rkun du 'du shes pa dang btson srung du 'du shes pa dang} चोरसंज्ञा वधकसंज्ञा शि.स.५०क/४७.
btsos
= {btsos pa/} {btsos te/} {o nas} पक्त्वा — {shin tu 'o ma 'dzag ces bya ba'i sman yod de/} {de mar las btsos nas btung bar bya'o//} सुधा नामौषधिस्तया घृतं पक्त्वा पातव्यम् वि.व.२१६क/१.९२; अधिश्राय — {de shing gi lo ma gzhon nu dag btsos te/} {des zas kyi dgos pa byas te} स तरुणानि तरुपर्णान्यधिश्राय तैराहारप्रयोजनमभिनिष्पाद्य जा.मा.३२क/३७.
btsos pa
• वि. पक्वः — {der btsos pa'i slong mos 'tsho bar bya'o//} तत्र पक्वभैक्षेण यापयिष्यामि अ.श.१०४ख/९४; {dka' thub nags mtha' 'dir 'bar ba/} /{bdud rtsi zhes pa'i sman chen ni/} /{mthong ste zhun mar la btsos pa/} /{khyod rang nyid kyis btung bar bya//} दीप्ता तपोवनान्तेऽस्मिन् सुधा नाम महौषधिः । दृश्यते हविषा पक्वा पातव्या सा स्वयं त्वया ।। अ.क.१०५क/६४. २१७; स्विन्नः — {de nas byang chub sems dpa' lo ma lhags shing rnying pa cung zad rlon pa rnams btus te chu'i nang du btsos pa de dag za zhing mi dga' ba med par} अथ बोधिसत्त्वः प्रत्यार्द्रतराणि शीर्णपर्णानि समाहृत्य तैरुदकस्विन्नैरनुत्कण्ठितमतिर्वर्तमानः जा.मा.३२क/३७; क्वथितम् मि.को.१४६ख • सं. पाकः — {de yis ri la ring po nas/} /{chos gos tshos khu 'tshed pa yi/} /{me las skyes pa'i du ba dag/} /{mthong nas be'u btsos par bsams//} स दूराच्चीवरक्वाथपाके वह्निसमुद्गतम् । पर्वते धूममालोक्य वत्सपाकममन्यत ।। अ.क.२८२क/१०५.५; {'dir rjen pa btsos pa gang yin pa ni de'i'o//} सोऽत्र पाको य आमस्य वि.सू.३६क/४५; पचनम् — {de la btsos pa dang bsregs pa de bstabs so//} स तं साधनपचनं समर्पयति वि.व.१९०ख/१.६५; श्रपणम् — {dka' bas rnyed de btsos pa de dag thams cad kyang /} /{de la byin nas bdag nyid dga' bas tshim par gyur//} कृच्छ्रोपलब्धमपि तच्छ्रपणं समस्तं तस्मै ददौ स्वयमभूच्च मुदेव तृप्तः ।। जा.मा.३२ख/३७ • भू.का.कृ. = {tshos kyis btsos pa} रक्तम् — {snam bu sngon por btsos pa dang //} कम्बला नीलरक्ताश्च ल.अ.१७१क/१२९; {le brgan du btsos pa'i skud pa la lan bdun bzlas brjod byas te} सप्तजप्तेन सूत्रेण कुसुम्भरक्तेन म.मू.२०५क/२२४.
btsos pa nyid
पक्वता— {snod phyogs na 'dug na des kyang sa der btsos pa nyid yin no//} प्रदेशस्थतयाऽपि पात्रस्य तद्भूमिपक्वता वि.सू.३६क/४६.
पा. १. महापक्षः, दानस्य प्रभावविशेषः — {pha rol tu yang gang dang gang du skyes par phyug pa dang longs spyod che ba dang btsan 'jing che ba dang g}.{yog 'khor mang bar 'gyur la}…{rnam pa bzhi po 'di dag ni sbyin pa'i mthu yin te} परत्र च यत्र यत्र प्रत्याजायते आढ्यो भवति महाभोगो महापक्षो महापरिवार इत्येष चतुराकारो दानस्य प्रभावः बो.भू.३९क/५० । २. महापक्षता, सम्पद्भेदः — {dbang phyug phun sum tshogs pa ni longs spyod che ba dang rtsa 'jing che ba dang 'khor phal che ba yin no//} महाभोगता महापक्षता महापरिवारता च ऐश्वर्यसम्पत् बो.भू.१६क/१९.
rtsa 'jing chen po
= {rtsa 'jing che ba/}
rtsa 'thung
पादपः, वृक्षः — {shing gi phreng sogs mthong ba na/} /{rtsa 'thung gcig nyid mthong las min/} /{gnyis pa'i yal ga can shes pas/} /{dang po'i yal ga can nges pa//} तरुपङ्क्त्यादिसन्दृष्टावेकपादपदर्शनात् । द्वितीयशाखिविज्ञानादाद्योऽसाविति निश्चयः ।। त.स.५७क/५५०.
rtsa 'thon
= {rtsa 'thon pa/}
rtsa 'thon pa
वि. धमनिसन्ततः — {mdze can lus ni lus rma can/} /{sha bri ngan cing rtsa 'thon pa//} कुष्ठी गात्रेष्वरुर्गात्रः कृशो धमनिसन्ततः ।। वि.व.२९०क/१.११२; द्र. {rtsa nas 'thon/}
rtsa mdud med pa
निर्ग्रन्थिशिरः, अनुव्यञ्जनभेदः म. व्यु.२७६ (८क).
rtsa nas bton
भू.का.कृ. उद्धृतः — {nyes pa nyams smad rtsa nas bton/} /{yon tan spel nas rnam par sbyangs//} कर्षयित्वोद्धृता दोषा वर्धयित्वा विशोधिताः । गुणाः श.बु.१११क/३०; अपोद्धृतः — {de rtsa nas ma bton cing drungs ma phyung na ji ltar zag pa zad pa yin} तस्यामनपोद्धृतायामनुन्मूलितायां कथं क्षीणास्रवो भवति अभि.स्फु.२२१ख/१००१.
rtsa nas 'thon
वि. उन्मूलितः — {shA ri'i bu yi mthus bslangs pa'i/} /{rlung stug chen po che ba yis/} /{mu stegs byed kyi spro ba bzhin/} /{rtsa nas 'thon zhing dum bur gyur//} शारिपुत्रप्रभावोत्थैर्विपुलैस्तन्मुखा (तुमुला लि.पा.)निलैः । उन्मूलितः शकलतां तीर्थ्योत्साह इवाऽऽप सः ।। अ.क.१८९ख/२१.६२.
rtsa nas phyung ba
= {rtsa ba nas phyung ba/}
rtsa nas ma bton
वि. अनपोद्धृतः — {de rtsa nas ma bton cing drungs ma phyung na ji ltar zag pa zad pa yin} तस्यामनपोद्धृतायामनुन्मूलितायां कथं क्षीणास्रवो भवति अभि.स्फु.२२१ख/१००१.
१. मूलम् [1] वृक्षादेः — {zhugs shing gang rtsa ba nyams pa/} {de las me tog dang 'bras bu rnams mi 'byung ngo //} यस्य वृक्षस्य मूलं विपन्नं तस्य पुष्पफलानि न भूयः प्ररोहन्ति शि.स.१५७क/१५०; {gtsang ba'i rtswa yi rtsa bas ni/} /{me sgron tshad dang ldan byas nas//} शुचिना तृणमूलेन कुर्यादुल्कां प्रमाणतः । म.मू.१७०क/९१; {e ren da rtsa nas tshig thal/}…/{po son cha yi rtsa ba dang //} एरण्डमूलं यवक्षारं…मदनोद्भवमूलं च म.मू.२७७क/४३५; पादः— {rtsa bas 'thung ba} पादपः त.प.६८ख/५८९ [2] कन्दः — {'bras bu rtsa bas sa bdag gis/} /{mgron byas ngal bsos de la ni//} स विश्रान्तः कृतातिथ्यः फलमूलैर्महीभुजा । अ.क.१७९ख/७९.४६; {rtsa ba 'bras bu sna tshogs gsol bar mdzod cig} भुज्यतां हि विविधं मूलं फलं च वि. व.२१५ख/१.९२; कन्दः, ओ दम् — {spos ngad ldang gi ngos las blangs shing snying po thob gyur pa/} /{gur gum gsar pa'i rtsa ba'i tshogs kyis rab tu khyab par byas//} तां गन्धमादनतटोद्धृतलब्धसारैर्व्याप्तां चकार नवकुङ्कुमकन्दवृन्दैः ।। अ.क.१५४ख/७०.८; {'dir pad+ma rnams kyi rtsa ba dang sdong bu ni a yig las byung ba'o//} अत्र कमलानां कन्दं नालं च अकारेणोद्भूतम् वि.प्र.४६ख/४. ४९ [3] आकरग्रन्थाद्यर्थे — {'di man chad du ni rtsa ba'i gzhung nyid kyi don bshad par blta'o//} अतः परं मूलग्रन्थस्यैवार्थनिर्देशो द्रष्टव्यः अभि.स.भा.१४क/१८; {de lta na de srid du zhes bya ba ni rtsa ba'i skabs kyi mjug bsdu ba yin no//} मूलप्रकरणमपि निगमयति—एवं तावदित्यादिना वा.टी.८१ख/३७; {rtsa ba'i grub pa'i mtha' las gsungs so//} मूलसिद्धान्ते उक्ताः वि.प्र.२००क/१.७५; {rtsa ba'i de kho na} मूलतत्त्वम् म.भा.१०ख/८३; {rtsa ba'i rnam pa gsum ste/} {chung ngu dang 'bring dang chen po'o//} मृदुमध्याधिमात्रा हि त्रयो मूलप्रकाराः अभि.भा.१९ख/९३८; {rtsa ba'i zhal} मूलमुखम् हे.त.२३ख/७८ [4] = {dang po} आदिः — {de la dang po ni sdug bsngal gyi dang po'i rgyu yin pa'i phyir rtsa ba'i rgyu yin no//} तत्र प्रथमो दुःखस्यादिकारणत्वान्मूलहेतुः अभि.स्फु.२५४क/१०६१; {rmongs pa'i rtsa 'dir bdag blo med//} अस्मिन् मोहमूले न मे मतिः अ. क.२४७ख/२९.५; {yang srid pa'am las kyi srid pa'i rtsa ba ni phra rgyas rnams yin} पुनर्भवस्य कर्मभवस्य वा मूलम् अनुशयाः अभि.स्फु.८८क/७६० [5] = {rgyu} हेतुः — {'dun pa'i rtsa ba can zhes bya ba ni 'dun pa'i rgyu can zhes bya ba'i tha tshig go//} छन्दमूलका इति छन्दहेतुका इत्यर्थः अभि.स्फु.२५३क/१०५९; {rtsa ba'i sgra ni rgyu'i don yin no//} हेत्वर्थो हि मूलशब्दः अभि.स्फु.२५३ख/१०६० [6] = {rten} आधारः— {ci'i phyir bcom ldan 'das kyis tshul khrims rtsa ba'i don du gsungs she na/} {rtsa ba'i don ni gzhi'i don dang rten gyi don yin te} केन कारणेन भगवता शीलं मूलशब्देनोक्तम् । प्रतिष्ठार्थ आधारार्थो मूलार्थः श्रा.भू.२२क/५३ [7] अन्तिकादौ — {song nas sgo yi rtsa ba la/} /{'od chen der ni 'dug par gyur//} गत्वा द्वारमूलेऽस्मिं स्थित एव महाद्युतिः ।। म. मू.३०१ख/४६९; {bud med dang ni skyes pa yis/} /{gang gi srin lag rtsa ba la/} /{rdo rje rtse dgu par gyur pa/} /{mi bskyod pa yi rigs mchog nyid//} अनामिकामूले यस्य स्त्रियो वा पुरुषस्य वा । नवशूकं भवेद् वज्रमक्षोभ्यकुलमुत्तमम् ।। हे.त.२९क/९८ [8] मूलराशिः — {rtsa ba'i phung po la drug gi chas rnyed pa dbus ma'i phung po la bu lon du 'gyur ro//} मूलराशौ षड्भागेन लब्धं मध्यमे राशौ ऋणं भवति वि.प्र.१७५क/१.२८ । २. मूलकः, ओ कम्, कन्दविशेषः — अस्त्री तु मूलकम् अ.को.१६५क/२.४.१५७; प्रशस्तानि मूलान्यस्येति मूलकम् अ.वि.२.४.१५७ । ३. = {tshig rkang} पादः, श्लोकपादः — {pa ni rtsa ba bskang ba'o//} ककारः पादपूरणार्थः त्रि.भा.१६५क/८०; पदम् — {rkyang pas bshad pa ma yin pa ste/} {'di ltar rtsa ba gnyis pa'am rtsa ba gsum pa'am rtsa ba bzhi pa'am rtsa ba lnga pa 'am rtsa ba drug par rtsa ba bsdebs te bshad pa gang yin pa de ni tshigs su bcad pa'i sde zhes bya'o//} या न गद्येन भाषिता । अपि तु पादोपनिबन्धेन द्विपदा वा, त्रिपदा वा, चतुष्पदा वा, पञ्चपदा वा, षट्पदा वा इयमुच्यते गाथा श्रा.भू.५६क/१३७ । ४. = {pad rtsa} बिसम् — {bram ze khyod kyi rtsa ba sus khyer ba//} बिसानि ते ब्राह्मण यो ह्यहार्षीत् जा.मा.१०१ख/११६ । ५. = {'bras bu'i rtsa ba} बन्धनम् — {yongs su smin pa'i dbang gis rtsa ba snyi bar gyur te/'bab} {chu de'i nang du lhung} परिपाकवशाच्छिथिलबन्धनं तस्यां नद्यां निपपात जा.मा.१५८क/१८२; वृन्तम् म.व्यु.६२२० (८८ख) । ६. दण्डः, ओ डम्, चामरादेरङ्गम् — {lha'i g}.{yag rnga'i rdul yab kyi rtsa ba} दिव्यानि चामरदण्डानि का.व्यू.२१३ख/२७३; नालम् — {de nas ston pa'i gdan gser gyi/} /{pad rtsa nor bu'i rang bzhin la/} /{shA ri'i bu yis de bzhin btags//} शास्तुरासनहेमाब्जनाले मणिमये ततः । शारिपुत्रेण बद्धं तत् अ.क.२ख/५०.१४.
rtsa ba'i
मौलः — {'di rtsa ba'i gtan tshigs ni ma yin no//} न त्वयं मौलो हेतुः प्र.अ.१३७क/४८२; {rtsa ba'i sbyor ba} मौलः प्रयोगः त.प.३११क/१०८४; मौलिकम् — {rtsa ba yi ni tshad ma nyid/} /{tshad ma gzhan gyis grub byas na//} मौलिके च प्रमाणत्वे प्रमाणान्तरसाध्यता । त.स.१०४क/९१७.
rtsa ba rko ba
वि. मूलिकः — {dge slong dag sngon byung ba 'das pa'i dus na grong khyer bA rA Na sI na bram ze las su rtsa ba rko ba zhig gnas pa} भूतपूर्वं भिक्षवोऽतीतेऽध्वनि वाराणस्यां महानगर्यामन्यतमो मूलिको ब्राह्मणः अ. श.२५१क/२३०.
rtsa ba bskang ba
पादपूरणम् — {pa ni rtsa ba bskang ba'o//} ककारः पादपूरणार्थः त्रि.भा.१६५क/८०; द्र. {rtsa ba bskangs pa/}
rtsa ba bskangs pa
पादपूरणम् — {yang zhes bya ba ni bsdu ba'am rtsa ba bskangs pa'am lhag pa'i tshig ste} चेति समुच्चये पादपूरणेऽधिकवचने वा म.टी.१९१क/५; द्र. {rtsa ba bskang ba/}
• वि. मूलकः — {'dun pa'i rtsa ba can zhes bya ba ni 'dun pa'i rgyu can zhes bya ba'i tha tshig go//} छन्दमूलका इति छन्दहेतुका इत्यर्थः अभि.स्फु.२५३क/१०५९; {'jig rten 'di na dge sbyong dang bram ze kha cig gi lta ba tha dad par gyur pa gang dag yin pa de dag ni 'jig tshogs la lta ba'i rtsa ba can yin no//} यानि वा पुनरिहैकत्यानां श्रमणब्राह्मणानां पृथग्लोके दृष्टिगतानि सत्कायदृष्टिमूलकानि तानि अभि.स्फु.३१२ख/११८९; मौलिकः — {rtsa ba ni dang po'i shes pa'o//} {de gang la yod pa ni rtsa ba can te} मूलं प्रथमं ज्ञानम्, तत्र भवं मौलिकम् त.प.२२४ख/९१८ • ना. मूलिकः, ब्राह्मणः — {bA rA Na sIr skye gzhan de/} /{bram ze rtsa ba can zhes gyur//} वाराणस्यां स विप्रोऽभून्मूलिकाख्योऽन्यजन्मनि । अ.क.२७८ख/१०३.२१ • उ.प. मूलः — {gal te de ni rig byed kyi/} /{rtsa can yin na yid sogs bzhin/} /{rig byed smra po kho na la/} /{de dag de ltar ston par 'gyur//} यद्यसौ वेदमूलः स्याद् वेदवादिभ्य एव तु । उपदेशं प्रयच्छेयुर्यथा मन्वादयस्तथा ।। त.स.११७ख/१०१५.
rtsa ba gcod
= {rtsa ba gcod pa/}
rtsa ba gcod pa
मूलच्छेदः — {dge ba'i rtsa ba gcod pa ni log par lta ba chen po yongs su rdzogs par gcod do//} कुशलमूलच्छेदस्तु मिथ्यादृष्ट्या भवत्यधिमात्रपरिपूर्णया अभि.भा.२०७ख/६९७.
rtsa ba bcad pa
= {rtsa ba nas bcad pa/}
rtsa ba chad
= {rtsa ba chad pa/}
rtsa ba chad pa
मूलच्छेदः — {bslab pa phul dang shi 'phos dang /} /{mtshan gnyis dag ni byung ba dang /} /{rtsa ba chad dam mtshan 'das las/} /{so sor thar pa'i 'dul ba gtong //} प्रातिमोक्षदमत्यागः शिक्षानिक्षेपणाच्च्युतेः । उभयव्यञ्जनोत्पत्तेर्मूलच्छेदान्निशात्ययात् ।। अभि.को.१२क/४.३८.
rtsa ba chen po
= {sgog skya} महाकन्दः, लशुनम् मि.को.५९ख ।
rtsa ba gnyis
मूलद्वयम् — {dad dang}…/{rtsa ba gnyis rnam mi 'tshe dang /} /{brtson 'grus rtag tu dge las 'byung //} श्रद्धा…मूलद्वयमहिंसा च वीर्यं च कुशले सदा ।। अभि. को.५क/२.२५; {rtsa ba gnyis ni dge ba'i rtsa ba gnyis po chags pa med pa dang zhe sdang med pa dag yin no//} मूलद्वयं द्वे कुशलमूले अलोभाद्वेषौ अभि.भा.६५क/१९१.
rtsa ba gnyis pa
वि. द्विपदा — {rkyang pas bshad pa ma yin pa ste/} {'di ltar/} {rtsa ba gnyis pa'am}…{rtsa ba drug par rtsa ba bsdebs te bshad pa gang yin pa de ni tshigs su bcad pa'i sde zhes bya'o//} या न गद्येन भाषिता । अपि तु पादोपनिबन्धेन द्विपदा वा… षट्पदा वा इयमुच्यते गाथा श्रा.भू.५६क/१३७.
rtsa ba brtan par gnas pa nyid
दृढमूलप्रतिष्ठिता— {'di yang /} {rtsa ba brtan par gnas pa nyid/} /{ces bya ba 'di dang sbyar ro//} अस्य च दृढमूलप्रतिष्ठितेत्यनेन सम्बन्धः त.प.२२५ख/९२०.
rtsa ba brtan par byed
क्रि. मूलं दृढीकरोति — {nyon mongs pa 'jug pa na bya ba bcu byed de/} {rtsa ba brtan par byed do//} क्लेशो हि प्रवर्तमानो दश कृत्यानि करोति—मूलं दृढीकरोति अभि.भा.२२६ख/७६०.
rtsa ba dang bcas pa
वि. समूलम् — {nyon mongs pa can} ({gyi sems} ){ni mi dge ba'i rtsa ba gnyis kyis rtsa ba dang bcas pa yin no//} क्लिष्टचित्तं हि द्वाभ्यामकुशलमूलाभ्यां समूलम् अभि.भा.४६क/१०४८.
rtsa ba dang bral ba
वि. मूलवर्जितम् — {kun mkhyen ma yin pas bstan pa'i/} /{rtsa ba dang bral tshig gis ni/} /{kun mkhyen rtogs par byed pa na/} /{rang gi tshig gis cis byed min//} असर्वज्ञप्रणीतात् तु वचनान्मूलवर्जितात् । सर्वज्ञमवगच्छन्तः स्ववाक्यात् किं न जानते ।। त.स. ११६क/१००६.
rtsa ba du ma za ba
वि. अनेकमूलिकः — {blun po dag gdung bas yongs su gdung ba rnam pa sna tshogs kyis lus dag pa tshol zhing ston pa 'di lta ste/} {sngags spyod pa dang}…{rtsa ba du ma za ba dang} नानाविधैश्चातापनपरितापनैः कायशुद्धिं पर्येषन्ते प्रज्ञापयन्ति च सम्मूढाः । तद्यथा—मन्त्रविचारकैः…अनेकमूलिकैः ल.वि.१२२ख/१८२.
rtsa ba nas bcad pa
• वि. मूलच्छिन्नः — {sdig can khyod ni shing sA la chen po rtsa ba nas bcad pa ltar de mod byang chub sems dpas sgyel bar 'gyur//} प्रपातिष्यसे त्वमद्य पापीयं बोधिसत्त्वेन महासाल इव मूलच्छिन्नः ।। ल.वि.१६२क/२४३; मूलनिकृत्तः — {gang po dga' bar gyur nas/} {dga' zhing mgu la rab tu dga' ste}…{sdong po rtsa ba nas bcad pa bzhin du bcom ldan 'das kyi zhabs la phyag 'tshal nas} पूर्णः प्रसादजातो मूलनिकृत्त इव द्रुमो हृष्टतुष्टप्रमुदितः…भगवतः पादयोर्निपत्य अ. श.३क/२; छिन्नमूलः — {bab col tshol ba'i nyon mongs rnams/} /{'tshe ba'i rang bzhin bzod dka' 'di/} /{rtsa ba bcad pa'i ljon shing bzhin/} /{rang gi lus la ltung ba nyid//} हिंसामयो ह्ययं क्लेशो दुःसहः साहसैषिणाम् । स्वशरीरे पतत्येव छिन्नमूल इव द्रुमः ।। अ.क.१६८ख/१९.५५ • सं. मूलोपच्छेदः — {pha ma de gnyis shin tu rtsa ba nas bcad na pha ma bsad pa yin no//} अनयोरुभयोर्मातापित्रोरत्यन्तमूलोपच्छेदान्मातृपितृवधो भवति ल.अ.११०क/५७.
rtsa ba nas bcom pa
मूलोपघातः — {phung po phan tshun du mtshan nyid mi 'thun pa 'dus pa shin tu rtsa ba nas bcom pas dge 'dun la phye ba zhes bya'o//} भिन्नान्योन्यलक्षणस्य स्कन्धसङ्घातस्यात्यन्तमूलोपघातात्सङ्घभेद इत्युच्यते ल.अ.११०क/५७.
rtsa ba nas 'thon pa
= {rtsa nas 'thon/}
rtsa ba nas phyung
= {rtsa ba nas phyung ba/}
rtsa ba nas phyung ba
वि. उन्मूलितः — {'di dag ni rgyu dang 'bras bu la skur ba dge ba dkar po'i phyogs kyi rgyu lta ba ngan pas rtsa ba nas phyung ba yin gyi} एते हेतुफलापवादिनो दुर्दर्शनोन्मूलितहेतुकुशलशुक्लपक्षाः ल.अ.९१ख/३८.
rtsa ba nas 'byin pa
मूलोन्मूलनम् — {grogs kyi mdza' gcugs rtsa ba nas/} /{'byin pa'i rgyur ni rab 'gyur gang /} /{de ni bud med smin ma dag/} / ग्. {yo zhing dgod kyang smra bar byed//} तद्वदन्ति हसन्त्योऽपि भ्रूविलासेन योषितः । यत्प्रयाति सुहृत्स्नेहमूलोन्मूलनहेतुताम् ।। अ. क.२८२क/३६.२३; उन्मूलनम्— {yang na ji skad bshad chos ldan/} /{de dag shin tu rtsa 'byin la/} /{dri ma med pa'i nus yod pa'i/} /{de bzhin gnyen po srid pa yin//} यथोक्तधर्माणामेषां सम्भाव्यो यदि वा(ऽ) मलः । अत्यन्तोन्मूलने दक्षः प्रतिपक्षस्तथैव हि ।। त.स.१२४ख/१०७८; त.प.३०८ख/१०७८.
rtsa ba nas 'byin par bgyid pa
उन्मूलनम् — {'khor ba rtsa ba nas 'byin par bgyid pa} उन्मूलनं च संसारस्य का.व्यू.२३०ख/२९३.
rtsa ba nas med par gyur pa
भू.का.कृ. निर्मूलितः — {rtsa ba nas med par gyur pa la slar ldang bar mi rigs pa'i phyir ro snyam du dgongs so//} निर्मूलितस्य पुनरुत्थानायोगादिति भावः बो.प.८६क/४७.
rtsa ba nas med par byed
= {rtsa ba nas med par byed pa/}
rtsa ba nas med par byed pa
• क्रि. निर्मूलयति— {byang chub kyi sems gang gis}…{sdug bsngal ba'i rnam par smin pa rnams nges par sreg par byed de/} {de'i rnam par smin pa nye bar 'joms te rtsa ba nas med par byed do//} दुःखविपाकानि यद् बोधिचित्तं निर्दहति तद्विपाकोपघातान्निर्मूलयति बो.प.५०क/१० • सं. उन्मूलनम् — {nyon mongs pa de rnams thob pa gcod pa'i sgo nas rtsa ba nas med par byed pa'i phyir ro//} तेषां क्लेशानामुन्मूलनात् प्राप्तिच्छेदतः अभि.स्फु.१८३ख/९३८; निर्मूलनम् — {'di ni sdig pa thams cad rtsa ba nas med par byed pa'i thabs chen po yin no//} इदं तु सर्वपापनिर्मूलने महानुपायः बो.प.५०क/११.
rtsa ba phur bu lta bu nyid
कीलपादकत्वम् — {mnan par 'os pa'i rtsa ba phur bu lta bu nyid kyang ngo //} कीलपादकत्वं चाऽऽक्रमणीयस्य वि.सू.३३क/४१.
rtsa ba 'byung ba la 'dug pa
पा. आहार्यपादकारोहः, प्रायश्चित्तिकभेदः— {rtsa ba 'byung ba la 'dug pa'i ltung byed do//} आहार्यपादकारोहः (हे प्रायश्चित्तिकम्) वि.सू. ३३क/४१; आहार्यपादकारोही म.व्यु.८४३८ (११७क).
rtsa ba ma grub pa
अनिर्वृत्तमूला, भैषज्यविशेषः — {rtsi chen po'i rnam pa rtsa ba ma grub pa zhes bya ba yod de/} {de'i mthus 'dzam bu'i gling gi shing thams cad kyang yan lag thams cad du rnam par 'phel lo//} अस्त्यनिर्वृत्तमूला नाम महाभैषज्यजातिः, यस्याः प्रभावेन सर्वजम्बुद्वीपका वृक्षा सर्वा(ङ्गेण भो.पा.) विवर्धन्ते ग.व्यू. ३१२ख/३९८.
rtsa ba ma grub pa'i sman gyi rgyal po chen po lta bu
वि. अनिर्वृत्तमूलमहाभैषज्यराजभूतम् — {rigs kyi bu byang chub kyi sems ni}…{sangs rgyas kyi chos thams cad rnam par 'phel bar byed pas rtsa ba ma grub pa'i sman gyi rgyal po chen po lta bu'o//} बोधिचित्तं हि कुलपुत्र…अनिर्वृत्तमूलमहाभैषज्यराजभूतं सर्वबुद्धधर्मविवर्धनतया ग. व्यू.३१०ख/३९७; द्र. {rtsa ba ma grub pa/}
rtsa ba ma chad pa
वि. अविच्छिन्नमूलः — {rtsa ba ma chad pa nyid phyir/} /{chos nyid mkhyen pa nyams pa min/} /{kun mkhyen skyes bur gang gis smras//} ये त्वविच्छिन्नमूलत्वाद् धर्मज्ञत्वेऽहते सति । सर्वज्ञान् पुरुषानाहुः त.स.१२१क/१०४६.
rtsa ba med pa
• वि. अमूलः — {chos thams cad ni rtsa ba med pa ste} अमूला एव च सर्वधर्माः शि.स.१४६ख/१४०; निर्मूलः — {de med rtsa ba med pa yi/} /{bkod pa'i nges par bzung ba} *{yin//} तदभावे हि निर्मूला रचना नावधार्यते ।। त.स.८३ख/७६८; {'brel ba rtsa med bud med ni/} /{be ta sa yi 'khri shing bzhin//} नार्यो वेतसवल्लर्य इव निर्मूलबन्धनाः ।। अ.क.२६९क/३२.४६; विच्छिन्नमूलः — {rtsa ba med pa nyid kyi phyir/} /{chos nyid shes pa nyams 'gyur na/} /{kun mkhyen skyes bur gang smras pa//} येऽपि विच्छिन्नमूलत्वाद्धर्मज्ञत्वे हते सति । सर्वज्ञान् पुरुषानाहुः त.स.११४ख/९९४ • सं. अमूला, वृक्षविशेषः — {shing gi rigs rtsa ba med pa zhes bya ba yod de/} {de'i rtsa ba mthar thug pa mi dmigs mod kyi/} {shing rnams la yal ga dang lo ma dang 'dab ma dang me tog shin tu rgyas pa dra ba lta bur gyur pa yang snang ngo //} अस्त्यमूला नाम वृक्षजातिः । तस्य मूलप्रतिष्ठानं नोपलभ्यते, सर्वशाखापत्रपलाशसङ्कुसुमिता च वृक्षेषु जालीभूता च संदृश्यते ग.व्यू.३२२ख/४०५ • पा. अमूलकम्, सङ्घावशेषभेदः म.व्यु.८३७६ (११६क).
rtsa ba med pa'i rtsa ba can
वि. अमूलमूलः — {des na chos thams cad ni rtsa ba yongs su chad pa ste/} {snying po med pa'i rtsa ba can}…{rtsa ba med pa'i rtsa ba can zhes brjod do//} तत उच्यन्ते—सर्वधर्माः (परिच्छिन्नमूला) असारमूला… अमूलमूला इति र.व्या.९८ख/४५.
rtsa ba yongs su chad pa
वि. परिच्छिन्नमूलः— {des na chos thams cad ni rtsa ba yongs su chad pa ste/} {snying po med pa'i rtsa ba can}…{rtsa ba med pa'i rtsa ba can zhes brjod do//} तत उच्यन्ते—सर्वधर्माः (परिच्छिन्नमूला) असारमूला… अमूलमूला इति र.व्या.९८ख/४५.
rtsa ba la mngon par zhen pa'i sems pa las gyur pa
पा. मूलाभिनिवेशसञ्चेतनीयता, चेतनाकर्मभेदः — {rtsa ba la mngon par zhen pa'i sems pa las gyur pa ni 'di lta ste/} {'ga' zhig mi dge ba'i rtsa ba chags pa la sogs pas zil gyis non cing sems non nas mngon par zhen pa drag pos bsams te mi dge ba la spyod pa'o//} मूलाभिनिवेशसञ्चेतनीयता यथा कश्चिदकुशलमूलैः लोभादिभिरभिभूत आविष्टचित्तस्तीव्रेणाभिनिवेशेनाभिसन्धायाकुशलमाचरति अभि.स.भा.४६ख/६४.
rtsa ba shin tu gnas pas brtan pa
पा. सुप्रतिष्ठितदृढमूलः, बोधिसत्त्वसमाधिविशेषः— {de}…{byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin rnam par dbye ba shin tu rnam par phye ba la mnyam par gzhog ste}…{rtsa ba shin tu gnas pas brtan pa zhes bya ba dang} सः…सुविचितविचयं च नाम बोधिसत्त्वसमाधिं समापद्यते…सुप्रतिष्ठितदृढमूलं च द.भू.२३३ख/३९.
rtsa ba shin tu rnam par dag pa 'grub pa
सुविशुद्धमूलनिष्पादनम् लो.को.१९०७.
rtsa ba gsum las skyes
वि. त्रिमूलजः — {sbyor ba rtsa ba gsum las skyes//} प्रयोगस्तु त्रिमूलजः अभि.को.१३ख/४.६८; {de yi mjug thogs las byung phyir/} /{brnab sems sogs rtsa gsum las skyes//} तदनन्तरसम्भूतेरभिध्याद्यास्त्रिमूलजाः । अभि.को.१३ख/४.६९.
rtsa ba'i skabs
मूलप्रकरणम् — {de lta na de srid du zhes bya ba ni rtsa ba'i skabs kyi mjug bsdu ba yin no//} मूलप्रकरणमपि निगमयति—एवं तावदित्यादिना वा.टी.८१ख/३७.
rtsa ba'i skye ba
पा. मौल उत्पादः, उत्पादभेदः — {skye ba ni rnam pa gnyis te/} {gcig ni rtsa ba'i skye ba'o/} /{gzhan ni skye ba'i skye ba zhes bya ba ste} द्विविधो ह्युत्पादः—एको मौल उत्पादः, अपरश्च उत्पादोत्पादसंज्ञकः प्र.प.५०ख/६०.
rtsa ba'i 'khor lo
मूलचक्रम् — {de'i tshe gzhi de yis ni 'phral la myur bar rtsa ba'i 'khor lo drug de dag la dus mun pa chen po'i rlung ni rab tu 'jug par 'gyur ro//} तदा शीघ्रं तेनाश्रयेण प्रविशति सहसा मूलचक्रेषु षट्सु कालो महातमो वायुः वि.प्र.२६२ख/२.७२.
rtsa ba'i grub mtha'
मूलसिद्धान्तः — {'dir phyogs gsum po gang yin pa de dag ni mjug rings 'char ba'i longs spyod dang 'brel bar gza' lnga rnams kyi rtsa ba'i grub pa'i mtha' las gsungs so//} अत्र ये त्रिपक्षास्ते केतूदयभोगसम्बन्धिनः पञ्चग्रहाणां मूलसिद्धान्ते उक्ताः वि.प्र.२००क/१.७५.
rtsa ba'i rgyu
पा. मूलहेतुः, आदिकारणम् — {de la dang po ni sdug bsngal gyi dang po'i rgyu yin pa'i phyir rtsa ba'i rgyu yin no//} तत्र प्रथमो दुःखस्यादिकारणत्वान्मूलहेतुः अभि. स्फु.२५४क/१०६१.
rtsa ba'i rgyud
मूलतन्त्रम्, तन्त्रभेदः — {bsdus pa'i rgyud kyi rgyal po dus kyi 'khor lo'i 'grel bshad rtsa ba'i rgyud kyi rjes su 'jug pa stong phrag bcu gnyis pa dri ma med pa'i 'od ces bya ba las bdud dang bgegs mtha' dag nyams par byed pa mchog gi 'dod pa'i lha dang dam pa'i lam nges pa'i mdor bsdus pa chen po ste dang po'o//} इति मूलतन्त्रानुसारिण्यां द्वादशसाहस्रिकायां लघुकालचक्रतन्त्रराजटीकायां विमलप्रभायां सकलमारविघ्नविनाशतः परमेष्टदेवतासन्मार्गनियमो (ममहो भो. पा.)द्देशः प्रथमः वि.प्र.११३ख/१, पृ.११.
rtsa ba'i sgra
मूलशब्दः — {ga bi sogs las ba lang blo/} /{rtsa ba'i sgra rjes 'brangs she na//} गाव्यादेरपि गोबुद्धिर्मूलशब्दानुसारिणी ।। त.स.९७क/८६६.
rtsa ba'i sgrub thabs
मूलसाधनम् लो.को.१९०७.
rtsa ba'i gtan tshigs
मौलः हेतुः — {gnod par byed pa'i tshad ma ni ci zhig yin/} {gang nye bar bstan pas rtsa ba'i gtan tshigs kyi khyab pa ldog pa yin zhe na} किं पुनर्बाधकं प्रमाणं यस्योपदर्शनेन मौलस्य हेतोर्व्याप्तिप्रतीति (व्यावृत्ति भो.पा.)र्भवति वा.टी.५८क/१३.
rtsa ba'i ltung ba
पा. मूलापत्तिः — {'phags pa nam mkha'i snying po'i mdo las kyang rtsa ba'i ltung ba'i skabs su gsungs te} आर्याकाशगर्भसूत्रे च मूलापत्तिप्रस्तावे चोक्तम् बो.प.१०४ख/७३.
rtsa ba'i de kho na
पा. मूलतत्त्वम्, तत्त्वभेदः — {de kho na rnam pa bcu ste/} {'di lta ste/} {rtsa ba'i de kho na dang}…{mkhas pa'i de kho na ste} दशविधं तत्त्वम्, यदुत—मूलतत्त्वम्… कौशल्यतत्त्वञ्च म.भा.१०ख/८३.
rtsa ba'i nor
= {rtsa nor/}
rtsa ba'i gnas
मूलपीठम् — {rtsa ba'i gnas kyi 'og tu 'thab mo pa'i sa la cha gcig go//} मूलपीठस्याध एको विभागो योधभूम्याम् वि.प्र.२२०क/१.१४४.
rtsa ba'i rnam pa
मूलप्रकारः — {rtsa ba'i rnam pa gsum ste/} {chung ngu dang 'bring dang chen po'o//} मृदुमध्याधिमात्रा हि त्रयो मूलप्रकाराः अभि.भा.१९ख/९३८.
rtsa ba'i rnam par rtog pa
पा. मूलविकल्पः, अभूतपरिकल्पभेदः — {yang dag pa ma yin pa'i kun du rtog pa ni rnam pa bcu ste/} {rtsa ba'i rnam par rtog pa ni kun gzhi'i rnam par shes pa ste/} {rnam par rtog pa thams cad kyi sa bon du gyur pa'i phyir ro//} अभूतपरिकल्पो दशविधः । तत्र मूलविकल्प आलयविज्ञानम्, सर्वविकल्पानां बीजभूतत्वात् अभि.स.भा.१०१ख/१३७.
rtsa ba'i rnam par shes pa
पा. मूलविज्ञानम्, आलयविज्ञानम् — {rtsa ba'i rnam par shes pa'i reg pa la sogs pa ni ma bsgribs la lung du ma bstan pa'o//} मूलविज्ञाने ह्यनिवृताव्याकृताः स्पर्शादयः त्रि.भा.१५३ख/४८.
मूलराशिः — {rtsa ba'i phung po la drug gi chas rnyed pa dbus ma'i phung po la bu lon du 'gyur ro//} मूलराशौ षड्भागेन लब्धं मध्यमे राशौ ऋणं भवति वि. प्र.१७५क/२०३.
rtsa ba'i bla ma
मूलगुरुः लो.को.१९०७.
rtsa ba'i dbye ba
मूलप्रभेदः — {rtsa ba'i dbye ba'i ngo bo can/} /{mi dmigs 'di ni nus bral bar/} /{bsgrubs na gzhan dag 'bad med sel//} मूलप्रभेदरूपाया अस्याः सर्वविदं प्रति । साधिते शक्तिवैकल्ये व्यस्ता अन्या अयत्नतः ।। त.स.११९ख/१०३४.
rtsa ba'i sbyor ba
मौलः प्रयोगः — {de la 'chad par 'gyur ba 'di ni rtsa ba'i sbyor ba yin te} तत्रायं मौलः प्रयोगो वक्ष्यमाणः त.प.३११क/१०८४.
मूलपर्व — {mthe chung gi rtsa ba'i tshigs la sogs pa}…{rnams la dgod par bya'o//} न्यस्तव्याः कनिष्ठामूलपर्वादिषु वि.प्र.११०क/३.३५; अधः पर्व — {lag pa g}.{yas pa'i mthe bo rgan po'i rtse mo'i tshigs nas brtsams te mthe chung gi rtsa ba'i tshigs gsum pa'i bar du} दक्षिणकरे वृद्धाङ्गुष्ठोर्ध्वपर्वादारभ्य कनिष्ठाधस्तृतीयं पर्व यावद् वि.प्र.११०क/३.३५.
rtsa ba'i zhal
मूलमुखम्— {rtsa ba'i zhal ni nag po che/} / ग्. {yas pa la ni kun da mtshungs//} मूलमुखं महाकृष्णं दक्षिणं कुन्दसन्निभम् ।। हे.त.२३ख/७८.
rtsa ba'i 'ong
=* मूलवृत्तिः — {rtsa ba'i 'ong yal bar mi dor ro//} न मूलवृत्तिमव्युपेक्षेरन् वि.सू.९८क/११८.
rtsa ba'i rang bzhin
मूलप्रकृतिः — {de bzhin du rtsa ba'i rang bzhin gyi gnas skabs la yod pa'i bde ba la sogs pa nyid yon tan nyid dang sems pa med pa nyid dang za ba po la sogs pa rnams dang ldan pa dang} तथा सुखादयो मूलप्रकृत्यवस्थाभाविनो गुणत्वाचेतनत्वाभोक्तृत्वादिभिरन्विताः त.प.१६४ख/४९.
rtsa ba'i shes
= {rtsa ba'i shes pa/}
rtsa ba'i shes pa
पा. मूलज्ञानम्, प्रथमक्षणभाविज्ञानम् — {'di snyam du mi slu ba dang yon tan shes pa dag ni rtsa ba'i shes pa las khyad par yod de} स्यादेतत्—संवादगुणज्ञानयोर्मूलज्ञानाद्विशेषोऽस्ति त.प.२२५क/९१९.
• वि. मूलभूतम् — {de dag gi rtsa bar gyur pa rang bzhin las ma bye ba ni ma yin no//} नानपेतस्यैषां प्रकृतेर्मूलभूतस्य वि.सू.३०ख/३८ • उ.प. मूलम्— {rtsod pa'i rtsa bar gyur pa dang /} /{'khor ba'i rgyu phyir rim rgyu'i phyir/} /{sems byung rnams las tshor ba dang /} /{'du shes logs shig phung por gzhag//} विवादमूलसंसारहेतुत्वात् क्रमकारणात् । चैत्तेभ्यो वेदनासंज्ञे पृथक्स्कन्धौ निवेशितौ ।। अभि.को.२ख/१.२१.
rtsa bar 'ong ba ma yin
क्रि. न मूलं भवितुमर्हति — {the tshom ni rnam pa gnyis nyid du 'jug pa'i phyir rtsa bar 'ong ba ma yin te} विचिकित्सा किल द्वैधवृत्तेर्न मूलं भवितुमर्हति अभि.भा.२३६ख/७९६.
rtsa bas 'thung ba
= {ljon shing} पादपः, वृक्षः — {de dag tha dad du dmigs pa yang ma yin te/} {rnam grangs pa yin pa'i phyir /shing} {dang rtsa bas 'thung ba bzhin no//} न चानयोर्भेद उपलभ्यते; पर्यायत्वात्, तरुपादपवत् त. प.६८ख/५८९.
rtsa dbu ma
मध्यनाडी — {rtse mo can la rlung dang zhes pa rtsa dbu ma la srog gi rlung rab tu zhugs pa gsung gi phyag rgya'o//} शिखिनि च मरुतो मध्यनाड्यां प्राणवायोः वाङ्मुद्रा वि.प्र.१६१क/३.१२६.
rtsa 'byin
= {rtsa ba nas 'byin pa/}
rtsa mi mngon pa
पा. गूढशिरः, अनुव्यञ्जनभेदः — {rgyal po chen po gzhon nu don thams cad grub pa ni} … {rtsa mi mngon pa dang} गूढशिरश्च…महाराज सर्वार्थसिद्धः कुमारः ल.वि.५७ख/७५; निगूढशिरः म.व्यु.२७५ (८क).
rtsa med
= {rtsa ba med pa/}
rtsa bzang
= {btsong} सुकन्दकः मि.को.५९ख ।
rtsa lag
१. = {nye du} बान्धवः — {rgyal po dbyig gi snying zhes bya/} /{sde chen stobs kyang che ba dang /} /{blon po rgya che nyid dang ni/} /{skye bo rtsa lag rab tu mang //} राजा हिरण्यगर्भस्तु महासैन्यो महाबलः । विस्तीर्णश्च तन्त्रश्च प्रभूतजनबान्धवः ।। म.मू.३११ख/४८६; बन्धुः — {las lnga dag gis rgyal sras rnams/} /{sems can rtsa lag 'dra ba yin//} पञ्चभिः कर्मभिः सत्त्वबन्धुकल्पा जिनात्मजाः ।। सू.अ.२४१ख/१५६; ज्ञातिः — सगोत्रबान्धवज्ञातिबन्धुस्वजनाः समाः ।। अ.को.१७२क/२.६.३४; अन्तरङ्गतया ज्ञायत इति ज्ञातिः । ज्ञा अवबोधने अ.वि. २.६.३४ । २. कुटुम्बम् — {cha shas lnga ni bdag nyid dang rtsa lag nye bar longs spyod pa'i don du gzhag par bya'o//} पञ्चांशान्यात्मकुटुम्बभोगाय स्थापयितव्यानि वि. प्र.१८१क/३.१९८ । ३. = {rigs} अभिजनः, वंशः — सन्ततिर्गोत्रजननकुलान्यभिजनान्वयौ । वंशोऽन्ववायः सन्तानः अ.को.१८१क/२.७.१; अभिजन्यतेऽनेनेति अभिजनः अ.वि.२.७.१.
वाटः — {rab tu byung ba'i kun dga' ra ba rtsig pas bskor ba nyid kyang ngo /} /{rtsig pa la chu khung gdod pa nyid kyang ngo //} {rtsang dang 'obs dag kyang ngo //} वेष्टिकत्वञ्च कन्थायां प्रव्रजितारामस्य । मुक्तोदकभ्रमत्वञ्च भित्तेः । वाटपरिखाभ्यां च वि.सू.९५क/११४.
rtsangs
१. = {rtsang /} 2. = {rtsangs pa/}
rtsangs pa
• सं. कृकलासः, जन्तुविशेषः — {'di rnams kyi gdan rnams ni go d+hA'i pags pa dang}…{rtsangs pa'i pags pa rnams so//} आसामासनानि गोधाचर्म…कृकलासचर्माणि वि.प्र.१६२ख/३.१२६; सरटः — सरटः कृकलासः स्यात् अ.को.१६७क/२.५.१२; सरति प्रायेणेति सरटः । सृ गतौ अ.वि.२.५.१२ • पा. कृकरः, शरीरे वायुविशेषः — {rlung gi khams las rus sbal du 'gyur ro/} /{me'i khams las rtsangs pa'o/} /{chu'i khams las lha sbyin no/} /{sa'i khams las nor las rgyal ba'o//} वायुधातोः कूर्मो भवति, तेजोधातोः कृकरः, उदकधातोर्देवदत्तः, पृथ्वीधातोर्धनञ्जयः वि.प्र.२३०क/२. २४; {rtsangs pa ni rlung gi 'dab mar rtsa a laM bu Sha la'o//} कृकरो वायव्यदलेऽलम्बुषानाड्याम् वि.प्र.२३८क/२. ४२; {khro ba dang g}.{yeng ba mtha' dag rtsangs pa'i rlung gis byed do//} क्रोधं क्षोभं समस्तं कृकरो वायुः करोति वि. प्र.२३८ख/२.४४.
rtsangs pa mo
कृकलासः — {rtsangs pa mo ni 'ug gdong ma ste brgyad ni lha min las skyes pa rnams kyi dam tshig dang gzugs yongs su bsgyur ba'o//} कृकलासः उलूकास्येत्यष्टौ असुरजातीनां समयाः, रूपपरिवर्तनं च वि.प्र. १६७क/३.१५०.
वि. निर्मूलितम्— {rnam par ma dpyad bag med kyis/} /{grags pa rtsad nas phyung ngam snyam//} निर्विचारप्रमादेन मन्ये निर्मूलितं यशः ।। अ.क.१४७क/६८. ६८.
rtsab krol can
वि. भण्डनकारिणी — {'khrul pa mo'o/} /{sbrum ma'o/} /{mya ngan gyis gzir ba'o/} /{rtsab krol can no//} व्यभिचारिण्याः, गर्भिण्याः, शोकहतायाः, भण्डनकारिण्याः वि.सू.५२ख/६७.
rtsab mo
काञ्जिकम्— {chu dang zhun mar dang 'bru mar dang} …{rtsab mo dang shing tog dang bca' bar bya ba la sogs pa nye bar sbyar bar bya ba'i 'o//} उदकसर्पिस्तैल…काञ्जिकफलखाद्यकादेरुपयोज्यस्य वि.सू.३८क/४८; {rtsa ba mo dang zho ga chu dang}…{btung bar bya ba gang yin pa} यत्पुनः पीयते… काञ्जिकं वा, दधिमण्डं वा श्रा.भू. ४६ख/११७; कञ्जिका मि.को.४०क; आरनालकम्— आरनालकसौवीरकुल्माषाभिषुतानि च । अवन्तिसोमधान्याम्लकुञ्जलानि च काञ्जिके ।। अ.को.१९७क/२.९.३९; आरनालमन्नम् । तन्निस्रावजत्वाद् आरनालकम् अ.वि.२.९.३९.
rtsab hral
उद्देशः— {chags par gyur pas chags par gyur pa dang lhan cig gzhogs stegs byed na sbom po'o//} {'phyar g}.{yeng ngo //} {rtsab hral lo//} {de las dus mal mnos na yang ngo //} औद्धत्यस्य रक्तेन सार्द्धं रक्तया करणे स्थूलम् । द्रव्यस्य कादर्यस्य । उद्देशस्य । अत्र प्रतीष्टौ च वि. सू.५०क/६३.
rtsabs mo
= {rtsab mo/}
rtsam pa
= {phye} सक्तु मि.को.३८ख ।
rtsa'i kun tu spyod pa
नाडीसञ्चारः — {de bzhin du byang chub sems kyi 'thab mo ni rtsa'i kun du spyod pa zhes pa steng du khu ba 'gro bar bya'o zhes pa rtsa ba'i rgyud las nges pa ste} तथा क्रोशो बोधिचित्तस्य नाडीसञ्चार इत्यूर्ध्वरेतसो गमनं कर्तव्यमिति नियमो मूलतन्त्रे वि.प्र. ७०ख/४.१२५.
rtsa'i 'khor lo
नाडीचक्रम् — {de ltar rlung rnam pa bcu ni rtsa'i 'khor lo la las kyi dbye bas yang dag par gnas so//} इत्येवं नाडीचक्रे दशविधपवनाः संस्थिताः कर्मभेदैः वि.प्र.२३८ख/२.४२; {de nas rtsa yi 'khor lo ni/} /{rim pa bzhin du rab bshad bya//} अथातः सम्प्रवक्ष्यामि नाडीचक्रं यथाक्रमम् । स.उ.२७२क/७.१.
rtsa'i rnal 'byor
पा. नाडिकायोगः — {de bzhin du mtha' dag yon tan gter ni rtsa yi rnal 'byor ldan pa ste/} {mi 'gyur ba'i bde ba chen po'i skad cig tshig gis brjod par bya'o//} तथा सकलगुणनिधिर्नाडिकायोगयुक्तो महाक्षरसुखक्षणो वाचा कथनीयः वि.प्र.१८१ख/३.२००.
rtsa'i rnal 'byor ldan pa
वि. नाडिकायोगयुक्तः — {rtsa yi rnal 'byor ldan pa ste/} {mi 'gyur ba'i bde ba chen po'i skad cig} नाडिकायोगयुक्तो महाक्षरसुखक्षणः वि.प्र. १८१ख/३.२००.
• सं. विक्रमः — {'jigs med phyir dang ltos med phyir/} /{brtan phyir rtsal ni phun tshogs pas//} निर्भयत्वान्निरास्थत्वात्स्थैर्याद्विक्रमसम्पदः । र.वि.१२१ख/९६; {bstan bcos mtshon dang rtsal dang ni/} /{sgyu rtsal bzo dang stobs rnams bstan//} श(शा लि.पा.)स्त्रास्त्रविक्रमकलाशिल्पशक्तिमदर्शयत् । अ.क.११५ख/६४.३२३; {seng ge'i rtsal} सिंहविक्रमः म.व्यु.६४७ (९२ख); आक्रमः — {byang chub sems dpa'i ting nge 'dzin stobs bcu'i rtsal gyis rnam par gnon pas yang dag par rtsom pa dang} दशबलाक्रमविक्रमसमारम्भेण बोधिसत्त्वसमाधिना ग.व्यू.३०६क/२९; पुरुषकारः — {skal ba mnyam pa'i rgyu med par de'i rtsal gyis lam 'dren par byed pa'i phyir ro//} विना सभागहेतुना तत्पुरुषकारेण मार्गाकर्षणात् अभि.भा.१३ख/९१२; बलम्— {skye bo phal cher phal la chags shing shes rab rtsal med pas na legs bshad rnams/} {don du mi gnyer kho nar ma zad} प्रायः प्राकृतसक्तिरप्रतिबलप्रज्ञो जनः केवलं नानर्थ्येव सुभाषितैः प्र.वृ.२६१ख/२ • उ.प. कक्ष्यम् — {glang po'i rtsal dang sprin chen dang /} /{mya ngan 'das dang sor phreng dang /} /{lang dkar gshegs pa'i mdo las kyang //} हस्तिकक्ष्ये महामेघे निर्वाणाङ्गुलिमालिके । लङ्कावतारसूत्रे च ल. अ.१५७ख/१०५.
rtsal gyis gnon pa'i mchog
वि. आक्रमविक्रमनागः — {sku lus yan lag 'jam/} /{seng ge 'dra bar rtsal gyis gnon pa'i mchog//} कोमलगात्रं सिंहमिवाक्रमविक्रमनागम् । सु.प्र.१२क/२५.
rtsal che ba
वि. विक्रान्तः — {'dir ni ji ltar chos mthun pa yin zhe na/} {srog chags seng ge ni dud 'gro'i skye gnas su skyes pa'i srog chags thams cad kyi nang na rtsal che ba dang gzengs mtho ba dang brtan pas pha rol gnod pa bzhin du} किं पुनरत्र साधर्म्यम् ? सिंहः प्राणी सर्वेषां तिर्यग्योनिगतानां प्राणिनां विक्रान्तः, उत्साही, दृढपराक्रमः श्रा.भू.४२क/१०६; विक्रमी म.व्यु.२४०० (४६क); शूरः म.व्यु.६८६६ (९८क).
rtsal chen
• सं. = {rnam gnon} विक्रमः मि.को.४५ख • ना. महाविक्रमः, नागः म.व्यु.३३४१ (५७ख) • वि. विक्रमी मि.को.१२४क ।
rtsal chen po
= {rtsal chen/}
rtsal dang ldan
= {rtsal ldan/}
rtsal dang ldan pa
= {rtsal ldan/}
rtsal ldan
• वि. विक्रान्तः — {mchog tu ma rig bag chags kyi/} /{sa las rgal phyir rtsal ldan no//} विक्रान्तः परमाविद्यावासभूमिव्यतिक्रमात् ।। र.वि.१२१ख/९७; {sems can gdul bar btul ba'i rtsal dang ldan pa'i phyir} सत्त्वविनयपराक्रमविक्रान्तत्वात् ल.वि.२०६ख/३०९ • सं. = {byang chub sems dpa'} विक्रान्तः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa'i mtshan spyir rnam par dbye ba'i tshigs su bcad pa brgyad de}…{rtsal ldan dang ni 'phags mchog dang /} /{ded dpon dang ni grags mchog dang //} बोधिसत्त्वसामान्यनामविभागे अष्टौ श्लोकाः…विक्रान्तः परमश्चार्यः सार्थवाहो महायशाः । सू.व्या. २४९क/१६६ • द्र.— {de yi}…/{sras ni drag po'i rtsal dang ldan/} /{rgyal tshab gtsug phud can zhes gyur//} तस्य…शिखण्डी युवराजश्च सूनुर्विक्रमकर्कशः ।। अ.क.३०७क/४०.५.
rtsal po che
वि. शूरः — {rtsal po che zhes smos pa ni rtsal zhan pa ma yin no/} /{gzhan dag na re rtsal po che ni stobs dang ldan pa yin no zhes zer ro//} शूरग्रहणमविह्ललत्वात् । बलवान् शूर इत्यपरे अभि.स्फु.२२३ख/१००५; विक्रमी म.व्यु.२४०० (४६क).
rtsal med
वि. अप्रतिबलः — {skye bo phal cher phal la chags shing shes rab rtsal med pas na legs bshad rnams/} /{don du mi gnyer kho nar ma zad} प्रायः प्राकृतसक्तिरप्रतिबलप्रज्ञो जनः केवलं नानर्थ्येव सुभाषितैः प्र.वृ. २६१ख/१.
rtsal zhan pa
वि. विह्वलः — {rtsal po che zhes smos pa ni rtsal zhan pa ma yin no//} शूरग्रहणमविह्वलत्वात् अभि.स्फु.२२३ख/१००५.
rtsi
१. भैषज्यम्— {skyes bu gzhan gyis mi thub pa'i rtsi 'chang ba ni dgra yi dkyil 'khor thams cad kyis mi tshugs so//} अपराजितभैषज्यगृहीतः पुरुषोऽजयो भवति सर्वशत्रुमण्डलेन ग.व्यू.३१२ख/३९८; भेषजौषधभैषज्यान्यगदो जायुरित्यपि ।। अ.को.१७३ख/२.६.५०; भेषजमेव भैषज्यम् अ.वि.२.६.५०; ओषधिः, ओ धी — {sbrul de rtsi de'i dri tsam gyis phyir ldog go//} स आशीविषस्तस्या ओषध्या गन्धेनैव प्रत्युदावर्तेत अ.सा.४६ख/२६; {rtsi de ni de ltar mthu che'o//} एवं बलवती हि सा ओषधी अ.सा.४६ख/२६; औषधिः, ओ धी — {'jigs pa med pa zhes bya ba'i rtsi yod de} अस्त्यभया नामौषधिः ग.व्यू.३१२क/३९८; {kau shi ka 'di lta ste dper na/} {rtsi ma g+hi zhes bya ba dug thams cad rab tu zhi bar byed pa zhig yod de} तद्यथापि नाम कौशिक मघी नामौषधी सर्वविषप्रशमनी अ.सा.४६क/२६; भेषजम् मि.को.५३क । २. = {rtsi ba/} ( द्र.— {bdud rtsi/} {sbrang rtsi/} {gla rtsi/} {so rtsi/} {tshon rtsi/} {sen rtsi/}).
rtsi skyang
वीरणम् — {blo gros chen po ji ltar 'jim pa'i gong bu las rdza ma 'byung ba de bzhin du thags las snam bu dang /} {rtsi skyang las re lde dang /} {sa bon las myu gu dang} यथा च महामते घटो मृत्पिण्डादेव, तन्तुभ्यः पटाः, वीरणेभ्यः कटाः, बीजादङ्कुरः ल.अ.८८क/३५.
rtsi rgyal
वि. भैषज्यराजः, बोधिसत्त्वस्य — {su zhig rtsi rgyal grags pa chen po yi/} /{byang chub sems dpa' rnams la zhe sdang skyed//} भैषज्यराजेषु महायशेषु को बोधिसत्त्वेषु जनयेत द्वेषम् । शि.स.९४क/९४.
rtsi chen
महौषधिः — {sprin las char pa bab pas rtsi chen rnams/}…/{'bras bu me tog rnams kyang de bzhin 'phel//} वर्धन्ति पुष्पेहि फलेहि चैव मेघाभिवृष्टेन महौषधीयः ।। स.पु.४९क/८६; महाभैषज्यम् — {rtsi chen po'i rnam pa rtsa ba ma grub pa zhes bya ba} अनिर्वृत्तमूला नाम महाभैषज्यजातिः ग.व्यू.३१२ख/३९९.
rtsi chen po
= {rtsi chen/}
rtsi chen po'i rnam pa
महाभैषज्यजातिः — {rigs kyi bu 'di lta ste dper na/} {rtsi chen po'i rnam pa rtsa ba ma grub pa zhes bya ba yod de} तद्यथा कुलपुत्र अस्त्यनिर्वृत्तमूला नाम महाभैषज्यजातिः ग.व्यू.३१२ख/३९९.
rtsi ba
• क्रि. (वर्त., सक.; {brtsi} भवि., {brtsis} भूत., {rtsis} विधौ) गणयति — {'phral la nyid du chags pa yi/} /{rnam 'gyur las ni sbas pa brjed/} /{glu blangs 'dod pas myos pa rnams/} /{'jigs pa dag gis ga la rtsi//} सहसैव विकारेण रागाद्विस्मृतसंवृतिः । अगायन्मदनक्षीबा गणयन्ति भयं कुतः ।। अ.क.१४९ख/१४.१२३; गण्यते — {lus kyis mngon du byed pa ni dad pas mos pa dang mthong bas thob pa'i nang du 'dus pas mi rtsi'o//} {gal te rtsi na dbang po'i sgo nas ni gsum mo//} कायसाक्षी श्रद्धाधिमुक्तदृष्टिप्राप्तयोरन्तर्भूत इति न गण्यते । यदि पुनर्गण्यते, इन्द्रियतस्त्रयः अभि.स्फु.२२६ख/१०१०; द्र.— {nor du mi rtsi} न धनायते शि.स.१४८ख/१४३; {nongs pa can du mi rtsi ba} नापराध्यते श.बु.११२ख/६६ • सं. १. गणना — {'dra bar rtsi ba'i phyir} समगणनार्थम् अभि.भा.२६क/९६५ २. गणितम् — {rgyal ba sangs rgyas sogs sems can/} /{bden par smra ba thams cad kyi/} /{rtsi sogs phyogs re shes pa la/} /{khyad par nges par gzung du med//} गणिताद्येकदेशे तु सर्वेषां सत्यवादिता । जिनबुद्धादिसत्त्वानां विशेषो नावधार्यते ।। त.स.११४ख/९९५ ३. आदृतता — {dam pas rtsi ba min zhe na//} न चेदादृतता शिष्टैः प्र.अ.८ख/१०.
rtsi bar byed
क्रि. गणयति — {zla ba'i 'od zer rab bsil bas/} /{bsreg bya 'dzin pa 'dod ldan ni/} /{bud med dang bral nyon mongs kyis/} /{'khrugs pa 'di yis rtsi bar byed//} ऐन्दवादर्चिषः कामी शिशिरं हव्यवाहनम् । अबलाविरहक्लेशविह्वलो गणयत्ययम् ।। का.आ.३४१क/३.१८३; गणनां करोति — {'khor ba las kyis rnam bkra bar/} /{rnam 'gyur ngo mtshar zab mo ni/} /{brgya dang ldan pa'i khyad par rnams/} /{su zhig gis ni rtsi bar byed//} गणनां गहनाश्चर्यविशेषशतशालिनाम् । संसारे कर्मवैचित्र्ये विकाराणां करोति कः ।। अ.क.२९७ख/३९.६.
rtsi mi byed
क्रि. न गणयति — {pad rtsa'i ro myang ngang pa nyid ni 'dam gyi 'jigs pa rtsi mi byed//} पङ्कातङ्कं गणयति बिसास्वादने नैव हंसः अ.क.७६ख/६२.३२.
rtsi sman
= {rtsi/}
rtsi sman chen po
महौषधिः लो.को.१९०९.
rtsi ro'i bcud
पा. रसायनम् — {rtsi ro'i bcud 'thungs pa'i skyes bu ni tshe shin tu ring bar gnas so//} रसायनोपयुक्तः पुरुषो दीर्घमायुः पालयति ग.व्यू.३२०ख/४०४.
rtsig
= {rtsig pa/}
rtsig gu
भित्तिः — {rang gi khron pa bar du bcad pa'i phyir rtsig gu bya bas kun nas chags pa'i shes pa bsal bar bya'o//} व्यवध्यर्थं भित्तिकरणेन स्वरूपे संरागप्रत्ययं विहन्युः वि.सू.९२ख/११०; द्र. {rtsig pa/}
rtsig ngos
भित्तिः — {gcig gis ni rtsig ngos gcig la bris la} एकां भित्तिं चित्रयतु वि.व.२८४क/१.१०१; कुड्यम्— {'dir nyon mongs pa 'di dag rtsig ngos kyi ri mo dang 'bras bu smin pa nyid bzhin du bskyed par bya ba brten pa la ltos pa yin no//} इह अमी रागादयः कुड्यं चित्रवत् फलं पक्वतादिवच्च उत्पत्तौ आश्रयमपेक्षन्ते प्र.प. १४८क/१९८; कन्था— {rtsig ngos kyi phyogs 'khor bar glo 'bur dag bya'o//} अवच्छादनकानाञ्च कन्थादेशपरिक्षिप्तानाम् वि.सू.९५क/११४.
rtsig ngos bstar ba
भित्तिपरिकर्म— {lha 'di ni ri mo'i las ma lags te/} {'on kyang rtsig ngos bstar ba lags so//} ( देव नै)तच्चित्रकर्म । अपितु भित्तिपरिकर्मैवमिति वि.व.२८४क/१.१०१.
rtsig tu bcug
भू.का.कृ. कारितः— {des de'i ched du gtsug lag khang yo byad thams cad dang ldan pa zhig rtsig tu bcug go//} तेन तमुद्दिश्य सर्वोपकरणसम्पन्नो विहारः कारितः वि.व.३१६क/१.१२९.
rtsig pa
१. भित्तिः — {khang bzangs rtsig pa dag la} प्रासादभित्तिषु जा.मा.१७४क/२०१; {rtsig pa mtha' dag dang lhan cig tu snang ba zhes bya ba'i nam mkha'i phyogs du ba dang bral ba mthong ngo //} भित्तिपर्यन्तसमं चालोकसंज्ञकमाकाशदेशं धूमविविक्तं पश्यति न्या.टी.५५ख/१२६; {rtsig pa la ma bzhag par phyam so la gzhag par bya'o/} /{phyam so la ma bzhag par g}.{yogs ma la gzhag par bya'o//} भित्तिमप्रतिष्ठाप्य तलकम्, तलकमप्रतिष्ठाप्य छदनं प्रतिष्ठापयिष्यामि अभि.स्फु.१७७क/९२७; भित्तिः स्त्री कुड्यम् अ.को.१५१ख/२.२.४; भिद्यत इति भित्तिः, स्त्रियाम् । भिदिर् विदारणे अ.वि. २.२.४; भित्तिकः — {bar chad med pa'i lam rnams ni sa 'og ma la rags pa dang tha ba ngan pa dang rtsig pa stug po lta bur blta ste} ( आकारयन्ति) आनन्तर्यमार्गा अधरां भूमिमौदारिकतो दुःखिलतः स्थूलभित्तिकतश्च अभि.भा.२९क/९७८; कुड्यम् — {rus pa bcog tu rtsig pa'i drung du song ngo //} अस्थि भेत्तुं कुड्यमूलमुपसंक्रामति स्म अ.सा.४३६क/२४५; {bcom ldan ka ba rtsig sogs gzugs/} /{me tog 'bras bu mtshungs pa dang //} भगवन् स्तम्भकुड्यादिरूपाः पुष्पफलोपमाः ।। अ.क.१४०क/६७.६५; {ji ltar tshon rtsi gcig pu yang /} /{rtsig pa la ni sna tshogs snang //} रङ्गं हि यथाऽप्येकं कुड्ये चित्रं विदृश्यते ।। ल.अ.१७४क/१३४; प्राकारः — {rtsig pa'i pu shu btags pa la ni ltung ba med do//} अनापत्तिः वरण्टकप्रतिक्षिप्ततायां प्राकारस्य वि.सू.५४ख/७०; {phigs par dka' ba'i phyir na nags thibs pos bskor ba'i rtsig pa dang 'dra ba} दुर्भेदत्वाद् वनगहनोपगूढप्राकारसदृशः र.व्या.७८ख/९ । २. आवरणम् — {nye yang bar du bcad pa'i sgra gsal bar mi thos pa'i sgra de thogs pa yod pa'i phyir rtsig pa'i gseb nas chung ngu 'byung bar rig par bya'o//} यत्त्वासन्नतिरस्कृतस्य शब्दस्यास्पष्टं श्रवणं भवति तच्छब्दस्य प्रतिघातित्वादावरणसौषिर्यस्वल्पोक्तितो वेदितव्यम् अभि. स.भा.१२ख/१६; कन्था — {rab tu byung ba'i kun dga' ra ba rtsig pas bskor ba nyid kyang ngo //} वेष्टिकत्वञ्च कन्थायां (थया?) प्रव्रजितारामस्य वि.सू.९५क/११४ ।०. कोथः — {gzugs kun rtswa dang shing dang rtsig pa 'dra bar mthong //} तृणकाष्ठकोथसमं पश्यति सत्त्व (?सर्व भो.प.)रूपम् रा.प.२३३ख/१२७; द्र.— {pha gu'i rim pa gsum las lhag par rtsig pa byas pa la'o//} त्रयादूर्ध्वमिष्टकापर्यायदानसम्पादने वि.सू.३३क/४२.
rtsig pa lta bu
वि. कुड्याकारः — {dge 'dun bsrungs khyod kyis sems can rtsig pa lta bu gang dag mthong ba de rnams ni sngon dge slong yin te} यांस्त्वं सङ्घरक्षित सत्त्वानद्राक्षीः कुड्याकारांस्ते भिक्षव आसन् शि.स. ३७ख/३६.
rtsig pa stug po lta bu
वि. स्थूलभित्तिकम् — {bar chad med pa'i lam rnams ni sa 'og ma la rags pa dang tha ba ngan pa dang rtsig pa stug po lta bur blta ste} ( आकारयन्ति…) आनन्तर्यमार्ग अधरां भूमिमौदारिकतो दुःखिलतः स्थूलभित्तिकतश्च अभि.भा.२९क/९७८.
rtsig pa las nges par mi 'byung ba
भित्त्यनिःसरणम् — {rtsig pa las nges par mi 'byung ba bzhin du de nyid kyis sa de las nges par mi 'byung ba'i phyir rtsig pa stug po lta bur blta'o//} स्थूलभित्तिकतः, तयैव तद्भूम्यनिःसरणात् भित्त्यनिःसरणवत् अभि.भा.२९क/९७८.
rtsig pa'i drung
कुड्यमूलम् — {rus pa bcog tu rtsig pa'i drung du song ngo //} अस्थि भेत्तुं कुड्यमूलमुपसंक्रामति स्म अ.सा.४३६क/२४५.
rtsig pa'i ri mo'i gzugs
भित्तिखचितविग्रहः— {lang ka'i bdag po 'di ltar yang sems can gyi spyod pa rnams ni rtsig pa'i ri mo'i gzugs dang 'dra ste} अपि च लङ्काधिपते भित्तिखचितविग्रहसमः सत्त्वप्रचारः ल.अ.६३ख/९.
rtsig pa'i ri mo'i gzugs dang 'dra
वि. भित्तिखचितविग्रहसमः — {lang ka'i bdag po 'di ltar yang sems can gyi spyod pa rnams ni rtsig pa'i ri mo'i gzugs dang 'dra ste} अपि च लङ्काधिपते भित्तिखचितविग्रहसमः सत्त्वप्रचारः ल.अ.६३ख/९.
rtsig par bgyid
क्रि. कारयति— {btsun pa dam zhig bca' ste/} {gal te 'di dag bdag gi slad du gtsug lag khang rtsig par bgyid na bdag ldog par bgyi'o//} समयेनाहं भदन्त विरंस्यामि यद्येते ममार्थाय विहारं कारयन्ति वि.व.१२१ख/१.१०.
वि. भित्तिपरिक्षिप्तः — {khyim gyi dang ra'i phyogs rtsig pas yongs su bskor ba de} तद्गृहाङ्गणदेशं भित्तिपरिक्षिप्तम् न्या.टी.५५ख/१२६.
rtsing
= {rtsing ba/}
rtsing ge
वि. = {rtsing ba} स्थूलम् — {zla ba zla ba gcig gis dman pa zhes pa ni rtsing ge'i tshad mdor bsdus te brjod pa'o//} चन्द्रचन्द्रैकहीनमिति स्थूलमानं संक्षेपत उक्तम् वि.प्र.१७०ख/१.१९.
rtsing ba
• वि. स्थूलम् — {tha snyad rtsing ba'i blo 'phel bar bya ba'i phyir bstan bcos byed pa ma yin te} नहि स्थूलबुद्धिव्यवहारसंवर्धनार्थं शास्त्रव्यापारः प्र.अ.२३८क/५९८; औदारिकम्— {sogs pa'i sgras sgra dang 'dres pa dang sems rtsings pa dang zhib pa'i rgyu rtog pa dang dpyod pa dang} आदिशब्देन शब्दसंसर्गचित्तौदारिकसूक्ष्मताहेतू वितर्कविचारौ त.प.२ख/४४९ • सं. = {rtsing ba nyid} औदार्यम् — {rtog dang dpyod pa rtsing zhib nyid//} वितर्कविचारावौदार्यसूक्ष्मते अभि.को.५क/२.३३; औदारिकता — {rtog pa ni sems rtsing ba'o/} /{dpyod pa ni sems zhib pa'o//} चित्तौदारिकता वितर्कः । चित्तसूक्ष्मता विचारः अभि.भा.६९क/२०४.
rtsing ba nyid
औदारिकता — {gang gi tshe sems rtsing ba de'i tshe zhib pa nyid med la/} {gang gi tshe zhib pa nyid de'i tshe rtsing ba nyid med pa} यद्यौदारिकता चित्तस्य, सूक्ष्मता नास्ति; यदि सूक्ष्मता, औदारिकता नास्ति अभि. स्फु.२९५क/११४६.
rtsings
= {rtsing ba/}
rtsings pa
= {rtsing ba/}
rtsib
= {rtsib ma/}
rtsib ma
= {rtsib logs rus pa} पर्शुका, पार्श्वास्थि — पार्श्वास्थनि तु पर्शुका अ.को.१७५क/२.६.६९; स्पृश्यते शयनादिनेति पर्शुका । स्पृश संस्पर्शने अ.वि.२.६. ६९; पार्श्वकास्थि — {gzhan yang gang gi tshe dur khrod na rus pa phyogs dang phyogs mtshams su 'thor ba 'di lta ste/}…{rtsib ma yang gzhan na}…{'dug pa mthong na} पुनरपरं यदा पश्यति शिवपथिकायामस्थीनि दिग्विदिक्षु क्षिप्तानि, यदुत…अन्येन पार्श्वकास्थीनि शि.स.११९ख/११७; पार्श्विकः म.व्यु.४००५ (६४ख); द्र.— {rtsib ma'i mtshams thags bzang zhing brtan par 'brel ba} गूढदृढपार्श्वनिबद्धसन्धिः ग.व्यू.१७०ख/२५२.
rtsib rus
= {rtsib ma/}
rtsib logs
पार्श्वः, ओ र्वम्, देहावयवविशेषः — {rtsib logs lag pa'ang lus min te//} न हस्तौ नाप्ययं पार्श्वौ…कायः बो.अ.३३ख/९.८०; पार्शुका — {'di lta ste dper na/} {srog chags kar ka ta ka'i rtsib logs ci 'dra bar nga'i rtsib logs kyang de 'dra bar gyur to//} तद्यथापि नाम कर्कटपार्शुका, एवमेव मे पार्शुका अभूवन् ल. वि.१२५ख/१८६.
rtsib logs skyes
ना. पराशरः, महर्षिः — {drang srong dang drang srong chen po de dag la 'di lta ste/} {rgyun shes kyi bu dang}…{rtsib logs skyes dang} …{nyi ma'i rigs te} येऽपि ते ऋषयो महाऋषयः, तद्यथा—आत्रेयः…पराशरः…मार्कण्डश्चेति म.मू.१०३ख/१२; म.व्यु.३४६३ (५९क).
rtsib logs tsha ba
पार्श्वदाहः मि.को.५२क ।
rtsibs
१. अरः, ओ रम् — {'khor lo'i rtsibs bzhin du phan tshun du 'jug pa'i phyir ro//} अरवदितश्चामुतश्च प्रवृत्तत्वात् अभि.स्फु.२०९ख/९८३; {lte bar sprul pa'i 'khor lo rtsibs drug cu rtsa bzhi pa} नाभौ निर्माणचक्रं चतुःषष्ट्यरम् वि.प्र.५८ख/४.१०१; आरम् — {de bzhin du rtsibs gsum pa la 'chi ltas kyi nyin zhag dgu dang} एवं तृतीये आरे अरिष्टदिनानि नव वि.प्र.२४८क/२.६१; चक्रपादः — {mi gang la ni khyim dpal gnas/} /{de ni kun gyis yongs bsrung bya/} /{de nyams na ni kun nyams te/} /{lte ba chags pas rtsibs rnams bzhin//} यस्मिन् मनुष्ये रमते कुलश्रीः स सर्वतः सम्परिरक्षितव्यः । तस्मिन् विनष्टे विनश्यन्ति सर्वे नाभेर्विनाशादिव चक्रपादाः ।। वि.व.८क/२.७७ । २. शलाका — {rgyal po gzugs can snying pos rang gi lag gis bcom ldan 'das kyi dbu'i steng du gdugs rtsibs brgya pa bzung ngo //} राजा बिम्बिसारः स्वयमेव भगवतो मूर्ध्नि शतशलाकं छत्रं धारयति अ.श.५७क/४९ । ३. = {rtsibs kyi mu khyud} नेमिः — {rtsibs kyi sgras bcom rnam par g}.{yo ba'i rna blags so ldan gyi/} /{phru gu 'di dag kun nas bdag gi shing rta dag la blta//} पश्यन्ति दन्तिशिशवः परितो रथं मे नेमिस्वनापहृतचापललीनकर्णाः ।। अ.क.९६ख/६४.१०८; द्र. {mu khyud/}
rtsibs kyi mu khyud
ना. अरनेमिः, महर्षिः म.व्यु.३४७२ (५९ख).
rtsibs kyis 'phur tshangs byin
ना. ब्रह्मदत्तः, नृपः — {rgyal po rtsibs kyis 'phur tshangs byin gyis bsams pa/} {bdag gi bu btsas pa na 'jig rten gsal ba gsal ba ltar snang bas gzhon nu 'di'i ming gsal rgyal du gdags so//} राजा ब्रह्मदत्तोऽचिन्तयत् । मम पुत्रे जाते लोकधातुः प्रकटपरिस्फुटोऽवभासितश्चाभवत् । अतोऽस्य प्रसेनजिदिति नाम कार्यम् वि.व.३ख/२७५.
rtsibs brgya pa
वि. शतशलाकम् — {rgyal po gzugs can snying pos rang gi lag gis bcom ldan 'das kyi dbu'i steng du gdugs rtsibs brgya pa bzung ngo //} राजा बिम्बिसारः स्वयमेव भगवतो मूर्ध्नि शतशलाकं छत्रं धारयति अ.श.५७क/४९.
rtsibs bcu gnyis pa
वि. द्वादशारम् — {'chi ltas kyi yul la dus kyi 'khor lor rtsibs bcu gnyis pa'i khyim gyi 'khor lo ste/} अरिष्टविषये कालचक्रं द्वादशारं राशिचक्रम् वि.प्र.२४६क/२.६१.
rtsibs chen
ना. बृहदारः, असुरः म.व्यु.३३९९ (५८क).
rtsibs lta bu
वि. अरस्थानीयः — {yang dag pa'i lta ba dang rtog pa dang rtsol ba dang dran pa rnams ni rtsibs lta bu yin no//} सम्यग्दृष्टिसङ्कल्पव्यायामस्मृतयो ह्यरस्थानीयाः अभि.भा.३०ख/९८३.
rtsibs stong dang ldan pa
वि. सहस्रारम् — {zhabs gnyis kyi mthil nas 'khor lo rtsibs stong dang ldan pa mu khyud can lte ba dang bcas pa rnam pa thams cad yongs su rdzogs pa byung ba dang} अधस्थात्पादतलयोश्चक्रे जाते सहस्रारे सनाभिके सनेमिके सर्वाकारपरिपूर्णे बो.भू.१९३क/२५९.
rtsibs stong dang ldan pa'i 'khor lo'i ri mo sa la snang ba'i stabs
पा. सहस्रारचक्रधरणीतलचित्रगतिः, महापुरुषाणां गतिविशेषः — {skyes bu chen po'i stabs gang yin pa}…{mi bskyod pa'i stabs dang}…{rtsibs stong dang ldan pa'i 'khor lo'i ri mo sa la snang ba'i stabs dang} याऽसौ महापुरुषाणां गतिरनुच्चलितगतिः… सहस्रारचक्रधरणीतलचित्रगतिः ल.वि.१३४क/१९९.
rtsibs gnas pa
वि. अरस्थः — {de nas nub kyi rtsibs gnas pa'i/} /{pad steng zla ba'i dkyil 'khor la/} /{sa bon 'od zer gyis rdzogs pa'i/} /{pad ma gtsug tor de bzhin gshegs//} ततः पश्चिमारस्थपद्मोपरि चन्द्रमण्डले । रश्मिबीजेन निष्पन्नः पद्मोष्णीषस्तथागतः ।। स.दु. १०८ख/१६४.
वि. सहस्रारः — {mtho ris su dbang po'i 'khor 'dus par dam bca' bar byas te/} {yang na khyod kyi shing rta rtsibs ma stong pa bcag go//} स्वर्गे इन्द्रसभायां प्रतिज्ञां कृत्वा तव वा सहस्रारो रथो भज्यताम् ल.अ.१२४ख/७१.
का गणना — {de la yang dogs pa gang yin pa de gang dag la yongs su shes pa rjes su 'jug pa med pa'i mu stegs pa dag la rtsir yang ci yod/} तत्रापि यस्य शङ्का तस्य तीर्थेषु का गणना येषु परिज्ञानाननुगम एव प्र.अ.४५ख/५२.
rtsis
• सं. १. गणनम् — {yi ge dang rtsis dang shod dgod pa dang bgrang ba dang lag rtsis kyis lo tog la sogs pa dang rnyed pa la sogs pa'i 'bras bu mngon par 'grub pa gang yin pa} लिपिगणनन्यसनसंख्यामुद्रया सस्यादिकं लाभादिकञ्च फलमभिनिर्वर्तयति बो.भू.५५ख/७२; गणना — {de nas bram ze gzhan zhig rtsis de'i nang du ma zhen te} अथान्यतमो ब्राह्मणस्तस्यां गणनायां नाऽऽसीत् अ.श.९०ख/८१; {mchongs pa dang yi ge dang lag rtsis dang rtsis dang grangs dang gyad kyi 'dzin stangs dang rgyang nas phog pa dang}…{spos sbyar ba la sogs pa'i sgyu rtsal}…{thams cad la} लङ्घिते…लिपिमुद्रागणनासंख्यसालम्भधनुर्वेदे … गन्धयुक्तौ — इत्येवमाद्यासु सर्वकर्मकलासु ल.वि.८०क/१०८; {'jig rten pa'i bzo'i gnas dang las kyi gnas dang yi ge dang grangs dang lag rtsis dang rtsis dang}…{kun tu bstan pa} लौकिकशिल्पस्थानकर्मस्थानलिपिसंख्यामुद्रागणना…संदर्शनः ल. वि.३ख/३ । २. गणितम्, गणनाविज्ञानम् — {'dir rang rang gi grub pa'i mtha'i bsam pa'i dbang gis rtsis kyi tha snyad med cing 'dod pa gcig tu mi 'gyur ro//} अत्र गणितव्यवहारो नास्ति, स्वस्वसिद्धान्ताभिप्रायवशादिति एकमतं न भवति वि.प्र.१८९ख/१.५३; {chos so so yang dag par rig pa'i sngon gyi sbyor ba ni rtsis yin no/} /{don so so yang dag par rig pa'i ni sangs rgyas kyi bka' yin no//} धर्मप्रतिसंविदो गणितं पूर्वप्रयोगः । अर्थप्रतिसंविदो बुद्धवचनम् अभि.स्फु.२७६ख/११०५ । ३. = {rtsi yis/} ।4. {rtsi ba} इत्यस्य विधौ • द्र.— {gang gis mngal nas brtsams te rim gyis lhung dang rga dang 'jig pa'i dus rnams dag/} /{gang du yang ni lus kyi rtsis ris gzhan pa nyid du 'gyur ba ma yin pa//} यया गर्भारम्भे क्रमनिपतने वृद्धिसमये क्षये वा नान्यत् प्राभजत तनुलेखाच्छविरपि ।। अ.क.७५क/७.४५.
rtsis bya bar
तुलयितुम्— {phyogs gcig tu dong nas 'du ba dang 'god pa'i rtsis bya bar brtsams so//} एकान्तेऽपक्रम्य आयं व्ययं च तुलयितुमारब्धः वि.व.२५५क/२.१५७.
rtsis kyi bla
गणनापतिः म.व्यु.३६९२ (६२क).
rtsis kyi rtsis mgo
पिण्डलक्षणम् — {rtsis kyi rtsis mgo 'di lta bur/} /{ri rab la ni srang du yod//} एतेन पिण्डलक्षणं मेरुः कति पलो भवेत् । ल.अ.६६ख/१५.
rtsis bskor ba'i yi ge
गणनावर्तलिपिः, लिपिविशेषः — {tshangs pa'i yi ge'am kha ro sti'i yi ge'am pad ma'i snying po'i yi ge'am}… {rtsis bskor ba'i yi ge'am}… {'byung po thams cad kyi sgra sdud pa'i yi ge'am/} {kye slob dpon yi ge drug cu rtsa bzhi po de dag gi nang nas bdag la gang bslab} ब्राह्मीखरोष्टीपुष्करसारिं…गणनावर्तलिपिं… सर्वभूतरुतग्रहणीम् । आसां भो उपाध्याय चतुष्षष्टीलिपीनां कतमां त्वं शिष्यापयिष्यसि ल.वि.६६ख/८८.
rtsis mkhan
= {rtsis pa} ज्यौतिषिकः — सांवत्सरो ज्यौतिषिको दैवज्ञगणकावपि । स्युर्मौहूर्तिकमौहूर्तज्ञानिकार्तान्तिका अपि ।। अ.को.१८६क/२.८.१४; ज्योतींषि ग्रहनक्षत्राणि वेत्तीति ज्यौतिषिकः अ.वि.२.८.१४; गणकः — {skyes bu rang gi las kyis nad/} /{bsos pa grub pa min pa la/} /{rtsis mkhan 'dzin pa nyid ma yin/} /{sman pa ma yin sngags pa'ang min//} चिकित्सायामसिद्धायां व्याधौ पुंसः स्वकर्मणा । गृह्यन्ते नैव गणका न वैद्या न च मन्त्रिणः ।। अ.क.७६क/६२.२४.
rtsis mkhan chen po
गणकमहामात्रः म.व्यु.३६९३(६२क).
rtsis mkhas pa
वि. गणितकुशलः — {de nas rtsis mkhas pa rnams kyis brtsis nas} ततो गणितकुशलैर्गणनां कृत्वा अ.श.९०ख/८१.
क्रि. गणनां मृगयेत् — {'du ba dang 'god pa dang gnyis ka las gang yang rung ba mi mngon pa la rtsis gdab par mi bya'o//} नाप्रज्ञायमानायव्ययोभयान्यतरे गणनां मृगयेत् वि.सू.७८ख/९५.
rtsis pa
= {rtsis mkhan} गणकः — {dge slong dag}…{'jig rten gyi khams de rnams ni rtsis pa'am rtsis pa chen po la la zhig gis bgrang zhing rtogs par nus kyi} शक्यं पुनर्भिक्षवस्तेषां लोकधातूनां केनचिद् गणकेन वा गणकमहामात्रेण वा गणनया पर्यन्तोऽधिगन्तुम् स.पु.५९क/१०४; मौहूर्तिकः — {bud med dag pa'i lag rtse yis/} /{reg pas mngal ni grol bar gyur/} /{ces pa rtsis pas bstan pa ni/} /{blon po rnams kyis rgyal la smras//} साध्वीकराग्रसंस्पर्शादियं गर्भं विमुञ्चति । इति मौहूर्तिकादिष्टं राज्ञे मन्त्री न्यवेदयत् ।। अ.क.१४३ख/१४.५६; कार्तान्तिकः — सांवत्सरो ज्यौतिषिको दैवज्ञगणकावपि । स्युर्मौहूर्तिकमौहूर्तज्ञानिकार्तान्तिका अपि ।। अ.को.१८६क/२.८.१४; कृतान्तो दैवम् । तद्वेत्तीति कार्तान्तिकः अ.वि.२.८.१४.
rtsis pa chen po
गणकमहामात्रः — {bu rtsis pa chen po srid sgrub grangs kyi shes pa la mkhas pa dang rtsis kyi lugs 'gran nus sam} शक्यसि पुत्र अर्जुनेन गणकमहामात्रेण सार्धं संख्याज्ञानकौशल्यगणनागतिमनुप्रवेष्टुम् ल.वि.७६क/१०३.
rtsis shes
गणितज्ञः — {zla phyed gnyis la zla ba zhes/} /{rtsis shes 'jigs pa med pas bstan//} द्विपक्षं मासमित्याहुर्गणितज्ञा विशारदाः ।। म.मू.२०१ख/२१८.
rtsub
= {rtsub po/}
rtsub khrus
म्रक्षितम् — {gal te dbyar byung na de'i bya ba'i bar du bsku ba dang rtsub khrus nyid kyis legs par bcos pa nyid bya'o//} वर्षाश्चैतद् विलक्षणे (?विलेपन)म्रक्षितत्वेन कार्यान्तरालेऽस्य संयोज्यत्वम् वि.सू.७ख/८.
rtsub khrus nyid
म्रक्षितत्वम् — {gal te dbyar byung na de'i bya ba'i bar du bsku ba dang rtsub khrus nyid kyis legs par bcos pa nyid bya'o//} वर्षाश्चैतद् विलक्षणे (?विलेपन)म्रक्षितत्वेन कार्यान्तरालेऽस्य संयोज्यत्वम् वि.सू.७ख/८.
rtsub 'gyur
• सं. कार्कश्यम् — {bu sdug pa'i yon tan srung ba ni mi rigs so snyam du bsgoms la/} {gzhan gyi yon tan thos pa las sems rtsub par 'gyur ba spang bar bya'o//} न हि प्रियपुत्रगुणैरक्षमा युक्ता इति भावनया परगुणश्रवणाच्चित्तकार्कश्यमपकुर्यात् बो.प.१००क/६८; • ना. पारुष्यम्, देवोद्यानम् — {phyi rol shing rta sna tshogs dang /} /{rtsub 'gyur 'dres tshal dga' bas brgyan//} बहिः पुनः । तच्चैत्ररथपारुष्यमिश्रनन्दनभूषितम् ।। अभि.को.९ख/३.६७; पारुष्यकम् — {skyed mos tshal shing rta sna tshogs can dang rtsub 'gyur dang 'dres pa dang dga' ba'i tshal te} चैत्ररथमुद्यानम्, पारुष्यकम्, मिश्रकावणम्, नन्दनवनं च अभि.भा.१५०क/५२२.
पा. कर्कशत्वम्, स्प्रष्टव्यभेदः — {reg bya rdzas kyi rang bzhin ni bcu gcig ste/} {'byung ba chen po bzhi dag dang 'jam pa nyid dang rtsub pa nyid dang}…{rtsub pa nyid ni rud rud pa'o//} स्प्रष्टव्यमेकादशद्रव्यस्वभावम्—चत्वारि महाभूतानि, श्लक्ष्णत्वम्, कर्कशत्वम्…कर्कशत्वं परुषता अभि.भा.३१क/३५.
rtsub pa'i tshig spangs pa
अकर्कशवचनम् — {'jam pa ni rtsub pa'i tshig spangs pa} मृदुस्वरमकर्कशवचनम् बो.प. १००ख/६८.
rtsub par 'gyur ba
= {rtsub 'gyur/}
rtsub par byed pa
= {rtsub byed/}
rtsub po
• वि. कर्कशः — {byu ru bzhin du rab 'bar shing dag gi/} /{lcags kyi 'tsher ma 'bar zhing rtsub pa las//} तीक्ष्णायसज्वलितकण्टककर्कशेषु तप्तेषु विद्रुमनिभेष्वपरे द्रुमेषु । जा.मा.१७६ख/२०४; {rigs shing brjod pa mkhas pa yi/} /{rtsub mo la yang mi rnams dga'//} औचित्यचतुरालापः कर्कशोऽपि नृणां प्रियः । अ.क.३६२क/४८.५४; {dbang po rtsub pa} कर्कशेन्द्रियः श्रा.भू. ७१ख/१८६; {gzhon nu me long gdong ni des pa dang}…{de dag gzhan ni gtum pa/} {gzu lums can/rtsub} {pa yin no//} आदर्शमुखः कुमारः सुरतः… तदन्ये ते चण्डा रभसाः कर्कशाः वि.व.१९८क/१.७१; परिकर्कशः — {de nas su dA sa'i bu byang chub sems dpas tshig rtsub pos spyos kyang} अथ सौदासः परिकर्कशाक्षरमप्यभिधीयमानो बोधिसत्त्वेन जा.मा.१९४ख/२२६; परुषः — {chags med kun tu thogs med rtsub reg spangs/}…{sangs rgyas} असक्तं सर्वत्राप्रतिघपरुषस्पर्शविगतं…बुद्धत्वम् र.वि.११७ख/८४; {don thob nyams na mi bzad nyon mongs rtsub mor shin tu gdung bar byed//} अर्थभ्रंशः कषति विषमक्लेशपरुषः अ.क.३९ख/५५.२९; {mtshan nyid yod tsam nges tshig dang /} /{ldan pa'i tshig ni rtsub mo 'o//} परुषा लक्षणास्तित्वमात्रव्युत्पादितश्रुतिः ।। का.आ.३३८क/३.१००; खरः — {bu khyod kyis ngag gi las rtsub po byung gis/} {nyes pa la nyes par shogs shig} पुत्र खरं ते वाक्कर्म निश्चारितम् । अत्ययमत्ययतो देशय वि.व.२५४ख/२.१५६; {bdag gi lus dang khro ba phra/} /{'dod pa rtsub cing mdza' bo ngan//} स्मरः खरः खलः कान्तः कायः कोपश्च नः कृशः । का.आ.३२०ख/१. ५९; {reg pa rtsub mo} खरस्पर्शः प्र.अ.८०क/८८; {ngag gi las rtsub mo} खरं वाक्कर्म वि.व.१४६क/१.३४; रूक्षः — {'dul ba'i rjes su mthun par de dag la ngo bzlog phod pa'i tshig rtsub po ma smra bar} विनयानुवृत्त्या चैनान् प्रत्याख्यानरूक्षाक्षरमनुक्त्वा जा.मा.६१क/७०; {gang zhig gang las phyin ci log tu gyur pa de ni de'i gnyen po yin te/grang} {ba dang rtsub pa'i rang bzhin gyi rlung la dro ba dang snum pa nyid kyis til mar bzhin no//} यो हि यद्विपरीतः स तद्विपक्षस्तद्यथा वायोस्तैलम् । स्निग्धोष्णत्वात् शीतरूक्षस्य प्र.अ.११०क/११८; विरूक्षः — {rgyu med smra la sogs pa rtsub pos bsgos/} /{de na khyad par mngon pa lce spyang bzhin//} अहेतुवादादिविरूक्षवाशितं शृगालवत्तत्र विशेषलक्षणम् । जा.मा.१३७ख/१६०; कक्खटः — {reg rnams sbyong ba'i 'od zer rab gtong zhing /} /{reg na rtsub pa 'jam zhing bde bar 'gyur//} स्पर्शविशोधनि मुञ्चति रश्मीन् कक्खट स्पर्श मृदू सुख भोन्ती । शि.स.१८२क/१८२; कठिनः — {skyes mchog 'khri shing dag gi sta gri rtsub/} /{sdig pa'i skal ldan bdag ni khyed sras min//} न पापभागी युवयोः सुतोऽहं सौजन्यवल्लीकठिनः कुठारः । अ.क.२७३ख/१०१.२९; कठोरः — {me tog gzhu can dag gi mtshon/} /{rtsub pa ma yin rno ba'ang min//} न कठोरं न वा तीक्ष्णमायुधं पुष्पधन्वनः । का.आ.३३३क/२.३२१; अचिक्कणः — रूक्षस्त्वप्रेम्ण्यचिक्कणे अ.को.२३४ख/३.३.२२५; कटुः — {de lta na yang rna bar rtsub/} /{snyan ngag mkhan rnams mi sbyor te//} तथापि कटुकर्णानां कवयो न प्रयुञ्जते । का.आ.३४०क/३.१५५; {sbrang rtsi 'thungs pa'i mgrin snyan las/} /{byung ba bung ba'i sgra dag kyang /} /{rna bar rtsub pa nyid 'gyur ba//} मधुपानकलात् कण्ठान्निर्गतोऽप्यलिनां ध्वनिः । कटुर्भवति कर्णस्य का.आ.३२८क/२.१७३; कटुकः — {de'i phyir de rnams la don ma yin pa 'phel ba'i 'bras bu rtsub pa ci'i phyir 'bad cing rtsol bar byed} अतः किमर्थमनर्थोपार्जनं कटुकफलं तेषु प्रयत्नतः प्रारभ्यते बो.प.५८क/२०; {gsal bar nag po brtsegs pa ltar rtsub ngan pa'i bu yis sdug bsngal gdung bar byed//} दुष्पुत्रः स्फुटकालकूटकटुकः कष्टां करोति व्यथाम् ।। अ.क.२४४क/९२.१९; उग्रः — {zla bas gzung rnams rtsub pa na/} /{nyi mas gzung ba 'jam mi 'gyur//} न हीन्दुगृह्येषूग्रेषु सूर्यगृह्यो मृदुर्भवेत् ।। का.आ.३२८क/२.१७६; क्रूरः — {de yi ngos su khyi yang mthong /} /{sog le ltar rtsub so dang ldan//} तत्पार्श्वे क्रकचक्रूरदशनः श्वाऽप्यदृश्यत । अ.क.१३०क/६६.६१; निष्ठुरः — {rgyal ba rnyed sla rab tu ston/} /{rtsub po 'di lta yongs ma mdzad//} सुलभं दर्शय जिनं मा मैवं भव निष्ठुरः ।। अ.क.१८५क/८०.४८; तीक्ष्णः — {rtsub pa dag 'jam bgyis pa dang /} /{'jungs pa rnams ni gtong phod dang /} /{gtum po des par bgyis pa gang /} /{de ni khyod kyi thabs mkhas lags//} यत् सौरत्यं गतास्तीक्ष्णाः कदर्याश्च वदान्यताम् । क्रूराः पेशलतां यातास्तत्तवोपायकौशलम् ।। श.बु.११५क/१२४; स्फुटः — {mnyam pa sbyor ba mi mnyam bral/} /{de ni 'jam rtsub bar ma ste//} समं बन्धेष्वविषमं ते मृदुस्फुटमध्यमाः । का.आ.३२०क/१.४७ • सं. = {rtsub po nyid} पारुष्यम् — {tshig rtsub pos smras pa tsam gyis gtong bar mi byed de} न वाक्पारुष्यनिश्चारणमात्रकेण निवर्तते बो.भू.८५क/१०८; {zhes sogs sbyor ba rtsub pa dang /} /{lhod pa yang ni ster bar byed//} इत्यादि बन्धपारुष्यं शैथिल्यं च नियच्छति । का.आ.३२०ख/१.६०; कार्कश्यम् — {sna tshogs zhes bya ba ni kha dog dang dbyibs dang rtsub pa la sogs pa'i bye brag go//} वैचित्र्यमिति संस्थानवर्णकार्कश्यादिभेदम् त.प.१८१क/७९; कर्कशत्वम् म.व्यु.१९०५ (४०क); कठोरता — {gzhan la snying rje'i ngang tshul can/} /{khyod kyi rtsub po 'di ni ci//} परकारुण्यशीलस्य केयं पुत्र कठोरता । अ.क.३११ख/१०८.१८५; क्रूरता — {de nas rngon pa de snying sra zhing rtsub la goms kyang} अथ स नैषादः क्रूरताभ्यासकठिनहृदयोऽपि जा.मा.१२३क/१४२.
rtsub po can
वि. कर्कशः — {yu bar 'o byed pad can gyi/} /{ngang pa tsher ma rtsub mo can//} दण्डे चुम्बति पद्मिन्या हंसः कर्कशकण्टके । का.आ.३३८ख/३.११०.
rtsub byed
वि. रुजाकरी, पीडाकरी — {lus 'jam gang la pad ma yi/} /{mal stan dag kyang rtsub byed na/} /{lha mo de ni ro khang dag/} /{sreg za ldan par ji ltar nyal//} यस्याः कुसुमशय्याऽपि कोमलाङ्ग्या रुजाकरी । साऽधिशेते कथं देवी हुताशनवतीं चिताम् ।। का.आ.३३१ख/२. २८३.
rtsub min
वि. अनिष्ठुरः, अपरुषः — {rtsub min yi ge mang ba 'di/} /{shin tu gzhon pa nyid du 'dod//} अनिष्ठुराक्षरप्रायं सुकुमारमिहेष्यते । का.आ.३२०ख/१.६९.
rtsub mo
= {rtsub po/}
rtsub mor gyur pa
भू.का.कृ. क्रूरतां गतः — {dogs bcas sog le bzhin du ni/} /{rtsub mor gyur des der smras pa//} स तौ बभाषे साशङ्कः क्रकचक्रूरतां गतः । अ.क.३१५ख/४०.९६.
rtsub mos 'gog pa
पा. परुषाक्षेपः, आक्षेपभेदः — {gang phyir mdza' ba'i dbang gyur mas/} /{mdza' bo'i bgrod pa 'gog byed pa/} /{tshig rtsub yi ge sngon 'gro can/} /{de ni rtsub mos 'gog pa'o//} इत्येष परुषाक्षेपः परुषाक्षरपूर्वकम् । कान्तस्याक्षिप्यते यस्मात् प्रस्थानं प्रेमनिघ्नया ।। का.आ.३२७क/२.१४३.
rtsub rtsub ltar 'dug pa
वि. परुषीकृतः — {bram ze lam gyi rdul gyis rkang pa dang byin pa rtsub rtsub ltar 'dug pa} मार्गरेणुपरुषीकृतचरणप्रजङ्घः…ब्राह्मणः जा.मा.५४क/६३.
rtsub shing
=( {gtsub shing} इत्यस्य स्थाने)— {rtsub shing brtsubs pa las ni me byung na/} /{de nyid rab tu tshig par gyur 'dra ba//} काष्ठाद्यथाऽग्निः परिमथ्यमानादुदेति तस्यैव पराभवाय । जा.मा.११४क/१३२.
rtsum rtsum por gyur
वि. समुत्पुटकजातः — {'di lta ste dper na/} {ku ba kha bo gzhon nur bcad pa ni rnyis pa dang kun tu rnyis pa dang rtsum rtsum por 'gyur ro//} तद्यथा तिक्तकालाबुस्तरुणो लून आम्लानो भवति संम्लानः समुत्पुटकजातः ल.वि.१२६क/१८६.
rtse
१. = {rtse mo/} 2. = {rtse ba/} {rtse ru} विहर्तुम् — {da ni de yi bsti gnas nye ba yi/} /{nags su rgyal po'i bu mo rtse ru thong //} तदाश्रमोपान्तवने विहर्तुं विसृज्यतां सम्प्रति राजपुत्री ।। अ.क.११९क/६५.२१.
rtse dga'
१. केलिः — {nam zhig nags su gzhu 'dzin des/} /{rngon gyi rtse dga'i dge mtshan la/} /{shin tu mgyogs 'gro rta yis ni/} /{gcig pur byas te ring du zhugs//} स कदाचिद्वनं धन्वी मृगयाकेलिकौतुकी । विवेश दूरमेकाकी हृतोऽश्वेनातिरंहसा ।। अ.क.१४२क/६८.११; क्रीडा — {rtse dga'i khang par song gyur pa//} क्रीडागारगताम् अ.क.३१०ख/४०.४१; {byis pa'i rtse dgas rnam par rol//} बालक्रीडाविलासिनः अ.क.३८क/४.१६; लीला — {'byor pas rgyags shing rtse dgas 'khrugs rnams kyi/} /{ba gam ldan pa mthar ni rnam par lhung //} विभूतिलीलामदविह्वलानां हर्म्याणि पर्यन्तनिपातनानि ।। अ.क.१९५ख/२२.३५; {rang nyid rgyal po'i khyim song ste/} /{de la rtswa yi rtse dgas byin//} स्वयं राजगृहं गत्वा दत्त्वाऽस्यै तृणलीलया । अ.क.२८९ख/१०७.१८; विहारः — {de nas zas dang rtse dga' btang /} /{legs bshad kyis ni bsam pa phrogs//} त्यक्ताहारविहारोऽथ सुभाषितकृ (हृ लि.पा.)ताशयः । अ.क.२८८ख/१०७.१०; विलासः — {sa skyong mkhas na rig pa'i rtse dga'i spro la mchog tu reg par gyur//} भूपाले विदुषि स्पृशत्यतिशयं विद्याविलासोत्सवम् अ.क.२९क/५३.२२; हेला — {gang zhig mkhar rnyogs ri bo sul bcas dag la rtse dgas ba gam la 'dzegs dang /}…{'gong byed pa//} हर्म्यारोहणहेलया यदचलाः श्वभ्रैः सह… लङ्घ्यन्ते अ.क.५३ख/६.२; रतिः — {'dod ldan dag ni dul ba 'dod cing dul ba dang ldan sngo bsangs rtse dga' dran//} कामी संयममिच्छति स्मरति च श्यामारतेः संयमी अ.क.२४९ख/२९.३२ । २. केलिसुखम् — {chags ldan btsun mo'i tshogs bcas rtse dga'i slad/} /{de yi bsti gnas nye ba'i sa gzhir 'ongs//} सान्तःपुरः केलिसुखाय कामी तदाश्रमोपान्तमहीमवाप ।। अ.क.२९५क/३८.८ । ३. = {skyed tshal} आक्रीडः, उद्यानम् — {rtse dga'i ri yi zla shel gyi/} /{thang 'di la ni rab 'dzegs nas/} /{mdongs mtha' mchog tu mdzes pa yi/} /{gtsug phud can 'di gar byed do//} आरुह्याक्रीडशैलस्य चन्द्रकान्तस्थलीमिमाम् । नृत्यत्येष लसच्चारुचन्द्रकान्तः शिखावलः ।। का.आ.३३५क/३.२४ ४. रिरंसा — {blo ni phyin ci log gyur pas/} /{rtse dgas 'gro ba'i yul du 'gro//} विपर्यस्तमतिर्याति गतिदेशं रिरंसया । अभि.को.७ख/३.१५ । ५. विलसितम् — {shin tu che ba'i rmongs pas blo bcom re ba'i 'ching ba brtan po yis/} /{yul gyi bde ba'i tshogs la sems byed skyes bu rnams kyi rtse dga' 'joms//} बहुलतरमोहाहतधियां स्थिरैराशाबन्धैर्विषयसुखजालं कलयताम् ।…पुंसां किल विलसितं संकलयति ।। अ.क.२१क/५२.१५; का.आ.२.३२९.
rtse dga' bskyed
वि. केलिकारः — {rang gzugs rol pas zla ba'i dregs 'joms shing /} /{dpal gyi 'jo sgeg 'dzum pa'i rtse dga' bskyed/} /{mun pa'i tshogs rnams 'joms pa'i do shal 'di/} /{khyod kyi de yi 'dod pa'i rang bzhin yin//} अयं च ते तत्प्रतिपण्यरूपो लावण्यलीलादलितेन्दुदर्पः । हारः प्रहारस्तिमिरोत्कराणां लक्ष्मीविलासे स्मितकेलिकारः ।। अ.क.३१क/५३.३७.
rtse dga' khang
= {rtse dga'i khang pa/}
rtse dga' can
ना. रमणकम्, नगरविशेषः — {gcig pu brtan nyams 'gro ba des/} /{skye bo med par yun ring na/} /{grong khyer rtse dga' can zhes pa/} /{dga' ba mchog ni thob par gyur//} एकाकी हारितधृतिः स व्रजन् विजने चिरात् । रम्यं रमणकं नाम नगरं दिव्यमाप्तवान् ।। अ. क.२४४ख/९२.२४.
rtse dga' ba
= {rtse dga'/}
rtse dga' ma
वि. विलासिनी — {nged kyi grong na grub pa'i rtse dga' mas/} /{lus med lus ldan khyod ni glu len byed//} अस्मत्पुरे सिद्धविलासिनीभिर्यद्गीयसे विग्रहवाननङ्गः ।। अ.क.२९६ख/१०८.५०.
rtse dga'i khang pa
क्रीडागारम् — {de nas nam zhig sa skyong gi/} /{rtse dga'i khang par song gyur pa/} /{mtshan ma shes pas de yi ni/} /{'tsho ba zhag bdun mtshams su rig//} कदाचिदथ भूपालः क्रीडागारगतां प्रियाम् । तामज्ञासीन्निमित्तज्ञः सप्ताहावधिजीविताम् ।। अ.क.३१०ख/४०.४१.
rtse dga'i bla ma
= {'dod lha} लीलागुरुः, कामदेवः — {ma la ya can zhes pa'i bu mo ri dwags mig can de/} /{rtse dga'i bla ma me tog mtshon gyi rol rtsed skyed byed ma//} बाला विलासजननी कुसुमायुधस्य लीलागुरोर्मलयवत्यभिधा मृगाक्षी ।। अ.क.२९९ख/१०८.७३.
rtse dga'i mtsho
क्रीडासरः — {bsngags par 'os pa'i khyad par dang /} /{ldan pa rgya cher 'ga' zhig 'dod/} /{rol pa'i chu skyes rtse dga'i mtsho/} /{gser gyi rgyan la sogs pa bzhin//} श्लाघ्यैर्विशेषणैर्युक्तमुदारं कैश्चिदिष्यते । यथा लीलाम्बुजक्रीडासरोहेमाङ्गदादयः ।। का.आ.३२१क/१.७९.
rtse dgu pa
वि. नवशूकम् — {bud med dang ni skyes pa yi/} /{gang gi srin lag rtsa ba la/} /{rdo rje rtse dgu par gyur pa/} /{mi bskyod pa yi rigs mchog nyid//} अनामिकामूले यस्य स्त्रियो वा पुरुषस्य वा । नवशूकं भवेद् वज्रमक्षोभ्यकुलमुत्तमम् ।। हे.त.२९क/९८.
• क्रि. एकाग्रीकरोति — {chos de dag ting nge 'dzin gyi dbang pos rtse gcig tu byed de} तान् (धर्मान्) समाधीन्द्रियेणैकाग्रीकरोति शि.स.१७१क/१६८ • सं. एकोतीकरणम् — {mngon par 'du byed pas skabs med cing bar chad med par ting nge 'dzin rgyun du brlan te 'jog pa ni rtse gcig tu byed pa'o//} अभिसंस्कारेण निश्छिद्रनिरन्तरसमाधिप्रवाहावस्थापना एकोतीकरणम् अभि.स.भा.६६क/९०.
rtse gcig pa
• वि. एकाग्रम् — {rtse gcig sems} एकाग्रचित्तम् स.पु.६ख/८; {sems rtse gcig pa} एकाग्रचित्तः बो.भू.५७क/७४; • सं. १. समाधानम्— {thugs ni chos rnams thams cad la/} /{rtse gcig phyir na brtan pa nyid//} स्थिरो नित्यसमाधानात् सर्वधर्मेषु चेतसः । र.वि. १२१ख/९७ । २. = {rtse gcig pa nyid} एकाग्रता — {de la zhi gnas mi zad pa gang zhe na/} {gang sems zhi ba dang}…{rtse gcig pa dang} तत्र कतमा शमथाक्षयता? या चित्तस्य शान्तिः…एकाग्रता शि.स.६८क/६७.
rtse gcig pa nyid
एकाग्रता — {bye brag med par dge ba'i sems rtse gcig pa ni bsam gtan yin te} अभेदेन कुशलचित्तैकाग्रता ध्यानम् अभि.भा.६५ख/११२६.
rtse gcig sems
= {rtse gcig sems pa/}
rtse gcig sems pa
एकचित्तम् — {'dir thig ler zhes pa dpral bar srog ni rab tu zhugs shing gnyis ka'i bgrod pa bcom pa zhes pa 'gro ba dang 'ong ba dang bral ba ni rtse gcig sems pa zhes bya ba dpral bar srog 'dzin pa'o//} इह बिन्दाविति ललाटे प्राणप्रवेशः । उभयगतिहत इति गमनागमनरहितः । धारणा प्राणस्य ललाटे एकचित्तं नाम वि.प्र.६६ख/४.११६; एकचेतः — {rdo rje snying po ngas bshad kyis/} /{khyod ni rtse gcig sems kyis nyon//} वक्ष्याम्यहं वज्रगर्भ शृणु त्वमेकचेतसा । हे.त.१९क/६०; एकाग्रचित्तम्— {rnam par g}.{yeng ba'i sems ni rnam spangs nas/}…/{rtse gcig sems su bsam gtan byed pa rnams//} विक्षेपचित्तं च विवर्जयन्तान् एकाग्रचित्तान् …ध्यायन्तः स.पु.६ख/८.
rtse rje
कोहुपालः — {de bzhin kha ba can gyi dbus/} /{bgrod dka' khrad khrod la gnas dang /} /{sa yi bdag po la gnas dang /} /{kho ra yug na rtse rje dang //} हिमवन्तस्तथा कुक्षौ दुर्भगज्वरमाश्रिता । भूपाला चापि विन्यस्ता कोहु (ट?)पालाः समन्ततः ।। म.मू.२०२ख/२२०; म.व्यु.३७०५ (६२क).
rtse mthon
• ना. उरमुण्डः, पर्वतः — {kun dga' bo de ni ri bo rtse mthon zhes bya ste} एष आनन्द उरमुण्डो नाम पर्वतः वि.व.१२२ख/१.११ • वि. = {mtho ba} उदग्रः मि. को.१८क ।
=* > हरितम्, संख्याविशेषः — {'phro bkye 'phro bkye na rtse 'phyo'o/} /{rtse 'phyo rtse 'phyo na yong tan no//} निलम्बं निलम्बानां हरितम्, हरितं हरितानां विक्षोभम् ग. व्यू.३क/१०३; विक्षोभः, ओ भम्— {sems can rtse 'phyo'i phyir ma yin} न सत्त्वविक्षोभस्य ग.व्यू.३७०क/८२.
rtse ba
• क्रि. (वर्त., भवि.; अक.; {rtses} भूत., विधौ) क्रीडति— {de de dang lhan cig tu rtse zhing dga' la dga' mgur spyod do//} स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति अ. श.१६९ख/१५५ • सं. १. क्रीडा — {phan tshun mtshon gyis 'debs pa de yang ni/} /{deng nas rtse phyir me tog 'phen par shog//} तच्छस्त्रयुद्धं च परस्परेण क्रीडार्थमद्यास्तु च पुष्पयुद्धम् ।। बो.अ.३७ख/१०.९; {'phyar ba ni rtse bar sems pa'o//} द्रवता क्रीडाभिप्रायता अभि.स्फु.२६५क/१०८३; {rgyan dang stod mo sa mchog rtse dga' ba/} /{snying rje'i bdag nyid min pa rnams la med//} विभूषणं भोजनमग्रभूमिः क्रीडारतिर्नित्यकृपात्मकानाम् ।। सू.अ. १४२ख/१९; केलिः — {gang gi mdzes pa skyed tshal du rtse tshe/} /{rtag pa nyid du ku mud rgyas par byed//} उद्यानकेलीषु करोति यस्याः सर्वै (सदै लि.पा.)व कान्तिः कुसुमा (मुदा लि.पा.)वबोधम् ।। अ.क.२९७क/१०८.५३; नर्म — {mi rnams dbang phyug}…/{lus kyang mthar byed rtse ba'i las rlabs kyi/} /{sprul pas phrogs pa skad cig nyid kyis 'gro//} ऐश्वर्यम्…वपुश्च । क्षणेन यात्येव कृतान्तनर्म कर्मोर्मिनिर्माणहृतं नराणाम् ।। अ.क.६६ख/५९.१५२; विहारः — {snyan ngag btung ba snying sdug grogs rnams mdza' bas rtse ba dang /}…/{yid ni mya ngan me yis gdungs rnams bdud rtsir zhugs pa yin//} काव्यासवः प्रियसुहृत्प्रणयो विहारः ।…शोकाग्नितप्तमनसाममृतावगाहः अ.क.२६१ख/३१.२६; क्रीडितम् — {btsun mo'i 'khor}… {'god pa dang 'jo ba dang rtse ba dang dga' ba dang tshul du shis pa dang spyod pa mdzes pa 'di dang ni ldan la} अन्तःपुरं…हास्यलास्यक्रीडितरमितसुखिलमधुरोपचारम् ल.वि.१०५ख/१५२; ललितम् — {lha'i bu rtse ba bkod pa zhes bya ba} ललितव्यूहो नाम देवपुत्रः ल.वि.१०१क/१४७; रमितम् — {bdag ni reg dang phrad pa dang /} /{bdag ni bgad dang rtse ba las/} /{ban glang mo btags thar ba ltar/} /{da ni bdag mo 'gro bar bya//} स्पर्शसङ्गमने मह्यं हसितं रमितं च मे । नागीव बन्धनान्मुक्ता एषा गच्छामि साम्प्रतम् ।। वि.व.२१२ख/१.८७; विक्रीडनम् — {sems dang sems las byung ba gang gis rtse ba'i phyir sprul pa sprul pa ste} यैश्चित्तचैतसिकैः विक्रीडनार्थं निर्माणं निर्मेमीयते अभि.स.भा.२१ख/२८; हर्षणम् — {chu ma yin pa la rtse ba yang ngo //} अजलहर्षणे च वि.सू.४४ख/५६; देवनम् — क्रीडादावपि देवनम् अ.को.२२६ख/३.३.११७; दीव्यन्त्यनेनेति देवनम् । दिवु क्रीडादौ अ.वि.३.३.११७ २. क्रीडनकः — {yun rings rdul la rtse ba yi/} /{bdag gi grogs po 'dir 'ongs gyur//} मित्रो मे ह्यागतो ह्यत्र पांसुक्रीडनकश्चिरात् । म.मू.३०१ख/४६९; • वि. क्रीडः — {grong khyer gsum rgyal mig gi mes/} /{gang du skrag pas yid 'byung ni/} /{stobs med g}.{yo zhing rtse ba yi/} /{smin ma 'khyog po nyid kyis bsrungs//} यत्र त्रिपुरजिन्नेत्रशिखित्रस्तो मनोभवः । अबलाभिश्चलक्रीडभ्रूभङ्गैरेव रक्ष्यते ।। अ.क.४७क/५.४; • कृ. क्रीडत् — {rtse zhing dga' la dga' mgur spyod pa las} क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतः अ.श.१६९ख/१५७.
rtse ba bkod pa
ना. ललितव्यूहः, देवपुत्रः — {lha'i bu rtse ba bkod pa zhes bya ba des 'di skad ces smras so//} ललितव्यूहो नाम देवपुत्रः स एवमाह ल.वि.१०१क/१४७.
rtse ba po
रामः, तथागतस्य नामपर्यायः — {de la blo gros chen po kha cig ni nga la de bzhin gshegs par shes so//} {la las ni rang 'byung bar/} {de bzhin du la las ni 'dren pa dang}…{rtse ba po dang} तत्र केचिन्महामते तथागतमिति मां सम्प्रजानन्ति । केचित्स्वयंभुवमिति । नायकं… रामम् ल.अ.१३२क/७८.
rtse ba ma
पा. दिव्या, नाडीभेदः — {rtsa rnams ni sum cu rtsa gnyis te}…{mi phyed ma dang}…{rtse ba ma dang}…{bdud dral ma'o//} द्वात्रिंशन्नाड्यः…अभेद्या…दिव्या…मारदारिका हे.त.२ख/४.
rtse ba'i nags tshal
क्रीडावनम् — {bdag cag kyang brgya byin gyi khang pa dang bza' shing gi ra ba dang rtse ba'i nags tshal dang}…{longs spyod la dga' ba med de} अस्माकं सर्वशक्रभवनोद्यानक्रीडावन…परिभोगेषु रतिर्न भवति ग.व्यू.३८४क/९२.
• क्रि. क्रीडति — {de de dang lhan cig rtse bar byed/} {dga' bar byed/} {dga' mgur spyod par byed do//} स तया सार्धं क्रीडति रमते परिचारयति वि.व.१६६ख/१.५५; विहरति — {kun las rgyal nas de ring khyod/} /{btsun mo rnams dang rtse bar byed//} जित्वा विश्वं भवानद्य विहरत्यवरोधनैः । का.आ.३२६क/२.११८ • कृ. क्रीडत् — {de rtse bar byed dga' bar byed dga' mgur spyod par byed kyang bu pho yang med bu mo yang med} तस्य क्रीडतो रममाणस्य परिचारयतो न पुत्रो न दुहिता वि.व.२५१ख/२.१५४ • सं. = {shing kun} रामठम्, जतुकम् मि.को.५६ख ।
rtse sbyor
मूर्धप्रयोगः लो.को.१९११.
rtse mo
• सं. १. अग्रम् — {skra dang sen mo'i rtse mo la sogs pa'i mtshan nyid} केशनखाग्रादिलक्षणः प्र.अ.५६क/६४; {sna'i rtse mo'am} नासिकाग्रात् श्रा.भू.८४क/२२०; {brtan pa sten cig khyod kyi 'dod pa gang /} /{de ni 'bad med lag pa'i rtse na gnas//} भजस्व धैर्यं तव वाञ्छितं यत् तदप्रयत्नोपनतं कराग्रे । अ.क.३००ख/१०८.७८; {rwa rtse} विषाणाग्र(–) जा.मा.२०८क/२४२; शिखरम्— {de ni ri yi rtse las ji srid lhung gyur pa} स शैलशिखरान्निपपात यावत् अ.क.३३क/५३.५२; {ri rab ri'i rtse mo la sogs pa'i yul gyi khyad par} सुमेरुगिरिशिखरादिदेशविशेषः त.प.२४९ख/९७३; शेखरः — {mchod rten rtser} स्तूपशेखरे अ.क.७८ख/७.८२; {mtsho chu dri ma med pa'i 'gram na gnas pa'i shing dang ri la sogs pa'i gzugs brnyan shing dang ri'i rtse mo thur du bltas pa dmigs na} विमलसलिले सरसि तटान्तस्थितशाखिशिखरिणां प्रतिबिम्बान्यधोगतशाखादिशिखरशेखराण्युपलभ्यन्ते त. प.१२९ख/७१०; शृङ्गम् — {ri yi rtse mo} शृङ्गाणि महीधराणाम् जा.मा.२०२ख/२३५; {kye ma kwa ye dar rgyas che/} /{che zhing mtho ba'i rtser 'dzegs pa//} अहो बत महोत्कर्षशृङ्गारोहो महोदयः । अ.क.४५ख/४.१११; शिरः — {ri yi rtse mor 'dzegs nas} आरुह्याद्रिशिरः अ.क.३२ख/५३. ५१; {'phrog byed rkang pa dza h+nu yi/} /{bu mo'i chu gos rtse la btags/} /{lha min dogs med lha dga' ba'i/} /{dga' ston rgyal mtshan rgyal gyur cig//} हरिपादः शिरोलग्नजह्नुकन्याजलांशुकः । जयत्यसुरनिःशङ्कसुरानन्दोत्सवध्वजः ।। का.आ.३२४ख/२.८०; शीर्षम् — {mda' yab thams cad kyi rtse mo las kyang rin po che sna bdun gyi rang bzhin gyi shing skyes te} सर्वस्मिंश्च खोडकशीर्षे सप्तरत्नमयो वृक्षो जातः अ.सा.४२५ख/२४०; शीर्षकम् — {ri dbang rtse mo'i rnam pa can//} गिरीन्द्रशीर्षकाकारा अ.क.१५३क/१५.१६; शिखा — {mar me'i rtse mo lta bu yis/} /{skye bo rmongs pa'i rab rib phrogs//} जनस्य मोहतिमिरं जहुर्दीपशिखा इव ।। अ.क.२७ख/५३.७; {rlung bsnun mar me rtse} वाताहता दीपशिखा अ.क.३१ख/३.१४६; {gtsug tor rtse} उष्णीषशिखा अ.क.१९८क/२२. ५५; कूटः, ओ टम् — {ri'i rtse mo'i} पर्वतकूटानाम् श्रा.भू. ३२क/८०; कोटिः — {gsar pa'i khrag gis bsgos pa yi/} /{sder mo'i rtse mos sa la 'brad//} प्रत्यग्रशोणितासक्तनखकोटिक्षतावनिः ।। अ.क.१३०क/६६.६१; {de bas 'di ni rmig pas rgyob la chom/} /{yang na rwa rtses 'di yi dregs pa sel//} मथान धृत्वा तदिमं क्षुरेण वा विषाणकोट्या मदमस्य वोद्धर । जा.मा.२०८क/२४२; {rdo rje rtse mo rab 'phro ba/} /{rang gi lag gis gsor byed pa//} उल्लालयद्भिः स्वकरैः प्रस्फुरद्वज्रकोटिभिः । ना.स.१क/४; मूर्धा — {'jig rten na yang shing gi rtse mo nas ltung ba'am 'da' ba ste} वृक्षादिमूर्धभ्यो हि लोके पातो वा भवेद्, अतिपातो वा अभि.स्फु.१६७क/९०८; {lhun po'i rtser} मेरोर्मूर्ध्नि अ.क.४३क/४.७६; {rtse mo zhes bya ba'i sgra 'di ni rab kyi mtha' ston pa yin te} मूर्धशब्दोऽयं प्रकर्षपर्यन्तवाची अभि.स्फु.१६७क/९०८; विटङ्कः— {des na shes pa de ni rjes su 'gro ba dang ldog pa'i dngos pos brtsigs pa'i tha dad pa'i 'bras bu'i mkhar gyi rtse mor 'dzeg par byed do//} ततस्तु ज्ञानमन्वयव्यतिरेकभावोपकल्पितभेदं कार्यकोटिविटङ्कमारोहति प्र.अ.२३१ख/५९०; शङ्कुः — {chu klung rtse gsum zhes pa dang /} /{de na lcags kyi rtse yi ri//} त्रिशङ्कुर्नाम तटिनी तत्रायःशङ्कुपर्वतः । अ. क.६०ख/६.८६; {de nas rgyun gcig ri bo la/} /{yang yang mtshon gyi rtse mo yis/} /{bsnun cing brkos pa dag gis ni/} /{stobs ldan shin tu rtul bas 'dzegs//} बलवान् मुद्ग (हु लि.पा.)राघातनिखातैः शस्त्रशङ्कुभिः । एकधारं ततः शैलमारुरोहातिसाहसः ।। अ.क.११०ख/६४. २६६; शूलम् — {bar snang la gnas rdo rje ni/} /{rtse mo lnga pa rnam par bsgom//} अन्तरिक्षगतं वज्रं पञ्चशूलं प्रभावयेत् । गु.स.११५क/५४; {dpal kye rdo rje'i mar me'i rtse mo lta bu'i gdams pa zhes bya ba} श्रीहेवज्रप्रदीपशूलोपमाववादकनाम क.त.१२२०; शूकः, ओ कम्— {nA da rdo rje'i mtshan ma rtse gcig ste} नादो वज्रचिह्नमेकशूकम् वि.प्र.१५७क/१.५; शूकोऽस्त्री श्लक्ष्णतीक्ष्णाग्रे अ.को.१९६क/२.९.२३; श्यति स्वापगमनेन धान्यं तनूकरोतीति शूकः । शो तनूकरणे अ.वि.२.९.२३; अञ्चलः, ओ लम्— {rlung gis rab bskyod 'khri shing rab tu g}.{yo ba'i 'dab rtse ltar mi brtan//} विचलदनिलोद्वेल्लद्वल्लीदलाञ्चलचञ्चलः अ.क.६५क/५९.१३६; सानुः म.व्यु.५२७० (७९क) । २. = {gtsug phud} चूडा, मयूरस्य शिखा — {gtsug phud rtse mo} शिखा चूडा अ.को.१६८ख/२.५.३१; चुद्यते वायुनेति चूडा । चुद प्रेरणे अ.वि.२.५.३१ । ३. धारा, निशितमुखम् — {rtse mo dag la me gnas pa/} /{brgya byin gyi ni rdo rje gang /} /{'di ni dran na lha min gyi/} /{bud med mngal ni lhung bar byed//} इदं मघोनः कुलिशं धारासन्निहितानलम् । स्मरणं यस्य दैत्यस्त्रीगर्भपाताय कल्पते ।। का.आ.३३१ख/२.२८८; • पा. मूर्धानः — {dro bar 'gyur ba dang rtse mor skyes pa nyan thos kyi rigs las bzlog nas yang sangs rgyas su 'gyur ba ni srid kyi} ऊष्मगतं मूर्धानं च श्रावकगोत्रादुत्पन्नं व्यावर्त्य पुनर्बुद्धः स्यादित्यस्ति सम्भवः अभि.भा.१५ख/९१९; {nges par 'byed pa'i cha dang mthun pa'i rim pa'i ming} ( निर्वेदभागीयक्रमः) {nges par 'byed pa'i cha dang mthun pa} निर्वेदभागीयः… {rtse mo} मूर्धानः म.व्यु.१२१३ (२८क).
वि. पञ्चशूकम् — {hUM gis rang gi rdo rje ni/} /{rtse mo lnga par rnam par bsgom//} हूँकारेण स्वकं वज्रं पञ्चशूकं विभावयेत् । वि.प्र.६२ख/४.११०.
rtse mo can
१. = {me} शिखी, अग्निः— {rtse mo can me'i khams las te} शिखिन्यग्निधातौ वि.प्र.२२८क/२.२० । २. = {mda'} विशिखः, शरः — पृषत्कबाणविशिखा अजिह्मगखगाशुगाः ।। कलम्बमार्गणशराः अ.को.१९१ख/२.८.८७; विशीयते तीक्ष्णं कर्तुं तनूक्रियते विशिखः अ. वि.२.८.८७ । ३. = {ri} शिखरी, पर्वतः मि.को.१४७क ।
rtse mo thur du gzhol ba
वि. अवाग्रम् मि.को.१८क ।
rtse mo thob pa
वि. मूर्धलाभी — {rtse mo thob pa ni yongs su nyams kyang dge ba'i rtsa ba rnams kun tu mi 'chad kyi} परिहीणोऽपि मूर्धलाभी कुशलमूलानि न समुच्छिनत्ति अभि.भा.१५क/९१९.
rtse mo sna tshogs pa
ना. चित्रकूटः, पर्वतः — {byang phyogs logs kyi phyogs cha na/} /{spos dag ldang ba'i ri bo yod/} /{gnod sbyin 'byung po rnams kyi gnas/} /{rtse mo sna tshogs blta na sdug//} उत्तरेऽस्मिन् दिशो भागे पर्वतो गन्धमादनः । आवासो यक्षभूतानां चित्रकूटः सुदर्शनः । ल.वि.१८७क/२८४.
ऊर्ध्वपर्व— {lag pa g}.{yas pa'i mthe bo rgan po'i rtse mo'i tshigs nas brtsams te mthe chung gi rtsa ba'i tshigs gsum pa'i bar du} दक्षिणकरे वृद्धाङ्गुष्ठोर्ध्वपर्वादारभ्य कनिष्ठाधस्तृतीयं पर्व यावद् वि.प्र.११०क/३.३५.
rtse mo'i mtshan nyid
पा. मूर्धलक्षणम्, कुशलमूलभेदः — {dro bar gyur pa dang rtse mo'i mtshan nyid kyi dge ba'i rtsa ba gnyis ni g}.{yo ba yin te/} {yongs su nyams pa srid pa'i phyir ro//} द्वे हि कुशलमूले चले उष्मगतमूर्धलक्षणे; परिहाणिसम्भवात् अभि.स्फु.१६७क/९०८.
rtse mor gyur pa
वि. मूर्धगतः — {gzugs la sogs pa stong pa'i phyir/} /{stong pa nyid rnams dbyer med pas/} /{dro ba de dag mi dmigs pas/} /{rtse mor gyur pa dag tu 'dod//} रूपादिस्कन्धशून्यत्वाच्छून्यतानामभेदतः । ऊष्माणोऽनुपलम्भेन तेषां मूर्धगतं मतम् ।। अभि.अ.५क/२.३; द्र. {rtse mor phyin pa/}
rtse mor gnas ma
ना. शिखरवासिनी, महादूती — {'di lta ste/} {'og pag ma dang}…{rtse mor gnas ma dang}…{'byung po thams cad dbang du byed ma dang /} {de dag dang gzhan yang pho nya chen mo} तद्यथा—मेखला…शिखरवासिनी…सर्वभूतवशंकरी चेति । एताश्चान्याश्च महादूत्यः म.मू. ९८क/८.
rtse mor phyin
= {rtse mor phyin pa/}
rtse mor phyin pa
वि. मूर्धगतः, ओ ता — {rtse mo zhes bya ba'i sgra 'di ni rab kyi mtha' ston pa yin te}…{'di dpal gyi rtse mor phyin to//} मूर्धशब्दोऽयं प्रकर्षपर्यन्तवाची…मूर्धगता खल्वस्य श्रीः अभि.स्फु.१६७क/९०८; मूर्धप्राप्तः — {rmi lam na yang chos rnams kun/} /{rmi lam lta bur lta la sogs/} /{rtse mor phyin par sbyor ba'i rtags/} /{rnam pa bcu gnyis dag tu bzhed//} स्वप्नान्तरेऽपि स्वप्नाभसर्वधर्मेक्षणादिकम् । मूर्धप्राप्तस्य योगस्य लिङ्गं द्वादशधा मतम् ।। अभि.अ.९क/५.१; द्र. {rtse mor gyur pa/}
rtse tshul
= {rtse ba} नर्म, {mdza' bo sogs kyi rtsed mo bya ba la} मि.को.४२ख; द्र. {rtsed mo'i tshul/}
rtse zhing 'dug par bya
क्रि. विनोदयेयम् — {rdo ba'i gzhi 'di la de nyid bris te/} {ri mor gyur pa de dang bdag nyid rtse zhing 'dug par bya'o//} तामेवास्मिन् शिलातले आलिख्य तया चित्रगतयाऽऽत्मानं विनोदयेयम् ना.ना. २३२ख/६८.
rtse zhil
= {rtse zhil ba/} {rtse zhil nas} विनोद्य — {de nas re zhig na de bu la byams pa rtse zhil nas chos mnyan pa'i phyir bcom ldan 'das kyi spyan sngar 'dug go//} यावदसौ पुत्रस्नेहं विनोद्य भगवतः पुरस्तान्निषण्णा धर्मश्रवणाय अ.श.२०८ख/१९२.
rtse zhil ba
प्रतिप्रस्रम्भणम् — {'jig rten gyi khams thams cad ma lus par g}.{yo bar 'gyur ro//} {ngan song thams cad rtse zhil bar 'gyur ro//} सर्वलोकधातुसम्प्रकम्पनं भवति । सर्वापायप्रतिप्रस्रम्भणं च द.भू.२६२ख/५५.
rtse zhil bar gyur
• क्रि. प्रतिप्रस्रभ्यते — {des sems can de dag gi gnod pa'i khyad par rnams rtse zhil bar gyur to//} तेन तेषां सत्त्वानां कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रभ्यन्ते अ.श.३ख/२ • भू.का.कृ. प्रतिप्रस्रब्धः — {'on kyang sngon ma byung ba'i sems can snang ba 'di'i mthus bdag cag gi gnod pa'i khyad par rnams rtse zhil bar gyur to//} अपि त्वयमपूर्वदर्शनः सत्त्वः, अस्यानुभावेनास्माकं कारणाविशेषाः प्रतिप्रस्रब्धाः अ.श.३ख/२.
rtse zhil bar gyur pa
= {rtse zhil bar gyur/}
rtse zhil bar 'gyur
क्रि. प्रतिप्रस्रम्भणं भवति — {'jig rten gyi khams thams cad ma lus par g}.{yo bar 'gyur ro//} {ngan song thams cad rtse zhil bar 'gyur ro//} सर्वलोकधातुसम्प्रकम्पनं भवति । सर्वापायप्रतिप्रस्रम्भणं च द.भू.२६२ख/५५.
rtse zil bar gyur
भू.का.कृ. प्रस्रब्धः — {mya ngan gyi zug rngu dang sdug bsngal sna tshogs kyang rtse zil bar gyur to//} विविधशोकशल्यदुःखानि च प्रस्रब्धानि ग.व्यू.७३ख/१६४.
विलासोपवनम् — {lang tsho dga' ba'i rtse sa nye ba'i nags/} /{ci slad khyod kyi mi bzad chags bral byas//} रतेर्विलासोपवनं वयश्च केनासमस्ते कलितो विरागः ।। अ.क.१९५ख/२२.३२.
rtse gsum
• सं. १. त्रिशूलम्, अस्त्र/हस्तचिह्नविशेषः— {lag na 'khor lo ral gri mda' dang rtse gsum lcags kyu rdo rje thogs pas} चक्रासीषुत्रिशूलाङ्कुशकुलिशकरैः वि. प्र.११२ख/१, पृ.१०; {dbang phyug che la bri ba ni/} /{rtse gsum khyu mchog yang dag bya//} महेश्वरस्य लिखेच्छूलं वृषं चापि समालिखेत् ।। म.मू.२७०ख/३३३ २. त्रिशङ्कुः, कण्टकभेदः — {de na rtse gsum zhes pa yi/} /{tsher ma rdo rje 'bigs byed yod/} /{zangs kyi glegs bu nges sbyar ba'i/} /{rkang pa dag la mi 'dzug go//} तत्र त्रिशङ्कवो नाम कण्टका वज्रभेदिनः । पादयोर्न विशन्त्येव ताम्रपट्टावनद्धयोः ।। अ.क.६०ख/६.८५ • ना. १. त्रिशङ्कुः [1] नृपः — {byang chub de ni thob ma gyur/} /{rtse gsum rgyal po'i skye ba la/} /{bdag gis bden pa'i mthu yis ni/} /{char med mu ge dang bcas bcom//} मया सत्यप्रभावेण त्रिशङ्कुनृपजन्मनि । कृता वृष्टिः सुदुर्भिक्षा बोधिर्नाधिगता तु सा ।। अ.क.१६०क/१७.३६ [2] पर्वतः — {de rjes shal ma li nags dang /} /{'gyur byed chu klung rnam bdun dag/} /{brgal nas rtse gsum zhes pa'i ri/} /{rab tu mtho ba dag tu slebs//} ततश्च शाल्मलीवनं सप्त क्षारतरङ्गिणीः । उत्तीर्याऽऽसाद्यते प्राङ्गुस्त्रिशङ्कुर्नाम पर्वतः ।। अ.क.६०ख/६.८४ [3] नदी — {rtse gsum zhes pa'i ri}…{de na rtse gsum zhes pa yi/} /{tsher ma rdo rje 'bigs byed yod/}… {chu klung rtse gsum zhes pa dang /} /{de na lcags kyi rtse yi ri//} त्रिशङ्कुर्नाम पर्वतः …तत्र त्रिशङ्कवो नाम कण्टका वज्रभेदिनः ।…त्रिशङ्कुर्नाम तटिनी तत्रायःशङ्कुपर्वतः । अ.क.६०ख/६.८६ २. त्रिककुत्, पर्वतः—त्रिकूटस्त्रिककुत्समौ अ.को.१५३क/२.३.२; त्रयः कूटाः शिखराण्यस्येति त्रिकूटः । अत एव त्रिककुत् । त्रिकूटपर्वतनामनी अ.वि.२.३.२.
rtse gsum kha gdeng
पट्टिशः, अस्त्रविशेषः — {ral gri dang mda' gzhu dang mdung thung dang rtse gsum kha gdeng dang dgra sta dang 'khor lo dang mda' bo che dang rdo rje rtse gcig pa dang rdo rje dang bong ba dang mtshon rtse gcig pa la sogs pa mtshon cha sna tshogs} असिधनुशरशक्तिपट्टिशपरशुचक्रतोमरकणयवज्रभुशुण्डिभिन्दिपालादीनि नानाप्रहरणानि ल.वि.१५०ख/२२२; पट्टिसः — {ral gri dang}…{rtse gsum kha gdeng dang}…{rdo rje rtse gcig pa thogs pa} असि…पट्टिस…कणयधराम् ल.वि.१४९ख/२२१; म. व्यु.४३६७ (६८ख).
rtse gsum kha gdengs
= {rtse gsum kha gdeng /}
rtse gsum gyi phyag rgya
पा. त्रिशूलमुद्रा, हस्तमुद्राविशेषः — {de bzhin du mthe bo khu tshur phyed pa dang mdzub mo la sogs zhes pa mdzub mo dang gung mo dang ming med rtse gsum gyi rnam par slar yang bkram pa dag ste/} {khu tshur phyed pa yis ni rtse gsum gyi phyag rgya ste} तथाऽङ्गुष्ठमुष्ट्यर्धं तर्जन्याद्या इति तर्जनीमध्यमाऽनामिका त्रिशूलाकारा विरला पुनरर्धमुष्ट्या त्रिशूलमुद्रा वि.प्र. १७५क/३.१७७.
rtse gsum can
ना. = {dbang phyug chen po} शूली, शिवः — {rtse gsum can la thun mtshams la ni gtor ma rnga chen bsgrags shing bstod dbyangs byed pa bzhin//} कुर्वन् सन्ध्याबलिपटहतां शूलिनः श्लाघनीयाम् मे.दू.३४४ख/१.३८.
rtse gsum pa
त्रिशूलम् १. अस्त्रविशेषः — {de nas gshin rje'i skyes bu de dag ral gri dang}…{rtse gsum la sogs pa thogs nas} अथ ते यमपालपुरुषा असि…त्रिशूलादीनुपसंगृह्य का.व्यू.२०४ख/२६२ । २. हस्तचिह्नविशेषः — {phyag g}.{yon gyi dang po na rtse gsum pa/} {phyag g}.{yas kyi dang po na rdo rje} प्रथमवामभुजे त्रिशूलं प्रथमदक्षिणभुजे वज्रम् हे.त.५ख/१४.
rtseg
= {rtseg ma/}
rtseg pa
द्र.— {zong la} *{tseg pa ni gzhan gyi don du yang mi bya ste} अकरणं परार्थेऽपि पणापणेः वि.सू.२७क/३३.
rtseg ma
• सं. पुरम्— {rta babs su 'gyur ro//} {de nyid ni rtseg ma gsum du bya ste/} {rtseg ma dang po ni sor phyed pa drug gis so//} तोरणं भवति । तदेव त्रिपुरं कारयेत् । प्रथमं पुरमर्धाङ्गुलैः षड्भिः वि.प्र.१२०ख/३.३९; {rta babs sum rtseg} त्रिपुरं तोरणम् वि.प्र.१२०ख/३.३९; {rtseg ma dang po la} प्रथमपुरे वि.प्र.१२०ख/३.३९; {rtsa ba'i rtseg ma'i lha'i gnas} मूलपुरदेवतास्थान(–) वि.प्र.१२१क/३.३९; {khang bzangs sum rtseg la sogs pa la gnas pa rnams} त्रिपुरप्रासादादौ स्थितानि वि.प्र.९२क/३.३ • ना. पूरा, महादूती — {'di lta ste/} {'og pag ma dang}…{rtseg ma dang}…{'byung po thams cad dbang du byed ma dang /} {de dag dang gzhan yang pho nya chen mo} तद्यथा—मेखला…पूरा… सर्वभूतवशंकरी चेति । एताश्चान्याश्च महादूत्यः म. मू.९८क/८.
rtsengs pa
वि. उत्कृष्टम् — {sham thabs ci nas kyang zlum por 'dug par 'gyur ba de ltar bgo bar bya'o/} /{ha cang rtsengs pa ma yin par ro/} /{ha cang 'jol ba ma yin par ro//} तथा निवसनं निवसीत यथा परिमण्डलं संस्थितं स्यात् । न चात्युत्कृष्टं नात्यपकृष्टम् वि.सू.४८ख/६२; {chos gos zlum por bgo bar bya zhing /} {ha cang rtsengs pa ma yin pa dang /} {ha cang 'jol ba ma yin pa dang} परिमण्डलं चीवरं प्रावृत्य, नात्युत्कृष्टं, नात्य(पकृ)ष्टम् श्रा.भू.४९ख/१२४.
rtsed
१. = {rtsed pa/} 2. = {rtsed mo/}
rtsed grogs
क्रीडासखा — {gzhon nu khyod kyi rtsed grogs lha yi bu 'dra ba/} /{bu pho de dag rnams dang lhan cig rtsed mo gyis//} एते कुमार तव देवसमानगर्भाः क्रीडासखायः सह पुत्र रमस्व चैभिः । रा.प.२४७ख/१४७; नर्मसुहृत् — {de yi drung du rtsed grogs gnyen bzang 'ongs//} आययौ… तस्यान्तिकं नर्मसुहृत्सुबन्धुः अ.क.२९८क/१०८.६३.
rtsed grogs kyi ma ma
क्रीडाधात्री— {byang chub sems dpa'i rim gror ma ma sum cu rtsa gnyis bskos par gyur te}… {brgyad ni rtsed grogs kyi ma ma'o//} तत्र बोधिसत्त्वस्यार्थे द्वात्रिंशद्धात्र्यः संस्थापिता अभूवन्…अष्टौ क्रीडाधात्र्यः ल.वि.५४क/७२; क्रीडनिका धात्री — {gzhon nu gzugs can snying po ma ma brgyad po pang na 'tsho ba'i ma ma gnyis dang}… {rtsen grogs kyi ma ma gnyis la rjes su gtad do//} बिम्बिसारः कुमारोऽष्टाभ्यो धात्रीभ्योऽनुप्रदत्तः । द्वाभ्यामङ्कधात्रीभ्यां…द्वाभ्यां क्रीडनिकाभ्यां धात्रीभ्याम् वि.व.४क/२.७६; म.व्यु.९४८१ (१३०क).
rtsed 'jo
केलिः — {sgyu rtsal mkhas pa'i rtsed 'jo la/} /{bdag po'i slob ma nyid du gyur//} सा ययौ शिष्यतां पत्युः कलाकौशलकेलिषु ।। अ.क.१४५ख/६८.५३; केली— {rgyal po'i rtsed 'jo yongs 'dris la/} /{dpung chen de ni rnam par rtse//} राजकेलीपरिचयैर्विजहार महाभुजः ।। अ.क.१२७क/६६.१८; नर्म — {'dod pas gzir ram tsha bas gdungs/} /{zhes pa nges med byed pa'i tshig/} /{rtsed 'jos skyes pa 'khrugs par ni/} /{bya phyir pho nya mos smras so//} कामार्ता घर्मतप्ता वेत्यनिश्चयकरं वचः । युवानमाकुलीकर्तुमिति दूत्याह नर्मणा ।। का.आ.३३९ख/३. १४३; लीला — {mdzes mas nags kyi mthar ni dal gyis phyin/} /{gzugs bzang rtsed 'jos mngon par dga' bas rol//} कान्ता वनान्तं शनकैरवाप्य लीलाभिरामा विजहार तन्वी । अ.क.११९ख/६५.२३; कौतुकम् श्री. को.१६६क ।
rtsed 'jo mkhan
वि. विलासिनी — {mtho ris do ra'i rtsed 'jo mkhan/} /{me na ka de 'di min nam//} इयं सा मेनका नूनं स्वर्गरङ्गविलासिनी । अ.क.१३२क/६६.८५.
rtsed 'jo ba
= {rtsed 'jo/}
rtsed 'jo'i chu bo
ना. नर्मदा, नदी श.को.१०१४.
rtsed pa
क्रि. क्रीडति — {'di dag ni byis pa rnams la rtsed pa ste/} {byis pa chung ngu rang gi gcin rtug la rtse ba dang mtshungs so//} आभिर्बालाः क्रीडन्ति, दारका इव स्वमूत्रपुरीषैः ल.वि.१०३ख/१५०.
rtsed po
= {rtsed mo/}
rtsed mo
• सं. १. क्रीडा — {rtsed mo'i bde 'bras 'dod pa ltar//} क्रीडाफलसुखेप्सुवत् बो.अ.२२ख/७.६२; {rdzu 'phrul gyis rnam par 'phrul pa'i rtsed mos dga' ba byang chub sems dpa' dag kho na la yod kyi} ऋद्धिविकुर्वितं क्रीडारतिर्बोधिसत्त्वानामेवास्ति सू.व्या.१४२ख/१९; खेला—क्रीडा खेला च कूर्दनम् अ.को.१४५क/१.८.३३; खेलतीति खेला । खेḶ चलने अ.वि.१.८.३३; केलिः — {skabs der 'bigs byed ngos la ni/} /{rngon gyi rtsed mo'i dge mtshan la/} /{'phong mkhas nor bzang song gyur pa//} अत्रान्तरे विंध्यतटीं मृगयाकेलिकौतुकी । प्रस्थितः सुधनो धन्वी अ.क.९६क/६४.९९; नर्म — {de yi drung du rtsed grogs gnyen bzang 'ongs//} आययौ…तस्यान्तिकं नर्मसुहृत्सुबन्धुः अ.क.२९८क/१०८.६३; विनोदः— {rgyud mang rtsed mo la gus dge mtshan gyis//} वीणाविनोदादरकौतुकेन अ.क.६३क/५९.११७; क्रीडनम् — {skye ba dang gnas pa dang 'jig pa'i bdag nyid kyi rtsed mo'i rnam pa sna tshogs kyi thabs la ltos pa'i phyir ro//} सर्गस्थितिप्रलयात्मकस्य विचित्रक्रीडनोपायस्यापेक्षणात् त.प.१९१क/९८; विक्रीडितम्— {bud med kyi mtshan ma rnams dang bud med kyi rtags rnams dang bud med kyi brda rnams dang bud med kyi rtsed mo rnams kyang ston par byed do//} ( स्त्रीलिङ्गानि) स्त्रीचिह्नानि स्त्रीनिमित्तानि स्त्रीविक्रीडितान्युपदर्शयति अ.श.२०२क/१८६ २. लास्यम् — {glu gar dang bzhad gad dang rtsed mo dang sil snyan sgrogs pa} प्रवृत्तनृत्तगीतहास्यलास्यवादित्रम् जा.मा.७४क/८५ • पा. लास्यम्, कलाविशेषः — {mchongs pa dang yi ge dang lag rtsis dang rtsis dang grangs dang gyad kyi 'dzin stangs dang rgyang nas phog pa dang}…{rtsed mo dang} …{spos sbyar ba la sogs pa'i sgyu rtsal}…{thams cad la} लङ्घिते… लिपिमुद्रागणनासंख्यसालम्भधनुर्वेदे… लास्ये… गन्धयुक्तौ—इत्येवमाद्यासु सर्वकर्मकलासु ल. वि.८०ख/१०८ • ना. क्रीडनः, ग्रहः — {'di lta ste/nyi} {ma dang}…{rtse med} ({rtsed mo}?){dang}…{gzugs ngan te/} {gza' chen po de dag} तद्यथा—आदित्यः…क्रीडनः…विरूपश्चेति । इत्येते महाग्रहाः म.मू.१०४ख/१३.
rtsed mo gyis
क्रि. रमस्व — {gzhon nu khyod kyi rtsed grogs lha yi bu 'dra ba/} /{bu pho de dag rnams dang lhan cig rtsed mo gyis//} एते कुमार तव देवसमानगर्भाः क्रीडासखायः सह पुत्र रमस्व चैभिः । रा.प.२४७ख/१४७.
rtsed mo dga' ba
= {rtsed mos dga' ba/}
rtsed mo byed
= {rtsed mo byed pa/}
rtsed mo byed pa
क्रि. क्रीडामनुभवति — {steng du bying zhing rkyal ba'i zhor la ni/} /{rgya mtsho'i chu la rtsed mo byed pa su zhig lags//} उन्मज्जनावतरणस्फुरणप्रसङ्गात्क्रीडामिवार्णवजलेऽनुभवन्ति केऽपि ।। जा.मा.८२क/९४.
rtsed mo byed pa'i gzhi
क्रीडापनकः — {shin tu rid pa'i wa dang khyir gyur cing /} /{gzhan dag rtsed mo byed pa'i gzhir gyur te//} सुदुर्बलाः श्वानशृगालभूताः परेषु क्रीडापनका भवन्ति ।। स.पु.३७ख/६६.
rtsed mo byos shig
क्रि. क्रीडतु — {mu khyud khyod 'di nyid du 'dug la/} {dga' bar spyod cig /'dod} {pa'i yon tan lnga 'byor cing ldan pas rtsed mo byos shig} वस निमे रमस्व निमे इहैव पञ्चभिः कामगुणैः समन्वितः समन्वङ्गीभूतः क्रीड वि.व.१९७ख/१.७०.
rtsed mo rtse bar bya
क्रि. क्रीडा क्रियते — {bo l+la ka k+ko la sbyar nas/} /{de la rtsed mo rtse bar bya//} क्रीडा च क्रियते तत्र बोलकक्कोलयोगतः । हे.त.२५ख/८४.
rtsed mo'i sgra
क्रीडाशब्दः — {sgra rnam pa mang po gang dag 'byung ba 'di lta ste/} {glang po che'i sgra'am}…{rtsed mo'i sgra'am} ये… विविधाः शब्दा निश्चरन्ति… तद्यथा—हस्तिशब्दा वा…क्रीडाशब्दा वा स.पु.१३३क/२१०.
rtsed mo'i 'dun sa
क्रीडागोष्ठी, क्रीडार्थं सभा— {rtsed mo'i 'dun sar bzhad gad dang /} /{de shes tshogs su gsang smra dang /} /{pha rol kun tu rmongs byed la/} /{gab tshig dag ni nyer mkho ldan//} क्रीडागोष्ठीविनोदेषु तज्ज्ञैराकीर्णमन्त्रणे । परव्यामोहने चापि सोपयोगाः प्रहेलिकाः ।। का.आ.३३८क/३.९७.
rtsed mo'i gnas
आक्रीडः, ओ डम् — {'dod pa'i lha yi rtsed mo'i gnas 'gyur 'dra/} /{yid la lta bar rab tu 'dod par gyur//} आक्रीडभूतानि मनोभवस्य द्रष्टुं भवत्येव मनःप्रहर्षः ।। जा.मा.१११ख/१२९; द्र. {rtsed mo'i sa/}
rtsed mo'i tshul
वि. क्रीडाशीलः — {rtsed mo'i tshul dang sha za sogs/} /{de rnams ji ltar smras pa yin//} क्रीडाशीलपिशाचादिप्रणीताः स्युः कथं च ताः ।। त.स.१३१ख/१११९; द्र. {rtsed mo'i tshul can/}
rtsed mo'i tshul can
वि. क्रीडनशीलः — {de'i phyir ji ltar 'di 'dra ba rtsed mo'i tshul can dang sha za la sogs pa srid par 'gyur} तदीदृशं कथं क्रीडनशीलस्य पिशाचादेः सम्भाव्यते त.प.३२५ख/१११९; द्र. {rtsed mo'i tshul/}
rtsed mo'i sa
आक्रीडः, ओ डम् — {shing ljon pa}…{rig sngags 'chang rnams kyi rtsed mo'i sar rung ba zhig na spre'u chen po gcig pu rgyu ba zhig tu gyur to//} पादपे विद्याधराक्रीडभूते महाकायः कपिरेकचरो बभूव जा.मा.१३९ख/१६२; द्र. {rtsed mo'i gnas/}
rtsed mos dga' ba
क्रीडारतिः — {rdzu 'phrul gyis rnam par 'phrul pa'i rtsed mos dga' ba byang chub sems dpa' dag kho na la yod kyi} ऋद्धिविकुर्वितं क्रीडारतिर्बोधिसत्त्वानामेवास्ति सू.व्या.१४२ख/१९.
rtsen
= {rtsen pa/}
rtsen grogs
= {rtsed grogs/}
rtsen du bcug
भू.का.कृ. क्रीडापितः — {sems can 'di dag thams cad kyang bdag gis rtsen du bcug /dga'} {bar byas pa/} {bde bar gsos} इमे खलु सत्त्वाः सर्वे मया क्रीडापिता रमापिताः सुखं जीवापिताः स.पु.१२९ख/२०५.
rtsen dus
= {nyin mo} दिवसः, दिनम् मि.को.१३२ख ।
rtsen pa
क्रि. (अवि., अक.) क्रीडति — {mngon shes yon tan rnams kyis rtsen} क्रीडत्यभिज्ञागुणैः सू.अ.२५४क/१७३; दीव्यति — {bye brag tu bshad pas rtsen pas na bye brag tu smra ba'o//} विभाषया दीव्यन्ति वैभाषिकाः अभि.स्फु.३११क/११८६.
rtsen ma
केलिः — {rig pa 'dzin ma rtsen ma'i rdo rje rnal 'byor ma'i rjes su gnang ba'i cho ga} विद्याधरीकेलिवज्रयोगिन्याज्ञाविधिः क.त.१५८८.
rtser
= {rtse ru /}
rtser dong dong ba
यात्रा— {mtsho de'i longs spyod kyis sems rab tu dga' zhing de na skyed mos tshal du rtser dong dong ba bzhin du longs spyod rjes su myong zhing rab tu dga' bar gyur to//} तस्य च सरसो विभूत्या प्रमुदितहृदयास्तत्रोद्यानयात्रामिवानुभवन्तः परां प्रीतिसम्पदमुपजग्मुः जा.मा.१२०क/१३८.
rtser gnas brtan min
अकौटस्थ्यम् — {des na brtser} ({rtser}?){gnas brtan min yang /} /{tha snyad du ni de rten} ({rtag}?){yin//} तेनेयं व्यवहारात् स्यादकौटस्थ्येऽपि नित्यता । त.स.८३ख/७६७; {'o na yi ge rnams kyi ni/} /{brtser} ({rtser}?){gnas brtan min de ltar grub//} वर्णानामपि न त्वेवमकौटस्थ्येऽपि सेत्स्यति । त.स.८३ख/७६८.
rtser 'dzeg par 'gyur ba
क्रि. शेखरीभवति — {ser skya pa la sogs pa'i sems pa med pa can nam gzhan dag gang las grub pa'i khang bzangs kyi rtser 'dzeg par 'gyur ba} कापिलादीनामप्यचैतन्यमितरद् वा यतः सिद्धिसौधशेखरीभवति प्र.अ.४०क/४६.
rtses
१. = {rtses pa/} 2. {rtses shig/} 3. (= {rtse yis})— {yang na rwa rtses 'di yi dregs pa sel//} विषाणकोट्या मदमस्य वोद्धर जा.मा.२०८क/२४२.
rtses pa
• कृ. १. क्रीडितवान् — {de rgyan po byed pa'i mi gzhan zhig dang lhan cig tu cho los rtses pa} सोऽपरेण पुरुषेण सार्धमक्षैः क्रीडितवान् अ.श.११०ख/१०० २. रममाणः, ओ णा — {de dang yun ring rtses pa las/} /{dus su bu ni de yis thob//} रममाणा चिरं तेन काले पुत्रमवाप सा ।। अ.क.१४६क/१४.८२ • सं. क्रीडितम् — {mdza' bo dang snying du sdug pa dang chung po grogs dag dang /} {bgad pa dang rtses pa dang dga' ba dang dga' dgur spyod pa spangs pa'i phyir} मित्रसुहृद्वयस्यैश्च सह हसितक्रीडितरमितपरिचारितप्रतिविरमणतया बो.भू.१०४ख/१३४; रमितम् — {bdag gi reg dang phrad pa dang /} /{bdag ni bgad dang rtses pa las/} /{ban glang mo btags thar pa ltar/} /{da ni bdag mo 'gro bar bya//} स्पर्शसङ्गमने मह्यं हसितं रमितं च मे । नागीव बन्धनान्मुक्ता एषा गच्छामि साम्प्रतम् ।। वि.व.२१२ख/१.८७.
rtses shig
क्रि. क्रीडस्व — {kye skyes bu tshur shog /lus} {la me 'bar ba ma zhi bar 'dod pa'i yon tan lnga dang phrad cing ldan par rtses shig} एहि त्वं भोः पुरुष अनिर्वापितेनात्मभावेन पञ्चभिः कामगुणैः समर्पितः समन्वङ्गीभूतः क्रीडस्व शि.स.९३क/९३.
rtsog pu
उत्कुटम् — {rkang pa gnyis mnyam pa long bu 'phong tshos kyi rtsa ba la reg pa dag ste byin pa gnyis dang brla gnyis steng du son pa ni rtsog pu'o//} द्वौ पादौ समौ गुल्फौ फिच्चकमूललग्नौ ऊर्ध्वं गतं जानुद्वयमूरुद्वयं चेत्युत्कुटम् वि.प्र.९९ख/३.१९; उत्कुटकम् — {tsog pur 'dug cing tsog pu ni spong ba'i sbyor ba yin no zhes rjes su brtson par byed pa} उत्कुह (?ट)कस्थितो भवत्युत्कुह (? ट)कप्रहाणयोगमनुयुक्तः श्रा.भू.२१क/५०.
rtsod
= {rtsod pa/}
rtsod mkhas
= {rtsod pa'i chos la mkhas pa/}
rtsod bcas
= {rtsod pa dang bcas pa/}
rtsod dang nyon mongs kyis stong pa
वि. कलहायासशून्यः — {rtsod dang nyon mongs kyis stong pa/} /{zhi ba'i nags kyi nang dag tu//} कलहायासशून्यासु शान्तासु वनभूमिषु ।। बो.अ.२६ख/८.८५.
rtsod du 'jug
क्रि. विग्राहयति — {gzhan dag kyang rtsod du 'jug} अन्यांश्च विग्राहयति शि.स.८६क/८४.
rtsod dus
कलियुगम्, युगभेदः — {rtsod dus la chos min rab tu 'jug pa de nyid rtsod dus 'jug pa zhes pa'i don to/} /{chos ma yin pa'i bdag nyid rtsod pa'i dus so//} कलियुगे स एवाधर्मप्रवृत्तिः, कलियुगं वहतीत्यर्थः । तदेवाधर्मात्मकं कलियुगम् वि.प्र.१७१क/१.२२; द्र.— {kla klo'i rjes la mtshon gyis 'khrug /mtshon} {gyi rjes la rtsod dus so//} म्लेच्छान्ते शस्त्रसंक्षोभः शस्त्रान्ते च कलिर्युगः । ल.अ.१८८क/१५८; कलिकालः— {rtag tu dam pas bsten 'os shing /} /{rtsod dus rab tu 'phrog byed pa/} /{rdzogs ldan lta bu gang gis ni/} /{skye bo chos rnams 'dzin par byas//} सदा सदाश्रयार्हेण कलिकालापहारिणा । कृतः कृतयुगेनेव येन धर्मधरो जनः ।। अ.क.२०क/३.६; द्र. {rtsod ldan dus/}
rtsod ldan
• सं. = {rtsod dus} कलिः, युगभेदः — {de la gsum ldan gyi rkang pa gnyis dang gnyis ldan gyi rkang pa gnyis dang rtsod ldan gyi rkang pa gcig ste} तत्र त्रेतायाः पदद्वयम्, द्वापरस्य पदद्वयम्, कलेरेकपदम् वि.प्र.२०३क/१. ८७ • ना. कलिः, नृपः — {chags ldan sa skyong rtsod ldan zhes pa des/} /{rtse dga' la ni bud med rnams dag gis/} /{rkang pas bsnun dang kha yi chang gis kyang /} /{mya ngan med mdzes ba ku la dpal thob//} रागी कलिर्नाम स भूमिपालः पादप्रहारैर्वदनासवैश्च । लेभे विलासेषु नितम्बिनीनामशोकशोभां बकुलश्रियं च ।। अ.क.२९५ख/३८.९; द्र. {rtsod ldan dus/}
• क्रि. (वर्त., विधौ; सक.; {btsad} भवि., भूत.) विवदति — {lta ba dang tshul khrims dang brtul zhugs kyi nye bar len pa gnyis kyis mu stegs can rnams nang rtsod de} दृष्टिशीलव्रतोपादानाभ्यां तीर्थ्या अन्योन्यं विवदन्ति अभि.स.भा.४२क/५८; चोदयति म.व्यु.२८०७ (५१क) • सं. १. = {'thab mo} कलिः — {khyod bdag pha spun chos dag gis/} /{'byor ba phyed ni bdag la stsol/} /{gal te min na nor skal la/} /{'khu bas rtsod pa nyid rab skye//} भ्राता तवाहं धर्मेण विभवार्धं प्रयच्छ मे । न चेद्भागधनद्रोहात् कलिरेव प्रजायते ।। अ.क.९०ख/९.५६; कलहः — {zhe sdang bzhad gad rtsod pa la/} /{skye bo mang po chags pa ste//} द्वेषोपहासकलहासक्तश्च विपुलो जनः ।। अ.क.२५७क/९३.९४; डिम्बः — {lha rnams dus dus su char 'bebs pas sa gzhi lo thog dang ldan zhing 'thab pa dang 'thab mo dang rtsod pa dang 'khrug long dang chom rkun dang mu ge dang nad rnams rab tu zhi bar gyur} देवः कालवर्षी शस्यवती वसुमति प्रशान्तकलिकलहडिम्बडमरतस्कर(दुर्भिक्ष भो.पा.)रोगापगता वि. व.१५४क/१.४२; आरम्भः — {mi rung ba nyid dang rtsod pa dang bcas pa nyid dang brtsam du mi rung ba nyid ni ma dag pa'o//} अकल्पिकता सारम्भत्वमपराक्रमतेत्यशुद्धिः वि.सू.२१क/२५; द्वन्द्वः — {rtsod pa med cing 'tshe med par/} /{rang dbang du ni spyod par shog//} निर्द्वन्द्वा निरुपायासाः सन्तु स्वाधीनवृत्तयः ।। बो.अ.३८ख/१०.२८; युद्धम् — {skye ba snga mar zas dus su/} /{gtsug lag khang du rtsod pa byas/} /{las de'i 'bras bu 'di dag go//} विहारे पूर्वजन्मनि । भक्तकाले कृतं युद्धं तस्यैतत्कर्मणः फलम् ।। अ.क.१३६ख/६७.३१; रणः — {'jigs pa dang bcas pa dang rtsod pa dang bcas pa dang nyes pa dang bcas pa dang skyon dang bcas par shes nas rnam par spangs pa} सभयाः सरणाः सादीनवः सदोषाः इति ज्ञात्वा विवर्जिताः ल.वि.१०६क/१५३ । २. विवादः — {'thab pa dang rtsod pa'i nang du bdag gis bem po lta bu dang lug ltar lkugs pa lta bur bya'o//} जडसमेन, एडकमूकसमेन मया कलहविवादेषु भवितव्यम् शि.स.१०५ख/१०४; अधिकरणम् — * {brtan du rung zhing yid ches pa yin te/} {sems can rnams kyi rtsod pa byung ngo cog du tshad mar gzhog par 'os la} यत्पुनः श्रद्धेयो भवति प्रत्ययितः सत्त्वानामुत्पन्नोत्पन्नेष्वधिकरणेषु प्रामाणिकत्वेन स्थेयः बो.भू.१६क/१९; {zhi ba thams cad ni bya ba'i phyir rtsod pa la 'jug go//} सर्वशमथानां कृत्याधिकरणेऽवतारः वि.सू.९२क/११०; विमतिः — {rtsod pa'i rten gyi dngos po ni/} /{'ga' la mngon sum du ni gsal//} विमतेरास्पदं वस्तु प्रत्यक्षं कस्यचित् स्फुटम् । त.स.३ख/५६; विग्रहः — {rtsod par 'dod pa}…{de dag gi rtsod pa dang}…{skyes shing skyes pa rnams slar nub pa nyid du 'gyur} तेषां विग्रहीतुकामानां… उत्पन्नोत्पन्ना विग्रहाः… पुनरेवान्तर्धास्यन्ति अ.सा.४५ख/२६; {rtsod pa bzlog pa'i tshig le'ur byas pa zhes bya ba} विग्रहव्यावर्तनीकारिकानाम क.त.३८२८; निग्रहः — {bu ni bsad las chang 'tshong mas/} /{rtsod la mtshungs pa'i chags pa ni/} /{de yi mi mthun phyogs 'jigs slad/} /{brjod nas de btang rnam par bkrol//} शौण्डिकेनाऽऽत्मजवधाद्दीक्षितं (द्विक्षिप्तं लि.पा.) तुल्यनिग्रहम् । तद्विपक्षभयेनो(यायो लि.पा.)क्त्वा तत्संत्यक्तं व्यमोक्षयत् ।। अ.क.१६१क/१७.४८; संरम्भः — {de la 'gro kun phra ba yi/} /{dbye ba mkhyen pa nyid sgrub na/} /{gzhung rtsod dag la rtsod pa yis/} /{gnas min 'jig rten nyon mongs 'gyur//} तत्र सर्वजगत्सूक्ष्मभेदज्ञत्वप्रसाधने । अस्थाने क्लिश्यते लोकः संरम्भाद् ग्रन्थवादयोः ।। त.स.११४ख/९९३; प्रवादः— {kha cig sgra yi bstan bcos dag dang ni/} /{gzhan ni rig byed lam dang rtog ge rtsod pas} केचिद् व्याकरणैः परे श्रुतिपथैस्तर्कप्रवादैः परे अ.क.७२ख/७. २२; अनुवादः — {nor la rtsod pa spun zla dang /} /{smod cing rtsub pas bla ma dang /} /{gcig la 'dod pas grogs po la/} /{bud med kyis ni sdang du 'jug//} भ्रातुरर्थानुवादेन गुरुं पारुष्यकुत्सया । मित्रमेकाभिलाषेण नयन्ति द्वैध (द्वेष लि.पा.)तां स्त्रियः ।। अ.क.२८२क/३६.२२ । ३. चोदनम् — {gzugs sogs bzhin skyon med ce na/} /{der yang rtsod pa mtshungs pa yin//} रूपादिवददोषश्चेत् तुल्यं तत्रापि चोदनम् ।। प्र.वा.११३क/१.१५१; चोदना— {med pa mi byed pa'i phyir zhes bya ba la sogs pas rtsod pa lnga byas pa gang yin pa} येयम् ‘असदकरणात्’ इत्यादिना पञ्चधा चोदना कृता त.प.१५३ख/३१; {'bras bu yod par smra ba khyed cag gi rtsod pa'i lan gang yin pa de ni 'bras bu med par smra ba blo bzangs te/} {sangs rgyas pa rnams kyi yang yin par 'gyur ro//} तस्यां च चोदनायां यदुत्तरं भवतां सत्कार्यवादिनाम्, तदसत्कार्यवादिनां सुधियां बौद्धानां भविष्यति त.प.१५४क/३२; चोद्यम् — {rtsod pa 'di yang khyed nyid la yod pa yin gyi/} {bdag la ni ma yin te} एतदपि भवत एव चोद्यं नास्माकम् प्र.अ.११४क/१२२; अनुयोगः — {gzhan du min te 'di ltar yang /} /{'di ni rtsod pa rigs bcas min//} नान्यथेति न चाप्येवमनुयोगोऽत्र युक्तिमान् । त.स. १०८ख/९४८ । ४. वादः — {rtsod pa'i rigs pa zhes bya ba'i rab tu byed pa rdzogs so//} वादन्यायो नाम प्रकरणं समाप्तम् वा.न्या.३५५ख/१३६; {rtsod pa gzhan bstan par bya ba'i don du yang brjod do//} वादान्तरं वा दर्शयितुं पुनरुच्यते त.प.७१क/५९३; {cung zad skye ba yang med la 'gag pa yang med pas ya mtshan can 'tsho byed rnams kyi rtsod pa bslangs pa yin no//} न तु कश्चिदुत्पादो नापि निरोध इत्याजीवकानां पाषण्डिनां वादः परिगृहीतो भवति अभि.स्फु.११८ख/८१४; {de yis rtsod pa rgyal ba'i bar/} /{gtsug lag khang gi tshogs bkag tshe//} रुद्धे विहारसम्भारे तेन वादजयावधि । अ.क.१८९ख/२१.६० । ५. = {rtsod dus} कलिः, युगभेदः — {byas pa'i dus dang skyabs byung dus/} /{gnyis po gzhan dang rtsod pa ste//} कृतयुगश्च त्रेता च द्वापरं कलिनस्तथा । ल.अ.१८८क/१५९ • पा. (ती.द.) वादः, पदार्थभेदः — {tshig gi don bcu drug/} {tshad ma}…{rtsod pa}…{chad pa'i gnas} षोडश पदार्थाः—प्रमाणम् … वादः… निग्रहस्थानम् म.व्यु.४५३५ (७१क) • वि. विवादी — {gos dang zas la rtsod pa dang /} /{rna bar bud med sngags byin pas/} /{de dag rnams ni phye bar gyur//} वस्त्राशनविवादिनाम् । स्त्रीमन्त्रदत्तकर्णानां भेदस्तेषामजायत ।। अ.क.२८२क/३६.२६.
rtsod pa bkod pa
चोद्योपक्रमः — {'dir des rtsod pa bkod pa sngon du 'gro ba can gyi lan btab pa smras pa} स हि चोद्योपक्रमे परिहारं किलात्राह त.प.७२ख/५९७.
rtsod pa rgyal ba
वादजयः — {de yis rtsod pa rgyal ba'i bar/} /{gtsug lag khang gi tshogs bkag tshe//} रुद्धे विहारसम्भारे तेन वादजयावधि । अ.क.१८९ख/२१.६०.
rtsod pa thams cad yang dag par chad pa
वि. (सर्व)विवादव्युच्छेदकः लो.को.१९१३.
rtsod pa dang bcas pa
वि. सविवादः, ओ दा — {'gyed pa dang bcas pa dang rtsod pa dang bcas pa dang rnam par 'tshe ba dang bcas par yang dag par mthong nas lta ba de yang spong la} स तां सविग्रहां सविवादां सविहिंसां च समनुपश्यन्निमां च दृष्ंइट प्रतिनिसृजति अ.श.२८०क/२५६; {theg chen rtsod bcas phyir zhe na} सविवादं महायानमिति चेत् बो.अ.३२ख/९.४४; सरणः — {'jigs pa dang bcas pa dang rtsod pa dang bcas pa dang nyes pa dang bcas pa dang skyon dang bcas par shes nas rnam par spangs pa} सभयाः सरणाः सादीनवाः सदोषाः इति ज्ञात्वा विवर्जिताः ल.वि.१०६क/१५३.
rtsod pa dang bcas pa nyid
सारम्भत्वम्— {mi rung ba nyid dang rtsod pa dang bcas pa nyid dang brtsam du mi rung ba nyid ni ma dag pa'o//} अकल्पिकता सारम्भत्वमपराक्रमतेत्यशुद्धिः वि.सू.२१क/२५.
rtsod pa po
वादी — {des na de nyid nges byas la/} /{rtsod pa po rnams rtsod mi bya//} निश्चिन्वन्तस्ततस्तत्त्वं विवदेरन्न वादिनः ।। त.स.१०७ख/९३९.
rtsod pa byung ba
अधिकरणवृत्तिः — {rtsod pa byung ba spyod pa la mkhas pa'o//} कुशलस्याधिकरणवृत्तेऽध्याचारे च वि.सू.९०क/१०८.
rtsod pa byed
= {rtsod byed/}
rtsod pa byed pa
= {rtsod byed/}
rtsod pa 'byin
कलिः लो.को.१९१३.
rtsod pa sbed pa
वि. अधिकरणसञ्चारकः — {phyir 'ongs na dge 'dun gzhi pos rtsod pa sbed pa bsko'o//} प्रत्यागते मूलसङ्घेनाधिकरणसञ्चारकसम्मतिः वि.सू.९०क/१०८.
rtsod pa mang po 'dod ma
ना. बहुकलहेच्छा, इच्छादेवी — {stag gdong ma las skyes pa rtsod pa mang po 'dod ma dang}…{'dod ma sum cu rtsa bdun rnams ni gsung gi dkyil 'khor la} बहुकलहेच्छा व्याघ्रास्याजन्या…सप्तत्रिंशदिच्छा वाङ्मण्डले वि.प्र.४५क/४.४६.
rtsod pa med
= {rtsod pa med pa/}
rtsod pa med pa
• सं. १. विवादाभावः — {de dag la rtsod pa med pa'i phyir ro//} तत्र विवादाभावात् त.प.२०७ख/८८३; अविवादः — {ngas rig go zhes bya ba 'di nga'i shes pas shes pa po 'di rtogs par 'gyur ro zhes bya ba 'di la rtsod pa med pa nyid yin te} ‘अहं वेद्मि’ इत्ययमहम्प्रत्ययो ज्ञातारं प्रतिपद्यते—इत्यत्राविवाद एव त.प. २०४क/१२३; {gang du de nyid don byed pa der ni rtsod pa med pa kho na'o//} यत्र तु तदेवार्थक्रिया तत्राविवाद एव प्र.अ.४क/५; {gzhan la yang ni rtsod med de//} अविवादः परस्यापि त.स.१२३क/१०७२; निर्विवादः — {de lta yin na ji ltar 'dod pa bzhin du ni/} /{'jug pas rtsod pa med 'gyur te//} तथा च निर्विवादं स्याद् यथेष्टं सम्प्रवर्तताम् । प्र.अ.६क/७; अचोद्यम्— {mngon sum ma yin pa'i gtan tshigs kyi dbang du byas pa yin pas 'di la rtsod pa med do//} अप्रत्यक्षसिद्धिहेतुलिङ्गाधिकाराद् वा अचोद्यमेवैतत् वा.टी.५४ख/७ । २. = {sangs rgyas} निर्द्वन्द्वः, बुद्धस्य नामपर्यायः म.व्यु.५८ (२ख) • वि. निर्द्वन्द्वः — {rtsod pa med cing 'tshe med par/} /{rang dbang du ni spyod par shog//} निर्द्वन्द्वा निरुपायासाः सन्तु स्वाधीनवृत्तयः ।। बो.अ.३८ख/१०.२८; निराकुलः — {de phyir tha dad nus yod pas/} /{thams cad rtsod pa med par 'gyur//} तच्छक्तिभेदसद्भावात् सर्वमेव निराकुलम् ।। त.स.११ख/१३९.
rtsod pa med par gyur pa
अविवादप्राप्तिः — {rtsod par gyur pa sdug bsngal zhi mi 'gyur/} /{rtsod pa med par gyur pa sdug bsngal 'gag//} विवादप्राप्त्या न दुःखं प्रशाम्यते अविवादप्राप्त्या (ता पा.टि.) च दुःखं निरुध्यते प्र.प. ४६क/५४.
rtsod pa smra ba
विवादः म.व्यु.७५९७ (१०८ख).
rtsod pa mtshungs pa
समानं चोद्यम् — {ma skyes pa ji ltar yod zhig pa yang ji ltar yod ces rtsod pa mtshungs so//} अनुत्पन्ना कथमस्ति विनष्टा कथमस्तीति समानं चोद्यम् प्र.अ.११५क/४५४; तुल्यं चोदनम् — {gzugs sogs bzhin skyon med ce na/} {gal te de la khyad par can/} /{las rnams bdag po ma yin na/} /{de yang rtsod pa mtshungs pa yin//} रूपादिवददोषश्चेत् तुल्यं तत्रापि चोदनम् ।। आधिपत्यं विशिष्टानां यदि तत्र न कर्मणाम् । प्र.वा. ११३क/१.१५१; तुल्यनिग्रहः — {bu ni bsad las chang 'tshong mas/} /{rtsod la mtshungs pa'i chags pa ni/} /{de yi mi mthun phyogs 'jigs slad/} /{brjod nas de btang rnam par bkrol//} शौण्डिकेनाऽऽत्मजवधाद्दीक्षितं (द्विक्षिप्तं लि.पा.) तुल्यनिग्रहम् । तद्विपक्षभयेनो (यायो लि. पा.)क्त्वा तत्संत्यक्तं व्यमोक्षयत् ।। अ.क.१६१क/१७. ४८.
rtsod pa bzlog pa
ना. विग्रहव्यावर्तनी, ग्रन्थः — {rtsod pa bzlog pa'i tshig le'ur byas pa zhes bya ba} विग्रहव्यावर्तनीकारिकानाम क.त.३८२८.
rtsod pa la dga' ba
वि. विवादाभिरतः — {chos kyis rtsod pa la dga' ba ma yin te/} {chos la rtsod par mi byed do//} न च धर्मविवादाभिरतो भवति, न च धर्मविवादं करोति स.पु.१०७क/१७२.
rtsod pa la zhugs
= {rtsod pa la zhugs pa/}
rtsod pa la zhugs pa
पा. अधिकरणप्रसृतः, परिहाणिप्रत्ययभेदः — {yongs su nyams par 'gyur ba'i rkyen rnams} …{lnga}…{las kyi mtha' la zhugs pa yin}…{rtsod pa la zhugs pa yin} परिहाणिप्रत्ययाः…पञ्च—कर्मान्तप्रसृतो भवति… अधिकरणप्रसृतो भवति अभि.स्फु.२१४ख/९९१.
rtsod pa'i khyu mchog
वि. तर्कपुङ्गवः लो.को.१९१४.
rtsod pa'i chos la mkhas pa
वि. अधिकरणकुशलः — {sde snod gsum pa chos smra ba rigs pa dang grol ba'i spobs pa can 'khor lnga brgya pa rtsod pa'i chos la mkhas pa zhig} त्रिपिटो धार्मकथिको युक्तमुक्तप्रतिभानः पञ्चशतपरिवारः अधिकरणकुशलः वि.व.१५०क/१.३८.
rtsod pa'i mchu can
वि. चोद्यचुञ्चुः — {rtogs pa chung ngu rtsod pa'i mchu can rtsod pa dag} मनागप्यनवगच्छन्तश्चोद्यचुञ्चवश्चोचुदुः वा.टी.६६ख/२१.
rtsod pa'i rten
विवादाधिकरणम्— {rtsod pa'i gzhi'o zhes bya ba ni rtsod pa'i rten du gyur pa zhes bya ba'i don to//} विवादपदमिति विवादाधिकरणापन्नमित्यर्थः त.प. १६७ख/५३; विमतेरास्पदम्— {rtsod pa'i rten gyi dngos po ni/} /{'ga' la mngon sum du ni gsal//} विमतेरास्पदं वस्तु प्रत्यक्षं कस्यचित् स्फुटम् । त.स.३ख/५६; विवादास्पदम् — {rtsod pa'i rten du gyur pa} विवादास्पदीभूतम् त.प.१६७क/५३; द्र. {rtsod pa'i gnas/}
rtsod pa'i rten du gyur pa
वि. विवादास्पदीभूतम् — {'di'i gzhir gyur pa ni rtsod pa'i rten du gyur pa zhes bya ba'i don to//} अस्या अधिकरणभावापन्नं विवादास्पदीभूतमित्यर्थः त.प.१६७क/५३; विवादाधिकरणापन्नम् — {rtsod pa'i gzhi'o zhes bya ba ni rtsod pa'i rten du gyur pa zhes bya ba'i don to//} विवादपदमिति विवादाधिकरणापन्नमित्यर्थः त.प.१६७ख/५३.
rtsod pa'i dus
= {rtsod dus/}
rtsod pa'i gnas
विवादास्पदम् — {rtsod pa'i gnas gyur bye brag gi/} /{stobs kyis mtshan nyid mi 'dra'i blo/} /{de rnams dag ni 'byung min te/} /{rim gyis 'byung phyir bde sogs bzhin//} न विवादास्पदीभूतविशेषबलभाविनी । वैलक्षण्यमतिस्तेषु क्रमोत्पत्तेः सुखादिवत् ।। त.स.३१क/३२६; विवादपदम् — {rtsod pa'i gnas su gyur pa yi/} /{blo rnams don gcig yul can min//} विवादपदमारूढा नैकार्थविषया धियः । त.स.१८ख/२०६; द्र. {rtsod pa'i rten/}
rtsod pa'i gnas gyur
= {rtsod pa'i gnas su gyur pa/}
rtsod pa'i gnas su gyur pa
वि. विवादपदमारूढः — {rtsod pa'i gnas su gyur pa yi/} /{blo rnams don gcig yul can min//} विवादपदमारूढा नैकार्थविषया धियः । त.स. १८ख/२०६; विवादास्पदीभूतः — {rtsod pa'i gnas gyur bye brag gi/} /{stobs kyis mtshan nyid mi 'dra'i blo/} /{de rnams dag ni 'byung min te/} /{rim gyis 'byung phyir bde sogs bzhin//} न विवादास्पदीभूतविशेषबलभाविनी । वैलक्षण्यमतिस्तेषु क्रमोत्पत्तेः सुखादिवत् ।। त.स. ३१क/३२६.
rtsod pa'i spyod yul
विवादगोचरः लो.को.१९१४; द्र. {rtsod pa'i yul/}
rtsod pa'i rtsa bar gyur
= {rtsod pa'i rtsa bar gyur pa/}
rtsod pa'i rtsa bar gyur pa
वि. विवादमूलम् — {rtsod pa'i rtsa bar gyur pa dang /} /{'khor ba'i rgyu phyir rim rgyu'i phyir/} /{sems byung rnams las tshor ba dang /} /{'du shes logs shig phung por gzhag//} विवादमूलसंसारहेतुत्वात् क्रमकारणात् । चैत्तेभ्यो वेदनासंज्ञे पृथक्स्कन्धौ निवेशितौ ।। अभि.को.२ख/१.२१.
पा. अधिकरणवस्तु — {rtsod pa'i gzhi'i zhu ba'i skabs so//} ( इति) अधिकरणवस्तुपृच्छा(गतम्) वि.सू.९२क/११०; {rtsod pa'i gzhi rdzogs so//} समाप्तञ्चाधिकरणवस्तु वि.सू.९२क/११०; विवादपदम्— {bum pa sogs bzhin dbang po ni/} /{gnyis kyis gzung dang gzung ba min/} /{rtsod pa'i gzhi dang 'di 'dra bar//} कलशादिकम् ।। द्वीन्द्रियग्राह्यमग्राह्यं विवादपदमीदृशम् । त.स.३ख/५३; {rtsod pa'i gzhi'o zhes bya ba ni rtsod pa'i rten du gyur pa zhes bya ba'i don to//} विवादपदमिति विवादाधिकरणापन्नमित्यर्थः त.प.१६७ख/५३.
rtsod pa'i gzhi byed pa
वि. आधिकरणिकः — {gang na dge slong 'thab krol byed pa mtshang 'dru bar byed pa 'thab mo byed pa 'thab par byed pa rtsod pa'i gzhi byed pa dag 'khod pa}…{'gro bar mi bya'o//} न गन्तव्यं…यत्र भिक्षवो भवन्ति कलहकारका भण्डनकारका विवादकारका विग्रहकारका आधिकरणिकाः वि.व.२२०क/२.१३१.
वि. विवादास्पदीभूतम् — {rtsod pa'i gzhir gyur pa'i skul bar byed pa las byung ba'i shes pa} विवादास्पदीभूतं चोदनाजनितं ज्ञानम् त.प.२३४क/९३८; विवादास्पदमारूढम् — {des na rtsod pa'i gzhir gyur yin/} /{shes pa nyid phyir gnyis su med/} /{rig bya rig par byed po dag/} /{bral zhing gzugs brnyan lta bu yin//} विवादास्पदमारूढं विज्ञानत्वादतो मतः । अद्वयं वेद्यकर्तृत्ववियोगात् प्रतिबिम्बवत् ।। त.स.७५ख/७०९; विवादपदम् — {rtsod pa'i gzhir gyur sems dag ni/} /{tha dad lus la gnas pa'i phyir/} /{rgyu 'bras nyid ni yod pa min/} /{ba lang rta yi shes pa bzhin//} कार्यकारणता नास्ति विवादपदचेतसोः । विभिन्नदेहवृत्तित्वाद् गवाश्वज्ञानयोरिव ।। त.स.६८क/६३४.
rtsod pa'i gzhir ma gyur pa
वि. अविवादास्पदीभूतः — {gal te nus na de'i tshe nus pa yod pa na da ltar bar 'gyur te/} {rtsod pa'i gzhir ma gyur pa'i da ltar ba bzhin no//} यदि समर्थाः; तदा सामर्थ्यसद्भावे वर्तमानाः प्राप्नुवन्ति, अविवादास्पदीभूतवर्तमानवत् त.प.८७ख/६२७.
rtsod pa'i yul
१. विवादगोचरः — {mngal la sogs par rtsod pa'i yul du gyur pa'i dang po'i rnam par shes pa rgyud gcig pa zhes bya ba ma yin te} गर्भादौ प्रथमं विज्ञानं विवादगोचरापन्नैकसन्तानिकं न भवति त.प.१०६क/६६३ । २. = {rtsod pa'i yul nyid} विवादविषयता — {gang snga ma dang lhan cig gcig tu gzung ba'i gcig nyid ni rtsod pa'i yul gyi gcig nyid bdag gir byed pa yin no//} एकत्वं हि पूर्वेण सह गृह्यमाणमेकतां विवादविषयतां स्वीकरोति प्र.अ.१९क/२१.
rtsod pa'i yul du gyur pa
वि. विवादगोचरापन्नः — {mngal la sogs par rtsod pa'i yul du gyur pa'i dang po'i rnam par shes pa rgyud gcig pa zhes bya ba ma yin te} गर्भादौ प्रथमं विज्ञानं विवादगोचरापन्नैकसन्तानिकं न भवति त.प.१०६क/६६३.
rtsod pa'i rigs pa
ना. वादन्यायः, ग्रन्थः — {rtsod pa'i rigs pa zhes bya ba'i rab tu byed pa rdzogs so//} वादन्यायो नाम प्रकरणं समाप्तम् वा.न्या.३५५ख/१३६; क.त.४२१८.
• वि. विगृहीतः — {tshe dang ldan pa dag khyed cag legs par gsungs pa'i chos 'dul ba la rab tu byung nas 'thab par gyur/} {mtshang 'dru bar gyur/} {rtsod par gyur/} {'gyed par gyur cing gnas pa ni ma rnyed de rnyed pa ma yin no//} न सुलभा ये यूयं (स्वा)ख्याते धर्मविनये प्रव्रज्य कलहजाता विहरत भण्डनजाता विगृहीता विवादमापन्नामा (?न्ना आ)युष्मन्तः वि.सू. ९०ख/१०८ • सं. विवादप्राप्तः — {rtsod par gyur pa sdug bsngal zhi mi 'gyur//} विवादप्राप्त्या (ता पा.टि.) न दुःखं प्रशाम्यते प्र.प.४६क/५४.
rtsod par 'dod pa
• क्रि. विग्रहीतव्यं मंस्यते — {kau shi ka de la gang zhig chos 'di la rtsod par 'dod pa dang} तत्र कौशिक ये मम धर्मं विग्रहीतव्यं मंस्यन्ते अ.सा.४५ख/२६ • वि. विग्रहीतुकामः — {rtsod par 'dod pa}…{de dag gi rtsod pa dang}…{skyes shing skyes pa rnams slar nub pa nyid du 'gyur} तेषां विग्रहीतुकामानां…उत्पन्नोत्पन्ना विग्रहाः…पुनरेवान्तर्धास्यन्ति अ.सा.४५ख/२६.
rtsod par byas pa
भू.का.कृ. चोदना कृता — {mi shes pas rang tshig sogs dang /} /{'gal bar rtsod par byas pa yin//} स्ववाक्यादिविरोधानामज्ञानाच्चोदना कृता । त.स.९९ख/८८३.
rtsod par byed
= {rtsod byed/}
rtsod par byed pa
= {rtsod byed/}
rtsod par mi bya
क्रि. न विवदिष्यामः लो.को.१९१४.
rtsod par mi byed
क्रि. न विवादं करोति — {chos kyis rtsod pa la dga' ba ma yin te/} {chos la rtsod par mi byed do//} न च धर्मविवादाभिरतो भवति, न च धर्मविवादं करोति स.पु.१०७क/१७२.
rtsod par smra ba
विवादः — {de la smra ba ni tshig thams cad do//} {rmad} *{khyed bar smra ba ni 'jig rten na rnam par smra ba'o//} {rtsod par smra ba ni mi mthun par smra ba'o//} {tshig ngan par smra ba ni smad par smra ba'o/} /{mthun par smra ba ni rjes su mthun par smra ba'o//} {gdams par smra ba ni khong du chud par bya ba'i phyir smra ba'o//} सर्ववचनं वादः । प्रकारशो लोके वादः प्रवादः । विरुद्धयोर्वादो विवादः । अपवादो गर्हितो वादः । अनुकूलो वादोऽनुवादः ।… अवगमाय वादोऽववादः अभि.स.भा.११२क/१५०.
rtsod spang
विवादप्रहाणम् लो.को.१९१४.
rtsod byas
= {rtsod par byas pa/}
rtsod byed
• क्रि. चोदयति — {'on te zhes bya ba la sogs pas gzhan dag rtsod par byed la} नन्वित्यादिना परश्चोदयति त.प.५क/४५४; विवादं करोति— {chos la rtsod par mi byed do//} न च धर्मविवादं करोति स.पु.१०७क/१७२; चोद्यते— {re zhig gal te phyi rol gyi don du smra ba'i sangs rgyas pa la rtsod pa byed na} यदि तावद् बाह्यार्थवादिनं बौद्धं प्रति चोद्यते त.प.२३९क/९४८; परिचोद्यते — {gal te sgra don de lta bu/} /{yin yang chad pa 'ga' med na/} /{gang gis de la rtsod byed 'dir/} /{de ltar mi rigs ji zhig yod//} एवंभूतेऽपि शब्दार्थे न किञ्चित् क्षीयते यदि ।। किमयुक्तिमदत्रेक्ष्यं येन तत्परिचोद्यते । प्र.अ. ९१ख/९९; विप्रवदते — {rgol ba rnams rjes su dpag pa ma skyes pa kho na la phan tshun rtsod par byed kyi} वादिनोऽत्रानुत्पन्न एवानुमाने परस्परं विप्रवदन्ते त.प. २३४क/९३९; प्रत्यवतिष्ठते — {zhes bya ba la sogs pas gzhan dag nus pa nges pa med pa bstan pa'i don du rtsod par byed do//} इत्यादिना परः शक्त्यनियमं सम्भावयन् प्रत्यवतिष्ठते त.प.१५८ख/३९ • वि. चोदकः — {gcig na lhan cig ces bya ba la sogs pas rtsod par byed pa'i bsam pa dogs par byed pa yin te} सहैकत्रेत्यादिना चोदकाभिप्रायमाशङ्कते त.प.३१क/५१०; आधिकरणिकः — {gal te rang bzhin gyis 'thab krol ba can zhig yin te/} {rtsod pa byed la/} {shad kyis byang bar byas na shas cher 'khrugs te/} {shad skye bar 'gyur na nyes pa med do//} अनापत्तिः, स चेत् प्रकृत्या कलहकारकः स्यादाधिकरणिकः । संज्ञप्यमानश्च भूयस्या मात्रया कुप्येत् अध्यारोहेत् बो.भू.९२क/११७; विग्राहिका लो.को.१९१४; विवदमानः — {bu lon la sogs tha snyad la'ang /} /{gnyis ka rtsod par byed pa na//} ऋणादिव्यवहारेऽपि द्वयोर्विवदमानयोः । त.स.१०५क/९२३ • पा. वादविधानम् — {grub pa'i mtha' khas blangs nas rtsod pa byed pa 'jug pa'i phyir ro//} अभ्युपगमसिद्धान्ते सति वादविधानवृत्तेः प्र.अ.१५९ख/५०८.
rtsod mang la dga'
वि. बहुकलहरतः, ओ ता — {ngo tsha med cing 'dod pa drag la/} {rtsod mang la dga' skra ni shin tu chung ba dung can ma zhes pa ste gos dkar mo'o//} निर्लज्जा तीव्रकामा बहुकलहरता शङ्खिनी स्वल्पकेशेति पाण्डरा वि.प्र.१६५ख/३.१४१.
rtsod mi bya
क्रि. न विवदेत — {des na de nyid nges byas la/} /{rtsod pa po rnams rtsod mi bya//} निश्चिन्वन्तस्ततस्तत्त्वं विवदेरन्न वादिनः ।। त.स.१०७ख/९३९.
rtsod med
= {rtsod pa med pa/}
rtsod zla
प्रत्यर्थिकः — {'dris pa/} {re zhig rtsod pa dang rtsod zla gnyis mi 'ong ngam} पृच्छति—न तावर्थप्रत्यर्थिकावागच्छत इति वि.व.१५०ख/१.३९.
rtsod bzlog
= {rtsod pa bzlog pa/}
rtsom
= {rtsom pa/}
rtsom 'dod pa
प्रारिप्सा — {rang gis kyang btog pa nyid dang dbyung ba nyid dang /} {bsgrub par bya ba nyid byin len ma bstabs pa dang rung bar ma byas pa dang dus ma yin par za ba la sogs pa rung bar bya ba dag las rtsom 'dod pa na byang gi sgra mi snyan dag na grags pa yid la byed pa bya'o//} (?) स्वयं च पातनोत्पाद्यते साह्यत्वं च । उत्तरकौरवप्रसिद्धेः सर्वत्राप्रतिगृहीतोपभोगादौ प्रारिप्सायामभिध्यानम् वि.सू.३७क/४७.
rtsom pa
• क्रि. (वर्त., सक.; {brtsam} भवि., {brtsams} भूत., {rtsoms} विधौ) १. आरभति — {thams cad mkhyen nyid re ba phyir zhing brtson 'grus shin tu brtan 'dir rtsom//} भूयो वीर्यमिहारभन्ति सुदृढं सर्वज्ञताकाङ्क्षिणः रा.प.२३३ख/१२७; आरभते — {ston pa'i che ba'i bdag nyid shes par bya ba'i phyir de la yon tan brjod pa sngon du 'gro ba'i phyag 'tshal ba rtsom mo//} शास्तुर्माहात्म्यज्ञापनार्थं गुणाख्यानपूर्वकं तस्मै नमस्कारमारभते अभि.भा.२६ख/३; उपक्रमते — {de'i ltar na yang thal bar 'gyur ba 'di nyid ci'i phyir 'byung bar mi 'gyur zhe na/} {de'i phyir khyad par bstan pa'i don du rtsom pa} तस्यापि कस्मादेव सर्वप्रसङ्गो न भवतीत्यतः प्रतिपादयितुं विशेषमुपक्रमते त.प.१४२ख/७३७; प्रारभ्यते — {'byung ba rnams 'byung ba gzhan mi rtsom mo/} /{phan tshun mi 'thun pa'i rang gi mtshan nyid pas na bye brag mi rtsom mo//} न पुनर्भूतानि भूतान्तरमारभन्ते परस्परविलक्षणस्वलक्षणान्न विशेषः प्रारभ्यते ल.अ.१३७ख/८४ । २. आरभेत — {de dag gis bsod nams mngon par spel ba rtsom mo//} एभिः… पुण्यवृद्धिमारभेत शि.स.१५९क/१५२ • सं. १. = {mgo 'jug pa} आरम्भः — {rtsom pa'i phyogs su de dag bstan pas ci zhig bya zhe na} तत् किमेतैरारम्भप्रदेशे उक्तैः न्या.टी.३७क/१३; {gzugs ni 'dod pa rgyas ldan zhing /} /{lang tsho gsar pa rtsom tshe de/} /{longs spyod rtsom la chags bral bas/} /{chags bral nyid la mngon phyogs gyur//} स नवे यौवनारम्भे रूपकन्दर्पहासिनि । भोगोद्योगविरागेण वैराग्याभिमुखोऽभवत् ।। अ.क.२१०क/८७.४; {bu mo bag ma'i dga' ston dag/} /{rtsom pa'i chas ni rab tu bstar//} सुतापरिणयारम्भसम्भारः समवर्तत ।। अ. क.३०२ख/१०८.९८; प्रारम्भः — {bstan bcos mdzad pa rnams rab tu byed pa rtsom pa la ni brjod par bya ba la sogs pa'i log par ston pa'i dgos pa ma mthong la} शास्त्रकृतां तु प्रकरणप्रारम्भे न विपरीताभिधेयाद्यभिधाने प्रयोजनमुत्पश्यामः न्या.टी.३७क/१४; {gal te dang po nas de'i rtsom pa zhig med na} यदि तस्यादितस्तत्प्रारम्भो नासीत् अभि.स्फु.१५८क/८८६; समारम्भः — {'byor pa 'gran pa las 'khrungs pa/} /{khon gyi mes gdungs de dag gi/} /{yid ni g}.{yul dag rtsom pa la/} /{lhag par rab tu dga' bar gyur//} तयोर्विभवसङ्घर्षोद्भूतो वैराग्नितप्तयोः । अभूद् युद्धसमारम्भसम्भाररभसं मनः ।। अ.क.१५६क/१६.२०; प्रक्रमः — {nye ba'i rgyu med pa yang de'i rgyu med pa'i phyir te/} {de ltar na rgyu'i rtsom pa 'di ni thog ma med pa yin no//} सन्निधानकारणाभावोऽपि तत्कारणाभावत इत्यनादिरेष हेतुप्रक्रमः प्र. अ.१०४ख/११२; उपक्रमः — {skyabs su 'gro bar khas blang ba'i tshig rtsom pa dang dge bsnyen nyid dang dge tshul nyid du khas blang ba'i tshig bya'o//} शरणगत्यभ्युपगमवचनोपक्रममुपासकत्वश्रामणेरत्वाभ्युपगमवचनं कुर्वीत वि.सू.१क/१; विधा — {mi skyo lung las 'dir rtsom zhing /} /{der mthar phyin zhes 'byung phyir ro//} असंवेगादिह विधा तत्र निष्ठेति चागमात् ।। अभि.को.२०ख/६.५५; {rtsom pa ni mgo 'jug pa ste/thabs} {zhes bya ba'i tha tshig go//} विधानं विधा, उपाय इत्यर्थः अभि.स्फु.२१२ख/९८८; उपक्रमणम् — {kho bo cag gis gzhung shin tu rgyas par bkod pas tshig re re nas brjod nas sun 'byin pa rtsom pa gang yin pa de ni ngal bar byed pa 'ba' zhig tu zad de} यदिदमस्माकमतिग्रन्थविस्तरसन्दर्भेण प्रतिपदमुच्चार्य दूषणोपक्रमणम्, तत्केवलमायासफलमेव त.प.२२५ख/१६६ । २. = {'bad pa} उद्यमः — {'on kyang yid bzhin nor thob slad/} /{bdag gi rtsom pa chen po 'di//} किं तु चिन्तामणिप्राप्त्यै विपुलोऽयं ममोद्यमः । अ.क.३५२ख/४७.१८; {mgo chen zhes pa'i ri bo la/} /{rtsom pa chen po dag gis 'dzegs//} उरुमुण्डाभिधं शैलमारुरोह महोद्यमः ।। अ.क.१५६क/७१.१३; उद्योगः — {gang zhig rtsom pa la sdang zhing /} /{drag po'i snyom las dag la dga'//} उद्योगद्वेषिणस्तीव्रमालस्यं यस्य वल्लभम् । अ.क.१७६ख/७९.१२; अभियोगः — {dge ba'i chos sgom pa la bar chad med par brtson pa'i phyir} कुशलभावनानिरन्तराभियोगात् सू.व्या.१८९ख/८७; यत्नः — {shes dang rtsom sogs dang 'brel ba/} /{de la byed pa po nyid brjod//} ज्ञानयत्नादिसम्बन्धः कर्तृत्वं तस्य भण्यते । त.स.८क/१०२; प्रयासः — {rtsom pa thams cad 'bras bu med pa yin no//} सर्वो विफल एव प्रयासः त. प.१५६ख/७६६ । ३. = {bya ba} संरम्भः, व्यापारः — {dbang po ste gzugs la sogs pa'i yul thob par byed pa mig la sogs pa'o//} {de dag gi rtsom pa ni bya ba ste} उपनेतारः रूपादीनां विषयाणां प्रापयितारश्चक्षुरादयः, तेषां संरम्भः व्यापारः त.प.२०६क/१२८; {yang yang las rlabs rtsom pa yis/} /{rab skyed 'khrugs pa'i rnam 'phrul can/} /{dpal rnams ri gzar chu bo bzhin/} /{bgrod pa dag ni su yis bzlog//} मुहुः कर्मोर्मिसंरम्भसम्भवक्षोभविभ्रमाः । गच्छन्त्यः केन वार्यन्ते शैलकुल्या इव श्रियः ।। अ.क.५ख/५०.४५ । ४. प्रणयनम् — {re zhig rang gi don du gzhung rtsom pa yang ma mthong la} ननु नाऽऽत्मार्थं ग्रन्थप्रणयनं दृष्टम् बो.प.४४ख/४; निबन्धनम् — {gal te rang gzhung ma bstan kyang /} /{rang nyid kyis don shes 'dod na/} /{rang gis snyan ngag rtsom pa yin/} /{snyan ngag mkhas kun kun mkhyen 'gyur//} स्वग्रन्थेष्वनिबद्धोऽपि विज्ञातोऽर्थो यदीष्यते । सर्वज्ञाः कवयः सर्वे स्युः स्वकाव्यनिबन्धनात् ।। त.स.११४ख/९९४ । ५. = {rtsom pa nyid} आरम्भकता — {brtsal ma thag tu byung ba'i shes pa kho na 'bras bu yin te/} {so sor brtags pas 'gog pa la sogs pa de rtsom par byed pa zhes bya ba dgag par dang sbyar ro//} प्रयत्नानन्तरज्ञानभवं (मेव भो.पा.) कार्यं तस्याऽऽरम्भकता प्रतिसङ्ख्यादिनिरोधादेर्न सिद्धेति सम्बन्धः त.प.२०८क/८८५ ।०. आक्षेपः — {dper na sangs rgyas rtsom pa'i mdo las} तद्यथा बुद्धाक्षेपसूत्रे अभि.स.भा.१०९क/१४६ • भू.का.कृ. १. आरब्धः — {gang phyir de ni rdul phran gyis/} /{rtsom par gzhan dag gis khas blangs//} यतः । परमाणुभिरारब्धः स परैरुपगम्यते ।। त.स.७३क/६८१; {sprin gyi rtsom pa'ang rang bzhin gyis/} /{skad cig gnyis par mi gnas so//} क्षणद्वयं न तिष्ठन्ति घनारब्धान्यपि स्वयम् ।। का.आ.३३३क/२.३२९; प्रारब्धः — {rtsom pa'i don rab tu ma bsgrubs pa nyid kyi phyir ro//} प्रारब्धार्थासाधनात् वा. न्या.३२७ख/१४ । २. प्रक्रान्तः — {gang phyir 'dir ni don gzhan dag/} /{de yi chos mtshungs bstan byas nas/} /{ya mtshan rtsom pa 'gog byed pa/} /{'di ni don gzhan 'gog pa'o//} अयमर्थान्तराक्षेपः प्रक्रान्तो यन्निवार्यते । विस्मयोऽर्थान्तरस्येह दर्शनात् तत्सधर्मणः ।। का.आ.३२७ख/२.१६३ • वि. आरम्भकः — {kun rdzob tu 'bras bu 'ga' zhig rtsom par rigs pa ma yin te} न च सांवृतं कस्यचित् कार्यस्यारम्भकं युक्तम् त.प.२०८क/८८६.
rtsom pa che
= {rtsom pa chen po/}
rtsom pa chen po
• वि. महारम्भा, चेतनायाः — {spro ba che dang rtsom pa che/} /{don che ba dang 'byung ba che/} /{byang chub sems dpa'i sems dpa' ste//} महोत्साहा महारम्भा महार्थाऽथ महोदया । चेतना बोधिसत्त्वानाम् सू.अ. १३९क/१५ • पा. महारम्भा, प्रतिपत्तिभेदः — {rtsom pa chen po ni rang dang gzhan gyi don rtsom pa'i phyir ro//} महारम्भा स्वपरार्थारम्भात् सू.व्या.१४३क/२१.
rtsom pa nyid
आरम्भित्वम् — {de dag ni nus pa'i rang bzhin de yang thams cad du yod pa'i phyir thams cad du 'bras bu rtsom pa nyid du thal bar 'gyur ro//} स च समर्थः स्वभावस्तेषां सर्वदाऽस्तीति सदैव स्वकार्यारम्भित्वप्रसङ्गः त.प.८७क/६२६.
rtsom pa dam pa
पा. आरम्भपरमता, परमायाः प्रतिपत्त्याः भेदः — {rnam pa bcu gnyis po 'di dag ni dam pa ste/} {'di ltar/} {rgya che ba dam pa dang}…{rtsom pa dam pa dang} …{'grub pa dam pa'o//} इत्येषा द्वादशविधा परमा मता यदुत—औदार्यपरमता… आरम्भपरमता… निष्पत्तिपरमता च म.भा.२०क/१५१.
rtsom pa po
प्रणेता — {bstan bcos rtsom pa po} शास्त्रप्रणेतुः वा.न्या.३३६क/६६.
rtsom pa phun sum tshogs pa
पा. आरम्भसम्पत्, अभ्युदयभेदः — {pha rol tu phyin pa bzhis ni mngon par mtho ba rnam pa bzhi ste/} {sbyin pas ni longs spyod phun sum tshogs pa'o//}…{brtsos 'grus kyis ni rtsom pa phun sum tshogs pa ste/} {las kyi mtha' thams cad 'grub pa'i phyir ro//} चतसृभिः पारमिताभिश्चतुर्विधोऽभ्युदयः । दानेन भोगसम्पत्… वीर्येणाऽऽरम्भसम्पत् सर्वकर्मान्तसम्पत्तितः सू.व्या.१९६क/९७.
rtsom pa med
= {rtsom med/}
rtsom pa med pa
= {rtsom med/}
rtsom pa mdzad
क्रि. प्रचक्रमे — {zhes pa brjod nas bcom ldan gyis/} /{sngon byung gsung bar rtsom pa mdzad//} इत्युक्त्वा भगवान् पूर्ववृत्तं वक्तुं प्रचक्रमे ।। अ.क.१४ख/५१.५.
rtsom pa'i phyogs
आरम्भप्रदेशः — {rtsom pa'i phyogs su de dag bstan pas ci zhig bya zhe na} तत् किमेतैरारम्भप्रदेशे उक्तैः न्या.टी.३७क/१३.
rtsom par 'gyur
क्रि. १. प्रारभते — {rgyu yi nges par rig nas ni/} /{dge ba'i las ni rtsom par 'gyur//} हेतूनां नियमं बुद्ध्वा प्रारभन्ते शुभाः क्रियाः ।। त.स.२१क/२२८ । २. आरप्स्यते — {de bzhin gshegs pa rnams skye ba ni u dum bA ra'i me tog lta bu yin no zhes brtson 'grus rtsom par 'gyur bas} न नोदुम्बरपुष्पतुल्यस्तथागतानामुत्पाद इति कृत्वा वीर्यमारप्स्यन्ते ल.अ.१४७क/९४ । ३. आरभेत — {ji ltar 'di dag srid pa'i 'gro ba srid pa'i 'khor lo nyam nga ba de las skyo bar gyur te/} {khyad par 'dod pas khyad par du rtsom par 'gyur} कथमेते उद्विग्ना भवगतिचक्रसङ्कटाद्विशेषार्थिनो विशेषमारभेत ल.अ.१४७क/९३.
rtsom par 'gyur ba
= {rtsom par 'gyur/}
rtsom par 'dod pa
= {rtsom 'dod pa/}
rtsom par bya ba
आरम्भः म.व्यु.१७९१ (३९क).
rtsom par byed
= {rtsom par byed pa/}
rtsom par byed pa
• क्रि. आरभते — {dad par gyur pa ni 'bras bu'i don du brtson 'grus rtsom par byed do//} श्रद्दधानो हि फलार्थं वीर्यमारभते अभि.भा.३९क/१०२०; प्रारभते— {shes pa med pa'i bdag nyid ni/} /{rang gi 'bras bu rtsom mi byed//} नाचेतनं स्वकार्याणि किल प्रारभते स्वयम् ।। त.स.३ख/५१; प्रारभ्यते — {dper na 'ji ba'i dum bus bskyed par bya ba'i bum pa la gzugs la sogs pa rang gi yon tan gyi sgo kho na nas rtsom par byed pa bzhin no//} यथा कापालैरुपजन्यमाने घटे रूपादयः स्वगुणद्वारेणैव प्रारभ्यन्ते त.प.२२०ख/९१२; सञ्चीयते — {'on te nam mkha'i phyogs khyab pa'i rdul phra rab rnams nyid ma mthong ba lhan cig pas rtsom par byed do zhe na} अथाकाशदेशव्यापितः परमाणवोऽदृष्टसहायाः सञ्चीयन्ते प्र.अ.३६ख/४२ • वि. आरम्भकः — {rang rtsom byed pa'i yan lag gi/} /{dbyibs kyi khyad par dang ldan gang /} /{de ni blo ldan rgyus bskyed bya/} /{bum pa sogs bzhin} यत् स्वारम्भकावयवसन्निवेशविशेषवत् । बुद्धिमद्धेतुगम्यं तत् तद्यथा कलशादिकम् ।। त.स. ३ख/५२; {rang rtsom par byed pa'i cha shas kyi dbyibs ni bsags pa'i bdag nyid du sbyor ba'o//} स्वारम्भकाणामवयवानां सन्निवेशः प्रचयात्मकः संयोगः त.प.१६७क/५३.
rtsom byed
= {rtsom par byed pa/}
rtsom byed nyid
आरम्भकता — {brtsal ma thag 'byung shes 'bras bu/} /{rtsom byed nyid du'ang grub pa min//} प्रयत्नानन्तरज्ञानकार्यारम्भकता न च ।…सिद्धा त.स.१००क/८८५.
rtsom med
• सं. अनारम्भः — {rigs mi mthun rnams rtsom med phyir/} /{ri mo sogs blo sna tshogs min//} विजातीनामनारम्भादालेख्यादौ न चित्रधीः । प्र.वा.१२६क/२. २०५ • वि. अनारब्धः — {de lta bu'i nus pa'i 'bras bu rtsom pa med pa ni 'jig rten pha rol ma yin no zhe na} न च तथाभूताऽनारब्धकार्या शक्तिः परलोकः प्र.अ.१२०क/१२८ • ना. निरारम्भः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' rtsom pa med kyis smras pa} निरारम्भो बोधिसत्त्व आह शि.स.१४५ख/१४०; {byang chub sems dpa'i bslab pa 'di ni chos yang dag par sdud pa'i mdo las/} {'phags pa rtsom med kyis ji skad bstan pa lta bu ste} एषा तु बोधिसत्त्वशिक्षा यथा आर्यनिरारम्भेण धर्मसङ्गीतिसूत्रे निर्दिष्टा शि.स.८२क/८१.
rtsoms shig
क्रि. आरभस्व — {sangs rgyas kyi chos phun sum tshogs pa de dag yongs su btsal ba'i phyir brtson 'grus rtsoms shig} (?) तस्या बुद्धधर्मसमृद्धेः पर्येषणाय अभियोगं कुरु, वीर्यमारभस्व द.भू.२४०ख/४३.
rtsol
= {rtsol ba/}
rtsol bcas
= {rtsol ba dang bcas pa/}
rtsol phod
वीर्यम् — {dpa' bas yul 'khor thob par mi 'gyur la/} /{nor dang rtsol phod thabs kyis de mi thob//} न देशमाप्नोति पराक्रमेण तं न कोशवीर्येण न नीतिसम्पदा । जा.मा.१२७क/१४७; व्यवसायः — {e ma'o rtsol phod pa'i mthu che zhing brtan} अहो धैर्यम् । अहो व्यवसायसाधुसामर्थ्यम् जा.मा.१३०ख/१५४.
rtsol phod pa
= {rtsol phod/}
rtsol ba
• क्रि. (वर्त., विधौ; सक.; {brtsal ba} भवि., भूत.) ईहते— {de skad grangs can phyugs las gzhan/} /{ngo mtshar bcas pa su brjod rtsol//} एतत्सांख्यपशोः कोऽन्यः सलज्जो वक्तुमीहते ।। प्र.अ.११९ख/१२८; समीहते — {gang las}…{de skad du}…{smra bar rtsol ba yin gyi} कुतो भवतः…एवं वक्तुं समीहते प्र.अ.१२०क/१२८; व्यायच्छते— {de sdig to dang mi dge ba'i chos ma skyes pa rnams mi skye ba'i phyir dad pa skyed do/} /{rtsol lo//} सोऽनुत्पन्नानां पापकानामकुशलानां धर्माणामनुत्पादाय छन्दं जनयति व्यायच्छते द.भू.२०५क/२४ • सं. १. = {'bad pa} यत्नः — {de dag ni 'ga' zhig tu 'jug pa'am rtsol ba byed pa ma yin no//} न हि ते क्वचित्प्रवर्तन्ते यत्नं वा कुर्वन्ति प्र.अ.१२८क/१३७; प्रयत्नः — {de'i tshe rlung 'byin pa dang 'dren pa rtsol ba med par yang 'gyur ro//} तदा प्रेरणाकर्षणे वायोः प्रयत्नेन विना स्याताम् प्र. अ.६२क/७०; {rtsol bas bsgribs pa bsal ba'i phyir} प्रयत्नादावरणविगमात् प्र.अ.३८ख/४४; समुद्योगः — {de dag rab tu 'jigs gyur kyang /} /{bkres skom ngal bas nyams smad cing /} /{mi dga' 'jigs pas spa gong bas/} /{bros par rtsol ni ma nus so//} ते विषादपरीतत्वात् क्षुत्तर्षश्रमविह्वलाः । नापयानसमुद्योगं भयेऽपि प्रतिपेदिरे ।। जा.मा.१८०क/२०९; व्यवसायः — {de ni snying rjes rnam par bskyed pa dang /} /{dpa' ba'i shugs kyis rtsol ba drag por gyur//} कृपयाऽभिविवर्धितः स तस्य व्यवसायः पटुतां जगाम शौर्यात् । जा.मा.१६०क/१८४; व्यायामः — {yang dag pa'i rtsol ba la sogs pa ni go rims bzhin du shes bya'i sgrib pa dang lam kyi sgrib pa dang yon tan khyad par can gyi sgrib pa'i gnyen po sgom pa ste} प्रतिपक्षस्य भावना सम्यग्व्यायामादयो यथाक्रमं ज्ञेयावरणस्य मार्गावरणस्य च वैशेषिकगुणावरणस्य च सू.व्या.२२८ख/१३९; समारम्भः — {de slad khyim gyi rtsol ba 'di/} /{yu cag gis ni gtong bar 'os//} तस्माद् गृहसमारम्भस्त्यागयोग्योऽयमावयोः । अ.क.८७ख/६३.५७ । २. = {brtson 'grus} वीर्यम् — {dpa' snying brtan la rtsol ba drag po yis/} /{yid du 'ong ba'i 'gram du ma nyams phyin//} सत्त्वोच्छ्रयादस्खलितोरुवीर्यः कूलं ययौ तस्य मनोनुकूलम् ।। जा.मा.१५२क/१७५ ३. = {byed pa} आयासः, क्रिया— {rgyu dang 'bras bu rtsol ba la/} /{sgro 'dogs med cing skur 'debs med//} पुनर्हेतुफलायासानारोपानपवादतः ।। म.वि.१४क/११२ ४. = {rtsol ba nyid} औत्सुक्यम् — {lhun gyis grub pa'i chos nyid thob cing lus dang ngag dang sems kyi rtsol ba thams cad dang bral te} अनाभोगधर्मताप्राप्तः कायवाक्चित्तौत्सुक्यापगतः द.भू.२४०क/४२ • पा. १. व्यायामः [1] उपायभेदः — {thabs rnam pa bzhi}…{'dun pa dang rtsol ba dang dad pa ni 'bad par byed pa'i thabs te} चतुर्विध उपायः…छन्दो व्यायामः श्रद्धा व्यावसायिकः उपायः सू.व्या.२२७क/१३७ [2] प्रहाणसंस्कारभेदः — {spong ba'i 'du byed brgyad po de dag ni rnam pa bzhir rig par bya ste/} {'di lta ste/} {'bad pa ni 'dun pa dang rtsol ba dang dad pa'o//} ते पुनरष्टौ प्रहाणसंस्काराश्चतुर्धा क्रियन्ते । तद्यथा व्यावसायिकश्छन्दव्यायामश्रद्धाः अभि.स.भा.६३ख/८७ । २. आभोगः — {des ni brda dang rtsol ba sogs/} /{nang gi yan lag rjes 'jug phyir/} /{bum pa 'degs dang spyi dang ni/} /{grangs sogs blo ni bshad pa yin//} एतेन समयाभोगाद्यन्तरङ्गानुरोधतः । घटोत्क्षेपणसामान्यसंख्यादिषु धियो गताः ।। प्र.वा.११८ख/२.६; {gal te gsal ba med kyang brdar rtsol ba tsam las thams cad la spyi'i blo 'byung ba ma yin na ni} यदि व्यक्त्यभावेऽपि समयाभोगमात्रतः सर्वत्र सामान्यबुद्धिर्न स्यात् प्र.अ.१७२क/१८७ • वि. उद्यतः — {dngos gzhi'o/} /{bsten pa'i don du rtsol bas yan lag gi rnam par rkang pa 'jud na'o//} मौलम् । पादस्य सेवार्थमुद्यतेनाङ्गजो (?जाते भो.पा.। क्षेपे वि.सू.१३ख/१५; द्र. {brtsal ba/}
rtsol ba dang bcas pa
वि. साभोगः — {mtshan ma med pa la gnas pa la rtsol ba dang bcas pa 'di ni}…{skad cig re re la byang chub kyi phyogs dang mthun pa'i chos thams cad yang dag par 'grub par byed pa dang} अयं साभोगो निर्निमित्तो विहारः…प्रतिक्षणं सर्वबोधिपक्ष्यधर्मसमुदागमतश्च बो.भू.१८१क/२३८.
rtsol ba byed
= {rtsol byed/}
rtsol ba mi mnga' ba
अयत्नः — {ye shes rtsol ba mi mnga' bar/} /{'jug pa'i rten la rigs shes bya//} ज्ञानस्यायत्नवृत्तेश्च प्रतिष्ठा गोत्रमुच्यते ।। अभि.अ.५ख/१.३९.
rtsol ba med pa
• वि. अनुत्सुकः — {rtsol ba med par bas mtha' na/} /{zhi la rab tu gzhol zhing 'khod//} अनुत्सुको वनान्तेषु वसञ्छमपरायणः । जा.मा.१००क/११६; निरुत्सुकः — {tshe rabs snga ma la snying rje bya ba la goms par byas pas gzhan la phan par byas pa'i yid la byed pa rtsol ba med par ma gyur to//} पूर्वजन्मसु कारुण्यपरिचयान्नैव परहितकरणव्यापारनिरुत्सुकं मनश्चकार जा.मा.१७२ख/२०० • सं. १. अनाभोगः — {'di 'du byed kyi btang snyoms yin par bzung ste/} {dga' ba la rtsol ba med pa'i mtshan nyid gang yin pa'o//} इति संस्कारोपेक्षाऽत्र गृह्यते, या प्रीतिरनाभोगलक्षणा अभि. स्फु.२९१ख/११४०; हेला — {ma lus btang gyur rtsol med bde 'di yis/} /{'gran zla snying po med pa'i rdul nyid do//} अस्याशेषत्यागहेलासुखस्य स्पर्धाबन्धे पांशुनिःसार एव ।। अ.क.२३१क/२५.७७ । २. = {rtsol ba med pa nyid} निर्व्यापारता — {rnam par mi rtog pa'i gnas pas de la rtsol ba med par gnas par byed pa'i phyir} निर्विकल्पेन विहारेण तत्र निर्व्यापारतया वासकल्पनात् सू.व्या. २२८क/१३९.
rtsol ba las skyes
वि. प्रयत्नजः — {bum sogs bzhin/} /{rtsol ba las skyes de ma mthong //} घटादीनामिव…नेक्ष्यतेऽतः प्रयत्नजाः ।। प्र.अ.३९क/४४.
rtsol ba las byung ba
वि. प्रयत्नानन्तरीयकः — {yod pa smos pa las sngar nges par gzung ba smos pa ni yod pa yin yang mthun pa'i phyogs la ma khyab pa rtsol ba las byung ba dag kyang gtan tshig nyid du bstan pa yin no//} सत्त्वग्रहणात् पूर्वावधारणवचनेन सपक्षाव्यापिसत्ताकस्यापि प्रयत्नानन्तरीयकस्य हेतुत्वं कथितम् न्या.टी.४८क/९४; प्रयत्नोत्थः — {dper na rtsol byung nyid kyi phyir/} /{rtsol byung sgra ni mi rtag bzhin//} यथाऽनित्यः प्रयत्नोत्थः प्रयत्नोत्थतया ध्वनिः ।। प्र.अ. २२०क/५७८; व्यावसायिकः — {rtsol ba las byung ba'i lam ni yang dag par spong pa rnams te} व्यावसायिको मार्गः सम्यक्प्रहाणानि अभि.स.भा.६१क/८४.
rtsol ba las byung ba nyid
प्रयत्नानन्तरीयकत्वम् — {rtsol ba las byung ba nyid du bsgrub par bya ba la mi rtag pa nyid ni mi mthun pa'i phyogs gcig glog la sogs pa la ni yod pa yin la} प्रयत्नानन्तरीयकत्वे साध्ये ह्यनित्यत्वं विपक्षैकदेशे विद्युदादौ अस्ति न्या.टी.४८क/९४; प्रयत्नोत्थता — {dper na rtsol byung nyid kyi phyir/} /{rtsol byung sgra ni mi rtag bzhin//} यथाऽनित्यः प्रयत्नोत्थः प्रयत्नोत्थतया ध्वनिः ।। प्र.अ.२२०क/५७८.
rtsol ba las byung ba'i lam
पा. व्यावसायिको मार्गः, मार्गभेदः — {lam rnam pa bcu gcig}… {'di lta ste/} {dngos po la yongs su rtog pa'i lam}… {rtsol ba las byung ba'i lam} एकादशविधो मार्गः… तद्यथा वस्तुपरीक्षामार्गः …व्यावसायिको मार्गः अभि.स.भा.६१क/८४; द्र. {lam bcu gcig/}
rtsol ba'i mjug thogs su shes pa
वि. प्रयत्नानन्तरज्ञानः — {tho ba brdegs pa la sogs pa rtsol ba'i mjug thogs su shes pa dmigs pa ni tho ba brdegs pa la sogs pa'i brtsal ma thag tu byung ba zhes bya'o//} मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरज्ञानो मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरीयक उच्यते त.प.१६२ख/७८०.
rtsol ba'i las
पा. व्यवसायकर्म, कर्मभेदः — {dmigs pa'i las}…{byed pa'i las}…{rtsol ba'i las ni bsam pa sngon du btang ba'i lus la sogs pa'i las so//}…{'thob pa'i las} उपलब्धिकर्म…कारित्रकर्म…व्यवसायकर्म अभिसन्धिपूर्वकं कायादिकर्म…प्राप्तिकर्म अभि.स. भा.४५ख/६३.
rtsol bar byed
= {rtsol byed/}
rtsol byung
= {rtsol ba las byung ba/}
rtsol byed
• क्रि. व्यायच्छते — {sdig pa mi dge ba'i chos skyes pa rnams spangs pa'i phyir 'dun pa skyed do/} /{rtsol bar byed do//} उत्पन्नानां पापकानामकुशलानां धर्माणां प्रहाणाय छन्दं जनयति, व्यायच्छते अभि.स्फु.२२९ख/१०१५ • वि. समुद्यतः — {sdang bas rgol bar rtsol byed pa/} /{mang po'ang gzhom par bya ba ni/} /{khyad par gnas la brten pa yi/} /{bzod pa'i tshegs su mtshar mi che//} महतोऽपि हि संरम्भात् प्रतिहन्तुं समुद्यताः । क्षमाया नातिभारोऽस्ति पात्रस्थाया विशेषतः ।। श.बु. १११ख/४३.
rtsol byed pa
= {rtsol byed/}
rtsol mi phod pa
वि. व्यवसायशिथिलः — {gzhon yang snying la rtsol mi phod pa rnams kyis ni 'di lta bu'i nor sgrub par dka' mod kyi} तरुणैरपि व्यवसायशिथिलहृदयैर्दुरभिसम्भवाः खल्वेवंविधा धनार्जनोपायाः जा.मा. ७०क/८१.
rtsol med
= {rtsol ba med pa/}
rtswa
• सं. १. तृणम् — {sa phyogs}…{rtswa dang sdong dum dang tsher ma sna tshogs kyis gang ba} पृथिवीप्रदेशाः…विविधतृणकाण्डकण्टकाधानाः अ.सा.३७४क/२१२; {'jig rten gsum gyi snying po yi/} /{dbang phyug sems yangs rnams la rtswa//} त्रैलोक्यसारमैश्वर्यं तृणं विपुलचेतसाम् ।। अ.क.२९४क/१०८.२६; {chog shes nges pa'i bdag nyid can/} /{'tsho ba gang yang btsal mi dka'/} /{rtswa dang lo ma chu yi gnas/} /{gang na med pa ma yin no//} न क्वचिद्दुर्लभा वृत्तिः सन्तोषनियतात्मनाम् । कुत्र नाम न विद्यन्ते तृणपर्णजलाशयाः ।। जा.मा.३२क/३७; कक्षः — {rtswa rnams kun bsregs nas/} /{de 'dra'i me yang rim gyis zhi gyur nas//} संक्षिप्य कक्षं क्षयमेति वह्निः । क्रमेण जा.मा.२०३क/२३५; {'chag sa dag tu rtswa'i chun po dag thag pas bcings te shing ljon pa la bcangs shing gzhag par bya'o//} अवबध्य रज्ज्वा वृक्षेऽवलम्ब्य चंक्रमेषु कक्षपिण्डकानां स्थापनम् वि.सू.३२ख/४१; क्षुपः — {shing dang rtswa dang chu med pa'i mya ngam dgon pa chen pos ni kho ra khor yug tu bskor bas/yul} {dang ljongs thag ring du gyur pa zhig na} निर्वृक्षक्षुपसलिलेन कान्तारेण समन्ततस्तिरस्कृतजनान्ते जा.मा.१७९ख/२०९; घासः — {shing rta 'dren pa'i phyugs dag gis/} /{rtswa ni kham 'ga' zos pa bzhin//} शकटं वहतो यद्वत्पशोर्घासलवग्रहः ।। बो.अ.२६ख/८.८०; यवसः, ओ सम्— {yang na rtswa dang chas sta gon gyis shig} यवसयोग्यमशनं वा सज्जीकुरु वि. व.५क/२.७६; म.व्यु.७१८१ (१०२ख); दर्भः — {gzhan mi bsten pa'i ri dwags rnams/} /{'bad med rnyed par sla ba'i nor/} /{chu dang rtswa yi myug sogs kyis/} /{nags rnams su ni bde bar 'tsho//} सुखं जीवन्ति हरिणा वनेष्वपरसेविनः । अर्थैरयत्नसुलभैर्जलदर्भाङ्कुरादिभिः ।। का.आ.३३३ख/२.३३८ २. तृणद्योतकपूर्वपदमात्रम् — {rtswa ku sha} कुशः जा.मा.१३३ख/१५४ ०. गर्भलः — {gtsub shing dang ldan pa dang rtswa dang ldan pa'am ba lang gi lci ba'i sbur ma'am} अरणिसहगतेभ्यो गर्भलसहगतेभ्यो वा गोमयचूर्णेन वा शि.स.१३७क/१३३ • वि. = {rtswa'i} तार्णः — {khyad par snang ba zhes bya ba ni dper na du ba'i spyi las rtswa dang lo ma la sogs pa ming gis} ({me'i}){khyad par rtogs pa lta bu'o//} भेदाभासेति यथा—धूमसामान्यात्तार्णपार्णादिवह्निविशेषप्रतीतिः त.प.७०ख/५९२.
rtswa rtse'i zil ba 'dra ba
तृणगता इव बिन्दुलेखा — {bdag cag thams cad rtswa rtse'i zil ba 'dra ba ste/} /{sems kyi dbang du 'gro bar ma gyur bag yod mdzod//} सर्वे वयं तृणगता इव बिन्दुलेखा, मा तात चित्तवशगा भवतां प्रमत्ताः ।। रा.प.२४८क/१४८.
rtswa bkram pa lta bu
वि. तृणप्रस्तारकः — {dang po las ni khas blang ba'i bya bas phyir bcos so/} /{gnyis pa las ni mngon sum gyis 'dul bas so/} /{gsum pa las ni rtswa bkram pa lta bus so//} प्रथमतः प्रतिकरणं प्रतिज्ञाकारकः । सम्मुखविनयो द्वितीयस्मात् । तृतीयस्मात् तृणप्रस्तारकः वि.सू.९१ख/१०९.
rtswa skyes spyil po
उटजः, मुनिसदनम् — {thub rnams lo ma'i spyil po dang /} /{rtswa skyes spyil po mo min no//} मुनीनां तु पर्णशालोटजोऽस्त्रियाम् अ.को.१५२क/२.४.६६; उटैस्तृणपर्णैर्जायत इति उटजः अ.वि.२.४.६६.
हरितं तृणम्— {rtswa sngon po'i steng du bshang ba dor ba la'o//} छोरणायामुच्चारस्य हरिते तृणे वि.सू.५४ख/७०; नीलतृणम् — {rtswa sngon po'i steng du bshang ba dor ba la'o/} /{nad pa la ni ltung ba med do/} /{rtsa sngon pos thams cad khyab pa la yang ngo //} छोरणायामुच्चारस्य हरिते तृणे । अनापत्तिः ग्लान्ये स्फुटत्वे च नीलतृणैः सर्वस्य वि.सू.५४ख/७०; शाद्वलः, ओ लम् — {sngo bsangs nyid do phyogs rnams ni/} /{dbyar skyes sprin gyi phreng ba yis/} /{sa yang rtswa sngon gsar pa ni/} /{shin tu gzhon pa'i phreng bas so//} श्यामलाः प्रावृषेण्याभिर्दिशो जीमूतपङ्क्तिभिः । भुवश्च सुकुमाराभिर्नवशाद्वलराजिभिः ।। का.आ.३२५ख/२.९९; शष्पम् — {ma ra ka ta ltar ljang ba'i/} /{rtswa sngon tshogs kyi stod kor can/} /{me tog rdul gyis spras pa yi/} /{nags 'phreng 'di dag rab tu mdzes//} इमा मरकतश्यामशष्पसञ्चयकञ्चुकाः । राजन्ते कौसुमरजोरञ्जिता वनराजयः ।। अ.क.९६ख/६४.१०६.
rtswa sngon po yod pa
वि. हरितः — {'greng ste bshang gci mi bya bar ro//}…{rtswa sngon po yod pa'i sa phyogs su yang mi bya} नोत्थित उच्चारप्रस्रावं कुर्यात् । न हरिते पृथिवीप्रदेशे वि.सू.५०क/६३.
rtswa gcod
तृणच्छेदः — {don med sa rko rtswa gcod dang /} /{sa ris 'bri sogs byed gyur na//} मृन्मर्दनतृणच्छेदरेखाद्यफलमागतम् । बो.अ.१२क/५.४६.
rtswa mchog
कुशाग्रम् — {nad pas chang gi rtswa mchog gis kyang btung bar mi bya'o//} अपानं ग्लानेन मद्यस्य कुशाग्रेणापि वि.सू.७७ख/९५.
rtswa 'jam
शाद्वलम् — {mal stan rtswa 'jam dag dang gdan ni rdo gtsang khang pa ljon pa dag gi 'og} शय्या शाद्वलमासनं शुचिशिला सद्म द्रुमाणामधः ना.ना.२४०ख/१३८.
rtswa thun
तृणहारकः — {gnag rdzi dang phyugs rdzi dang rtswa thun dang}…{gzhan dag kyang de rnams mthong nas brgyug par brtsams so//} तान् दृष्ट्वा अन्येऽपि गोपालका अश्व (पशु भो.पा.)पालकास्तृणहारकाः…प्रधावितुमारब्धाः वि.व.१४८ख/१.३६; तृणहारिकः — {gang dag der 'ong ba grong gi gzhon nu'am}…{phyugs rdzi'am rtswa thun nam} ये च तत्रागमन् ग्रामकुमारका वा…पशुपालका वा तृणहारिका वा ल.वि.१२७क/१८७.
rtswa dang mtshungs par 'gyur
क्रि. तृणीभवति — {rgyal po'i bka' ni dud pa min rnams kyis/} /*{cha yi gcod cing rtswa dang mtshungs par 'gyur//} राज्ञामनम्रैरवधारितानि तृणीभवन्त्येव हि शासनानि ।। अ.क.५८ख/५९.८१.
rtswa dar b+ha
= {rtswa ku sha} दर्भः — {des rtswa dar b+ha brim par bya'o//} दर्भानसौ चारयेत् वि.सू.६४क/८१; द्र. {dar b+ha/}
rtswa bam
पिण्डकः, ओ कम् — {rtswa bam la 'dug par bya'o//} निषदनं पिण्डके वि.सू.७९क/९६.
मुञ्जः — {rtswa mun dza dang bal ba dza lta bur gyur pa} मुञ्जबल्वजजाताः म.व्यु.५३९२ (८०ख); मि.को.१३६ख; = {mun dza/}
rtswa med pa
वि. निस्तृणः — {blo gros chen po 'di lta ste/} {rtswa dang shing gel pa dang lcug ma gyes}* {pa med pa'i sa la nyi ma dang phrad na smig rgyu ba'i dba' rlabs rab tu g}.{yo ste} तद्यथा महामते निस्तृणगुल्मलतावनायां मेदिन्यामादित्यसंयोगान्मृगतृष्णिकास्तरङ्गवत्स्यन्दन्ते ल. अ.९२ख/३९.
मत्कुणः — {shig rnams ni ras mar gzhug par bya'o/} /{de ni gseb dag tu'o/} /{rtswa shig rnams ni gsing mar ro//} नदुके यूकानां स्थापनम् । शुषिरे तस्य । शाद्वले मत्कुणानाम् वि.सू.३९क/४९.
rtswa'i khang pa
१. तृणकुटी म.व्यु.५५४५ (८२क) २. आभीरपल्ली — घोष आभीरपल्ली स्यात् अ.को.१५३क/२.२.२०; आभीराणां गोपानां पल्ली ग्रामः आभीरपल्ली । गोपालग्रामनामनी अ.वि.२.२.२०.
rtswa'i sgron ma
तृणप्रदीपः — {de bzhin gshegs pa 'od mtha' yas zhes bya ba la de bzhin gshegs pa 'od 'phro can grong khyer gyi sprang por gyur pas rtsa'i sgron ma phul te dang po byang chub tu sems bskyed do//} अनन्तप्रभो नाम तथागतो यत्रार्चिष्मता तथागतेन प्रथमं बोधिचित्तमुत्पादितं तृणप्रदीपं दत्वा नगरावलम्बकभूतेन शि.स. ७ख/८.
rtswa'i chun po
कक्षपिण्डकः — {steng du lo ma'i chun bo'am rtswa'i chun po bzhag go//} पत्रवैभङ्गुकानामुपरि दानम् । कक्षपिण्डकस्य वा वि.सू.९४ख/११३.
rtswa'i stan
तृणसंस्तरः लो.को.१९०७; द्र. {rtswa'i gdan/}
rtswa'i gdan
तृणसंस्तरः — {shing gang la ne tso gnas pa de'i drung du rtswa'i gdan bting nas skyil mo krung bcas te bzhugs so//} यत्र वृक्षे शुकस्यालयस्तत्र तृणसंस्तरं संस्तीर्य पर्यङ्केण निषण्णः अ.श.१५३क/१४२.
वि. तृणशयनः — {tsog pur 'dug dang gcig pur rgyu ba dang /} /{tsher ma rtswa dang thal bar nyal ba dang //} उत्कुटस्थायिन एकचराणां कण्टकभस्मतृणशयनानाम् । शि.स.१७८क/१७६.
stsang nas
यवः— {lha bdag gis stsang nas stsal ba de rnams gser she dag tu gyur gyis} देव मया यवाः प्रकीर्णास्ते सौवर्णाः संवृत्ताः वि.व.१५८क/१.४६; {gzims cha dang ni stsang nas bshos dang ni//} शयनासनपानभोजनम् वि. व.१२६ख/१.१६.
stsal
= {stsal ba/}
stsal du gsol
क्रि. प्रयच्छतु— {rgyal po chen po bdag cag nad 'di las yongs su bskyab cing srog stsal du gsol/} परित्रायस्व महाराज अस्मानस्मद्व्याधेः । प्रयच्छ जीवितम् अ.श.८८क/७९; अनुप्रयच्छतु — {byang chub sems dpa'i tshul khrims kyi sdom pa yang dag par blangs pa bdag la stsal du gsol} अनुप्रयच्छ मे…बोधिसत्त्वशीलसंवरसमादानम् बो.भू.८३क/१०५; दीयताम् — {bdag la dbu skra dang sen mo stsal du gsol/} {'on tang bdag gis mchis pho brang 'khor du de bzhin gshegs pa'i mchod rten brtsigs te zhal bsro bar bgyi'o//} दीयतामस्मभ्यं केशनखं येन वयं तथागतस्तूपमन्तःपुरमध्ये प्रतिष्ठापयामः अ.श.१४७क/१३६.
stsal ba
• सं. = {stsol ba} प्रदानम्— {de yi srid dang bdag gi re ba dag/} /{spyan stsal bas ni 'bras bu mchi bar mdzod//} सम्भावनां तस्य ममैव चाशां चक्षुःप्रदानात्सफलीकुरुष्व ।। जा.मा.९ख/९ • भू.का.कृ. ( {bstsal ba} इत्यस्य स्थाने) दत्तः — {khyed kyis stsal ba'i g}.{yog mo} उपस्थायिका युष्माभिरेव दत्ताः अ.सा.४३८ख/२४७ • उ.प. गतः — {bcings dang btson rar stsal ba thams cad dgye bar gsol//} ये रोधबन्धनगताः परिमुञ्च सर्वान् ल. वि.२६क/३०; द्र.— {bdag gis ma 'tshal sdig bgyis pa'am/} /{bgyid du stsal ba} यन्मया पशुना पापं कृतं कारितं वा ।। बो.अ.५क/२.२८.
stsal bar
दातुम् — {lha nor dang 'bru dang rin po che la sogs pa stsal bar rigs kyi/} {nyid kyi spyan ni stsal bar mi rigs so//} धनधान्यरत्नानि देवो दातुमर्हति न स्वचक्षुः जा.मा.११क/११.
stsal bar bgyi
क्रि. दास्यामि — {rgyal po yang stsal bar bgyi'o//} राज्यं च दास्यामः स.दु.१२२क/२१२; अनुप्रदास्यामि — {gzungs kyang stsal bar bgyi} धारणीं चानुप्रदास्यामि सु.प्र.२८ख/५५; प्रयच्छामि — {dngos grub thams cad stsal bar bgyi ste} सर्वसिद्धिं च प्रयच्छामः स.दु.१२६क/२२६.
stsel
=( {sel} इत्यस्य प्रा.).
stsogs pa
=( {sogs pa} इत्यस्य प्रा.) • सं. १. सञ्चयः — {ser snas yo byad mi mkho ba rnams kyang stsogs pa} मात्सर्येणानुपयुज्यमानानामप्युपकरणानां सञ्चयात् त्रि.भा. १६०क/६७; उपचयः — {stsogs pa ni bag chags 'phel ba'o zhes bya ba ni kun gzhi rnam par shes pa la rnam par smin pa'i sa bon yongs su gsos par rig par bya'o//} उपचयो वासनावृद्धिरित्यालयविज्ञाने विपाकबीजपरिपोषणं वेदितव्यम् अभि.स.भा.४६ख/६४; {rab kyi rtsal gyis rnam par gnon pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa 'di ni chos gang 'bri ba'i phyir ram 'phel ba'i phyir nye bar gnas pa ma yin no//}… {stsogs pa'i phyir ram mi stsogs pa'i phyir ram} न खलु पुनरियं सुविक्रान्तविक्रामिन् प्रज्ञापारमिता कस्यचिद्धर्मस्य हानाय वा विवृद्धये वा…अपचयाय वा उपचयाय वा सु.प.४६ख/२३; चयः म.व्यु.७४४८ (१०६क); सन्निधिकारः म. व्यु.६७६५ (९६ख) २. आदिः — {'dir stsogs pa zhes bya ba'i sgras ni kun du bsdus pa dang rnam par g}.{yengs pa zhes bya ba la sogs pa mdo las bshad pa'i tshig rnams bsdu'o//} आदिशब्देन चात्र संक्षिप्तं विक्षिप्तमित्येवमादिसूत्रोक्तानि पदानि गृह्यन्ते अभि.स्फु.२५०क/१०५४; {me tog dza ti dang me tog su ma na la stsogs pa me tog gi rnam pa thams cad la} जातिसुमनादीनां पुष्पजातीनाम् ग.व्यू.३१६ख/४०१ • वि. निचितः म.व्यु.६८३९ (९७ख).
stsol
• क्रि. (वर्त., विधौ; सक.; {bstsal} भवि., भूत.) । १. ददाति — {lha rnams rtag tu dgyes pa yis/} /{dngos grub 'bras bu de la stsol//} देवता नित्यं तुष्टाः सिद्धिफलं तस्य ददति । स.दु.१३०क/२४२ । २. = {stsol cig} ददातु— {mthong min mig sman bdag la stsol//} देह्यदृश्याञ्जनं मम का.आ.३२७क/२.१५०; दत्ताम् — {yab yum gser dang dngul dang}… {stsol cig} अम्ब तात दद्ध्वं प्रभूतं हिरण्यं सुवर्णम् अ.सा.४३८ख/२४७; प्रयच्छतु — {klu dag gsod pa'i gnas su bdag mchi yis/} /{gos dmar mtshan ma 'di ni bdag la stsol//} गच्छाम्यहं पन्नगवध्यधाम प्रयच्छ शोणांशुकचिह्नमेतत् ।। अ.क.३०६ख/१०८.१३५; अनुप्रयच्छतु— {'di la stsol cig} अस्या अनुप्रयच्छ वि.व.१३७क/१.२६; {khyod ni thugs rje chen po mnga' ba lags na bdag cag la chab stsol cig} त्वं महाकारुणिकोऽस्मभ्यं पानीयमनुप्रयच्छ वि.व.१५३क/१.४१; दीयताम्— {'di la yid 'phrog ma stsol cig} दीयतामस्य मनोहरा वि.व.२१८क/१.९६; प्रदीयताम् — {de la smras pa gal te khyod/} /{sim na bu mo bdag la stsol//} तमूचे यदि तुष्टोऽसि सुता मह्यं प्रदीयताम् ।। अ.क.३६२ख/४८.५५; द्र.— {bzo bo mkhas pa kha cig dag/} /{gser gyi ri dwags bgyid du stsol//} कुर्वन्तु काञ्चनमृगं कुशलाः केऽपि शिल्पिनः ।। अ.क.२५७क/३०. २६; • = {stsol ba/}
stsol cig
= {stsol/}
stsol ba
• वि. दात्री — {bcom ldan 'das shes rab kyi pha rol tu phyin pa ni sangs rgyas kyi chos rin po che thams cad stsol ba'i slad du stobs bcu bgyid pa lags so//} सर्वबुद्धधर्मरत्नदात्रीत्वाद् दशबलकरी भगवन् प्रज्ञापारमिता अ.सा.१५२ख/८६; दायी — {sems can khams la grub mchog stsol ba rnams la} सत्त्वधातुवरसिद्धिदायिषु स.दु.१११क/१७४; दायिका — {'gag med nyid kyi thugs rje'i sbyod pa mi g}.{yo ba/} /{'jig rten gsum la mchog gi dngos grub stsol ba 'jug//} न निरोधतां करुणचारिकाचरा । व्रजते त्रिलोकवरसिद्धिदायिका ।। स.दु.१११ख/१७४ • उ.प. दः — {dam pa stsol ba} वरदः का.व्यू.२०५क/२६२.
stsol ba po
वि. दायकः — {rgya chen tshe ni stsol ba po//} विस्तीर्णमायुर्दायकः स.दु.११०क/१६८.
stsol bar bgyi
क्रि. दास्यामि — {bsgrub pa thams cad la bgegs ma mchis par dngos grub thams cad kyang stsol bar bgyi'o//} साधयतोऽविघ्नेन सर्वसिद्धिं च दास्यामि स.दु.११८ख/२००.
stsol bar 'gyur
क्रि. दास्यति— {khyod la mgu bar gyur pa'i nor chen rnams/} /{de yang mi re ba dag stsol bar 'gyur//} दास्यत्यसम्भावितविस्तराणि धनानि ते प्रीतिविवर्धनानि ।। जा.मा.१२३ख/१४२.
stsol bar mdzad
= {stsol mdzad/}
stsol ma
उ.प. दा — {ral gri dang mig sman dang lham dang bum pa bzang po la sogs pa'i dngos grub stsol ma bcom ldan 'das ma sgrol ma} खड्गाञ्जनपादुकाभद्रघटादिसिद्धिदे भगवति तारे ब.मा.१७२क ।
stsol mdzad
• क्रि. ददाति — {dgyes pa'i bdag nyid can dbang bskur/} /{dga' ston chen po stsol bar mdzad//} ददाति च प्रहृष्टात्मा अभिषेकं महोत्सुकः । गु.स.११५ख/५६ • भू.का.कृ. दत्तम् — {nyid kyi sha yang stsol mdzad na/} /{dngos po gzhan lta smos ci 'tshal//} स्वमांसान्यपि दत्तानि वस्तुष्वन्येषु का कथा । श.बु.११०ख/१२.
brtsad
= {brtsad pa/}
brtsad cing smra ba
विगृह्यवादः म.व्यु.७६१० (१०८ख).
brtsad du ci zhig yod
का चोद्यचञ्चुता — {rab rib can gnyis kyi zla ba gnyis kyi tha snyad lta bu yin pa/} {de'i tshe brtsad du ci zhig yod} तैमिरिकद्वयद्विचन्द्रव्यवहारवत्, तदा का चोद्यचञ्चुता त.प.१९५क/८५४.
brtsad du med
अविवादः — {ci phyir kun gyi sdug bsngal ni/} /{bzlog par bya zhes brtsad du med//} दुःखं कस्मान्निवार्यं चेत्सर्वेषामविवादतः । बो.अ.२७क/८.१०३.
brtsad pa
वादः — {bya ba 'bras gzhi tha dad dang /} /{de bdag byed pa med par yang /} /{yu bu gnyis ka la grub pas/} /{'dir brtsad don med ma yin nam//} द्वयोरप्यावयोः सिद्धे भिन्नाधारे क्रियाफले । निर्व्यापारश्च तत्रात्मेत्यत्र वादो वृथा ननु ।। बो.अ.३३ख/९.७२; विवादः — {zil gyis gnon pa'i chos ni chos mngon pa ste/} {brtsad pa dang brtsad pa'i gzhi la sogs pas phas kyi rgol ba zil gyis gnon pa'i phyir ro//} अभिभवतीत्यभिधर्मः परप्रवादाभिभवनाद्विवादाधिकरणादिभिः सू.व्या.१६५क/५६; चोद्यम् — {skyes bus ma byas pa'i phyir ma 'brel yang mi brtsad do zhe na} अपौरुषेयत्वादसम्बद्धतायामपि न चोद्यमेतदिति चेत् प्र.अ.७क/९; विग्रहः — {de la brtsad pa ni gzhan gyi phyogs sun 'byin pa'o//} तत्र परपक्षदूषणं विग्रहः प्र.प.४२ख/५०; {bdag dang bdag gi mtshan nyid rigs pas brtsad de ston pa'o//} आत्मात्मीयलक्षणयुक्तिविग्रहोपदेशः ल.अ.१०७क/५३.
brtsad pa med
अविवादः — {kho bo'i ltar na sems kyang yod na}…{brtsad pa med kyi} मम तव च चित्तमस्तीत्यविवादः अभि.स्फु.३२८क/१२२३.
brtsad pa mtshungs pa
तुल्यचोद्यम् — {der yang brtsad pa mtshungs phyir te/} /{de ni rang nyid gsal ba yin//} तस्यापि तुल्यचोद्यत्वात् स्वयं सैव प्रकाशते ।। प्र.वा.१३१क/२.३२७.
brtsad pa'i tshul
वादन्यायः— {lan dang lan spobs pas na spobs pa yin no zhes bya ba ni brtsad pa'i tshul gyis so//} उत्तरोत्तरप्रतिभा प्रतिभानमिति वादन्यायेन अभि. स्फु.२७६ख/११०५.
brtsad pa'i gzhi
अधिकरणम् — {zil gyis gnon pa'i chos ni chos mngon pa ste/} {brtsad pa dang brtsad pa'i gzhi la sogs pas phas kyi rgol ba zil gyis gnon pa'i phyir ro//} अभिभवतीत्यभिधर्मः परप्रवादाभिभवनाद्विवादाधिकरणादिभिः सू.व्या.१६५क/५६.
brtsad par bya ba
= {brtsad bya/}
brtsad par bya ba ma yin
= {brtsad bya min/}
brtsad bya
कृ. चोद्यम् — {des na gang la'ang mi brtsad de/} /{gang gis kyang ni brtsad bya min//} ततो न कस्यचिच्चोद्यं केनचित् क्रियते न च । प्र.अ.९१ख/९९; सञ्चोद्यम् — {de tshe gzung dang 'dzin pa yi/} /{mtshan nyid la ni brtsad bya min//} तदा न सञ्चोद्यग्राह्यग्राहकलक्षणा प्र. वा.१३१क/२.३३२; चोदनीयम्— {de lta ma yin na 'bras bu ldog na yang ji ltar phyi rol gyi don 'grub par 'gyur zhes bya ba 'di brtsad par bya ba yin no//} अन्यथा हीदमेव चोदनीयम्—कार्यव्यतिरेकतोऽपि कथं बाह्यसिद्धिः स्यादिति त.प.१८२क/८२५.
brtsad bya min
कृ. अवचनीयम्— {shes pa'i rgyu shes pa nyid rigs pa dang ldan pa yin pa'i phyir brtsad par bya ba ma yin no//} ज्ञानस्य ज्ञानहेतुत्वं युक्तियुक्तत्वादवचनीयम् त.प.१०२क/६५४; न सञ्चोद्यम्— {de tshe gzung dang 'dzin pa yi/} /{mtshan nyid la ni brtsad bya min//} तदा न सञ्चोद्यग्राह्यग्राहकलक्षणा प्र.वा.१३१क/२.३३२.
• क्रि. ( {rtsom} इत्यस्या भवि.) १. आरभेत् — {dang por 'byor pa brtags nas ni/} /{brtsam mam yang na mi brtsam bya//} पूर्वं निरूप्य सामग्रीमारभेन्नारभेत वा । बो.अ. २२क/७.४७; समारभेत् — {de nas mtshams kyang gcad par bgyi/} /{de yi 'og tu dgos pa brtsam//} सीमाबन्धं ततः कुर्यात्पश्चात्कार्यं समारभेत् । सु.प्र.२९क/५६ । २. आरभ्यते — {thog mar mtshan nyid bstan pas de'i phyir lhag ma rnams las de nyid bshad pa sngar brtsam mo//} लक्षणं च प्रागुद्दिष्टमतस्तस्यैव शेषेभ्यो निर्देशः प्रागारभ्यते म.टी.१९३ख/९ • = {brtsam pa/}
brtsam du mi rung ba nyid
अपराक्रमता — {mi rung ba nyid dang rtsod pa dang bcas pa nyid dang brtsam du mi rung ba nyid ni ma dag pa'o//} अकल्पिकता सारम्भत्वमपराक्रमतेत्यशुद्धिः वि.सू.२१क/२५.
brtsam pa
आरम्भः — {dge ba'i rtsa ba brtsam pa yang rtsom pa} कुशलमूलारम्भमेव चारभते शि.स.१०५क/१०३.
brtsam pa yin
क्रि. आरभते — {'dod pa'i zhes bya ba la sogs pa ni rnam par dbye ba brtsam pa yin te} इष्टस्येत्यादिना विभागमारभते वा.टी.५२ख/५.
brtsam par gyis
क्रि. आरभताम् — {nges par 'byung ba brtsam par gyis/} /{sangs rgyas bstan la sbyor bar gyis//} आरभध्वं निष्क्रामत युज्यध्वं बुद्धशासने । अ.श.४क/३.
brtsam par bgyi
क्रि. समारभेत् — {sngags kyi las ni 'di dag gis/} /{mtshams bcad pa yang brtsam par bgyi//} अनेन मन्त्रपदक्रमेण सीमाबन्धं समारभेत् ।। सु.प्र.२९क/५६.
brtsam par bya
• क्रि. १. आरभेत्— {de nas dri dang me tog la sogs pa dag gtor ma byin te phyi nas rdul tshon dgye ba brtsam par bya'o//} ततो बलिं दत्त्वा गन्धपुष्पादिभिः पश्चाद् रङ्गपातमारभेत् वि.प्र.१२२क/३.४२; {mdun du bltas te 'dug pa la/} /{lhag par gnas par brtsam par bya//} प्राङ्मुखानां निषण्णानामारभेदधिवासनाम् ।। स.दु.१२७ख/२३४ २. आरभ्यते — {de'i lan brtsam par bya ste} अस्य प्रतिविधानमारभ्यते अभि.स्फु.२२०क/९९९ • कृ. आरब्धव्यम् — {gang dgos pa dang bral ba'am don med pa de ni brtsam par bya ba ma yin te} यत्प्रयोजनरहितमनर्थकं वा तन्नारब्धव्यम् त.प.१३७ख/७; प्रारब्धव्यम् — {des na mnyan pa'am bya ba brtsam par mi bya'o//} अतो न श्रोतुं कर्तुं वा प्रारब्धव्यम् त.प. १३७ख/७; आरम्भणीयम् — {brtsam par bya ba nyid} आरम्भणीयत्वम् न्या.टी.३६ख/८.
brtsam par bya ba
= {brtsam par bya/}
brtsam par bya ba nyid
आरम्भणीयत्वम् — {de bas na rab tu byed pa 'di brtsam par bya ba nyid du bstan pa'i phyir 'dis brjod par bya ba'i dgos pa bstan to//} तस्मादस्य प्रकरणस्याऽऽरम्भणीयत्वं दर्शयताऽभिधेयप्रयोजनमनेनोच्यते न्या.टी.३६ख/८.
brtsam par bya ba ma yin
कृ. नारब्धव्यम् — {gang dgos pa dang bral ba'am don med pa de ni brtsam par bya ba ma yin te} यत्प्रयोजनरहितमनर्थकं वा तन्नारब्धव्यम् त.प.१३७ख/७.
brtsam par bya ba yin
क्रि. आरभ्यते — {'on kyang bstan bcos kyi dgos pa la sogs pa ma rtogs pa gang yin pa de la ngag 'di brtsam par bya ba yin na} किन्तु योऽनधिगतशास्त्रप्रयोजनादिस्तं प्रति वाक्यमिदमारभ्यते त.प.१३४ख/३.
brtsam par mi bya
कृ. न प्रारब्धव्यम् — {des na mnyan pa'am bya ba brtsam par mi bya'o//} अतो न श्रोतुं कर्तुं वा प्रारब्धव्यम् त.प.१३७ख/७.
brtsam bya
= {brtsam par bya/}
brtsams
= {brtsams pa/} {brtsams te/} {o nas} आरभ्य — {shes rab kyi pha rol tu phyin pa la brtsams te ji ltar byang chub sems dpa' sems dpa' chen po rnams shes rab kyi pha rol tu phyin pa la nges par 'byung bar 'gyur} प्रज्ञापारमितामारभ्य यथा बोधिसत्त्वा महासत्त्वाः प्रज्ञापारमितां निर्यायुः अ.सा.२ख/२; समारभ्य — {sa bcu dag las brtsams nas ni/} /{mi gnas rgyas par bstan pa yis//} दश भूमीः समारभ्य विस्तरास्थानदेशनात् ।। अभि.अ.५क/२.४; प्रभृति — {mtshams ston par byed pa med na ni gzhi kho nas}…{dro bar gyur pa nas brtsams te zhes bya ba'i tha tshig go//} असति प्रतिसीमादैशिके मूलादेवोष्मगतात् प्रभृतीत्यर्थः अभि.स्फु.१७३क/९१८.
brtsams pa
• क्रि. ( {rtsom} इत्यस्या भूत.) अभिप्रतस्थे — {de thos nas kha lo sgyur ba rkang dang der 'gro ba brtsams so//} स श्रुत्वा नलेन सारथिना तत्र गन्तुमभिप्रतस्थे त.प. २६६क/१००१; आरभ्यते — {rdzas rnams kyis ni rdzas brtsams te/} /{yon tan gyis kyang yon tan no//} द्रव्यैरारभ्यते द्रव्यं गुणैश्चैव गुणास्तथा । ल.अ.१७९क/१४३ • भू.का.कृ. आरब्धः — {brtsams pa'i don ma grub pas} आरब्धार्थासिद्धेः वा.न्या.३२८क/१९; {brtsams pa'i sde tshan ni rdzogs par bya dgos so//} आरब्धस्य समापनं वर्गस्य वि.सू.५८क/७२; {nga la dri bar brtsams pa} मां प्रष्टुमारब्धः ल.अ.६०ख/६; समारब्धः — {bab col brtsams pa gang yin pa'am/} /{gang zhig legs par ma brtags pa//} सहसा यत्समारब्धं सम्यग् यदविचारितम् । बो.अ.८क/४.२; प्रारब्धः — {de la sogs pas brtsams pa ni mi rtag pa ste} तदाद्यैस्तु प्रारब्धा अनित्याः त.प.२५७ख/२३२; सन्नद्धः — {'gro ba ljon pa mya ngan med/} /{'jig rten grib bsil phan par brtson/} /{me tog gzhon nus rab brgyan pa/} /{dpyid kyis bsgrub par brtsams pa'i tshe//} अशोकं लोकसच्छायमुपकारोद्यतं द्रुमम् । मधौ विधूतं (धातुं लि.पा.) सन्नद्धे कलिकालं कृतं जगत् ।। अ.क.२०४ख/२३.१८; प्रस्तुतः — {gal te brtsams pa na rlung dang char 'ong na khyams su'o//} प्रस्तुते चेद् वातवर्षागमः करणं प्रासादे वि.सू.७०क/८७; प्रसृतः — {nye 'khor du gyur pa gzhan gyis phyag bya bar brtsams pa la phyag mi bya bar mi bya'o//} लो(?नो)पचारप्राप्तप्रसृतोऽन्यस्य वन्दने न वन्देत वि.सू.९३ख/११२; विप्रकृतः — {ji tsam gyis chog pa bza' bar bya'o//} {zas brtsams pa las ldang bar mi bya'o//} भुञ्जीत यावदाप्तम् । नोत्तिष्ठेद् विप्रकृतामिषः वि.सू.३५क/४४; कृतः — {rang gi yid la bsgom phyir ngas 'di brtsams//} स्वमनो वासयितुं कृतं मयेदम् बो.अ.१क/१.२ • सं. आरम्भः — {dpal sbas kyis ni brtsams pa de/} /{grong khyer dag tu skye bos rig//} श्रीगुप्तस्य तमारम्भं विवेद नगरे जनः । अ.क.८०ख/८.१६; समारम्भः — {byang chub sems dpa'i las bla na med par brtsams pa'i sbyor ba'am} अनुत्तरो बोधिसत्त्वकर्मसमारम्भप्रयोगो वा ग.व्यू.१५७क/२३९; प्रारम्भः — {brtsams na mi bzad nyon mongs dang /} /{byed pa na yang the tshom bcas//} प्रारम्भे विषमक्लेशं क्रियमाणं ससंशयम् । अ.क.१५२ख/१५.११.
brtsams pa chen po
पा. महारम्भः — {byang chub sems dpa'i brtsams pa chen po mthar dbyung ba rnam par dag pa bsam gyis mi khyab pa'ang thos par 'gyur ro//} श्रोष्यामि…अचिन्त्यां बोधिसत्त्वमहारम्भनिस्तारणविशुद्धिम् ग.व्यू.२७ख/१२४.
brtsal
= {brtsal ba/}
brtsal ba
• क्रि. ( {rtsol} इत्यस्य भवि., भूत.) प्रयत्नं चकार — {byang chub sems dpa' ni nyam chung ba dang 'dab gshog ma rdzogs pas 'phur bar ma brtsal to//} परिदुर्बलत्वादसञ्जातपक्षत्वाच्च बोधिसत्त्वस्तु नोत्पतितुं प्रयत्नं चकार जा.मा.९०क/१०३ • सं. १. प्रयत्नः — {brtsal ma thag tu byung ba'i sgra la yang brtsal ba'i sgra sbyar ba yin no//} ( प्रयुक्तः) प्रयत्नानन्तरीयकशब्दे च प्रयत्नशब्दः न्या.टी.६४क/१५९; व्यायामः — {dper na} *{gres ma mun dza brten byas la/} /{brtsal ba'i stobs kyis thag par 'gyur ba dang //} यथ मुञ्ज प्रतीत्य बल्वजं रज्जु व्यायामबलेन वर्तिता । शि.स.१३२ख/१२८; व्यवसायः — {sems can gyi don byed pa rnams dang}… {rnams la yang dag pa'i grogs su 'gro ba'i btsal} ({brtsal} ){ba la mi brjed pa gang yin pa} सत्त्वकृत्येषु…च सम्यक्सहायीभावं गच्छतो या व्यवसायसहिष्णुता बो.भू.१०६ख/१३६; म.व्यु.६४२७ (९१ख); आभोगः — {dge slong dag de lta bas na gcig tu gnag pa'i las rnams kyi rnam par smin pa ni gcig tu gnag pa yin la zhes bya ba nas brtsal bar bya ste}…{gong ma bzhin du'o//} इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदाभोगः करणीयः वि.व.१५२ख/१.४०; उपक्रमः — {bdag nyid ces bya ba ni gzhan gyis ma brtsal bar snyam du bsams pa yin no//} स्वयं व्युत्थानमिति न परोपक्रमेणेत्यभिप्रायः अभि.स्फु.३२६क/१२२०; व्यासङ्गः — {mi g}.{yo ba'i chos can la ni ji zhig gis brtsal bas nye bar spyad pa la yongs su nyams pa de dang} अकोप्यधर्मणः सा चोपभोगपरिहाणिः कुतश्चिद्व्यासङ्गात् अभि.स्फु.२२२ख/१००४; व्यापृतिः — {bde ba dang rig sngags dang sa bon dang sman dang brtags pa'i phyir dag la bye brag med do/} /{reg pas so/} /{brtsal bas so/} /{yan lag gi rnam pa la'o//} अविशेषः सुख(विद्या भो.पा.)बीजभैषज्यमीमांसार्थितानाम् । स्पर्शनेन । व्यापृत्या । अङ्गजातस्य वि.सू.१८ख/२१; संरम्भः — {ji ltar na rigs pa yongs su tshol bar byed ce na/} {'dod rnams ni brtsal ba chen po dang yongs su brtsal}(?{btsal} ){ba chen po dang ngal ba chen po dang las dang bzo'i gnas rnam pa sna tshogs dag gis sdud par byed} कथं युक्तिं पर्येषते? महता संरम्भेण, महत्या पर्येष्ट्या, महता परिश्रमेण विविधैर्विचित्रैः शिल्पकर्मस्थानैः कामाः संह्रियन्ते श्रा.भू.१६६क/४४२ २. = {brtsal ba nyid} प्राकर्षकत्वम् — {de dang ldan pa yang des myur du 'gro'i/} {bsgom pa'i lam la ni sa'i dbye ba brtsal ba'i phyir yun ring mo zhig tu 'gro'o//} तद्वानपि तेनाशु गच्छति । भावनामार्गेण तु भूमिभेदेन प्राकर्षकत्वात् बहुना कालेन गच्छति अभि.स्फु.२३३क/१०२१ ३. ( {bstsal ba} इत्यस्य स्थाने) अपोहः — {de brtsal ba yis zhes bya ba ni sa la sogs pa de rko ba la sogs pa byed par gyur pas brtsal ba yis so//} तदपोहेनेति तस्य भूम्यादेः खननादिकरणभूतैरपनयेन त.प.१६३क/७८० • भू.का.कृ. १. व्यायच्छितः — {gcig gis ji ltar spro ba bskyed pa dang bsgrub pa dang brtsal ba de bzhin du kun gyis kyang btsal te} यथा चैक उत्सहितो घटितो व्यायच्छितश्च तथा सर्वे बो.भू.५०क/६५; व्यायतः — {'khor ba mi bzad gting nas ni/} /{'gro ba nyon mongs drang slad du/} /{khyod kyis gang zhig ma stsal}(?{brtsal} ){ba'i/} /{thabs dang spyod pa de ma mchis//} न सोऽस्त्युपायः शक्ति (वृत्ति भो. पा.)र्वा येन न व्यायतं तव । घोरात् संसारपातालादुद्धर्तुं कृपणं जगत् ।। श.बु.११५क/१२९ २. ( {btsal ba} इत्यस्य स्थाने) अन्विष्टः — {la lar gang du ji snyed pa'i/} /{mig bsal rnams ni srid pa yin/} /{de bdag nyid la de snyed ni/} /{brtsal} (?{btsal} ){yang ma skyes pas der} *{med//} यावानेवापवादोऽतो यत्र सम्भाव्यते मतौ । अन्विष्टेऽनुपजाते च तावत्येव तदात्मनि ।। त.स.१०४ख/९२२ ३. ( {bstsal ba} इत्यस्य स्थाने) पर्युदस्तः म.व्यु.२५८६ (४८ख).
brtsal ba chen po
सुप्रयत्नः — {khyod ni brtsal ba chen po yis/} /{dka' ba legs par mdzad pa lags//} सुप्रयत्नेन साधु ते दुष्करं कृतम् ।। वि.व.१३२क/१.२१.
brtsal ba la mi brjed pa
व्यवसायसहिष्णुता — {sems can gyi don byed pa rnams dang}…{la yang dag pa'i grogs su 'gro ba'i btsal} (?{brtsal} ){ba la mi brjed pa gang yin pa} सत्त्वकृत्येषु…च सम्यक्सहायीभावं गच्छतो या व्यवसायसहिष्णुता बो.भू.१०६ख/१३६.
brtsal bar bya
कृ. आभोगः करणीयः — {dge slong dag de lta bas na gcig tu gnag pa'i las rnams kyi rnam par smin pa ni gcig tu gnag pa yin la zhes bya ba nas brtsal bar bya ste}… {gong ma bzhin du'o//} इति हि भिक्षवः एकान्तकृष्णानां कर्मणामेकान्तकृष्णो विपाकः पूर्ववद्यावदाभोगः करणीयः वि.व.१५२ख/१.४०.
brtsal bar mi bya
क्रि. न व्यायच्छेत — {rgyun las bzlog phyogs su brtsal bar mi bya'o//} न प्रतिस्रोतो व्यायच्छेत वि.सू.५२ख/६७.
brtsal ma thag tu byung ba
वि. प्रयत्नानन्तरम् — {brtsal ma thag byung shes pa ni/} /{byas dang mi rtag sgrub pa gang //} प्रयत्नानन्तरं ज्ञानं कृतकानित्यसाधनम् । यत् त.स. ८४ख/७७८; {brtsal ma thag tu byung ba'i shes pa kho na 'bras bu yin te} प्रयत्नानन्तरज्ञानभवं (मेव भो.पा.) कार्यम् त.प.२०८क/८८५; प्रयत्नानन्तरीयकम् — {tho ba brdegs pa la sogs pa rtsol ba'i mjug thogs su shes pa dmigs pa ni tho ba brdegs pa la sogs pa'i brtsal ma thag tu byung ba zhes bya'o//} मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरज्ञानो मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरीयक उच्यते त.प.१६३क/७८०.
brtsal ma thag tu byung ba ma yin pa
वि. अप्रयत्नानन्तरीयकः — {sgra brtsal ma thag tu byung ba ma yin te/} {mi rtag pa yin pa'i phyir glog bzhin dang nam mkha' bzhin dang bum pa bzhin no//} अप्रयत्नानन्तरीयकः शब्दोऽनित्यत्वात्, विद्युदाकाशवद् घटवच्चेति न्या.टी.७५क/१९६.
brtsal ma thag tu 'byung ba
• वि. प्रयत्नानन्तरीयकः — {de ni tho bas bsnun sogs pa'i/} /{brtsal ma thag tu 'byung ba yin//} स मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरीयकः । त.स. ८५क/७८०; {tho ba brdegs pa la sogs pa rtsol ba'i mjug thogs su shes pa dmigs pa ni tho ba brdegs pa la sogs pa'i brtsal ma thag tu byung ba zhes bya'o//} मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरज्ञानो मुद्गरप्रहारादिप्रयत्नानन्तरीयक उच्यते त.प.१६२ख/७८०; प्रयत्नानन्तरः — {brtsal ma thag 'byung shes 'bras bu/} /{rtsom byed nyid du'ang grub pa min//} प्रयत्नानन्तरज्ञानकार्यारम्भकता न च । त.स.१००क/८८५; {brtsal ba'i mjug thogs su dmigs pa nyid ni brtsal ma thag tu 'byung banyid du brjod la} प्रयत्नानन्तरमुपलभ्यमानत्वं हि प्रयत्नानन्तरीयकमुच्यते त.प.१६२क/७७८ • सं. प्रयत्नानन्तरीयकता — {de lta yin dang 'jig pa 'di gnyis kyang rang bzhin med pa yin na/} {de ji ltar 'di dag brtsal ma thag tu 'byung bar 'gyur te} ततश्चैतौ ख (?)नाशौ द्वावपि निःस्वभावौ, तत् कथमनयोः प्रयत्नानन्तरीयकता भवेत् त.प.२०८ख/८८७.
brtsal ma thag tu 'byung ba ma yin pa nyid
अप्रयत्नानन्तरीयकत्वम् — {sogs pa'i sgras brtsal ma thag pa 'byung ba ma yin pa nyid dang /} {rtsol ba las byung ba nyid dang rtag pa nyid du gzung ngo //} आदिशब्दादप्रयत्नानन्तरीयकत्वं प्रयत्नानन्तरीयकत्वं नित्यत्वं च परिगृह्यते न्या.टी.७४ख/१९६.
brtsal ma thag pa 'byung ba
= {brtsal ma thag tu 'byung ba/}
brtsal ma thag byung
= {brtsal ma thag tu byung ba/}
brtsal ma thag 'byung
= {brtsal ma thag tu 'byung ba/}
brtsal ma thag las 'byung ba
= {brtsal ma thag tu 'byung ba/}
brtsal las 'byung
वि. प्रयत्नोत्थः — {de rgyu min pa'i dbye ba yis/} /{kha cig la sgra 'jug pa yin/} /{dper na brtsal las 'byung sgra dang /} /{dper na sbrang ma'i sbrang rtsi yang //} अतत्कारणभेदेन क्वचिच्छब्दो निवेश्यते । प्रयत्नोत्थो यथा शब्दो भ्रामरं वा यथा मधु ।। त.स.३९क/४०१.
brtsi
= {brtsi ba/}
brtsi dgos
कृ. गणयितव्यम् — {de'i phyir de lta bu ma yin par brtsi dgos te/} {dad pas mos pa dbang po'i sgo nas ni gsum mo//} ततोऽन्यथा गणयितव्यम्—इन्द्रियतस्त्रयः श्रद्धाधिमुक्ताः अभि.स्फु.२२६क/१०१०.
brtsi ba
• क्रि. निक्षेप्स्यामि — {de nas byang chub sems dpas smras pa/} {khyed kyis ni rtsis mgo phog shig /kho} {bos ni brtsi'o//} ततो बोधिसत्त्व आह—उद्दिशत यूयम्, अहं निक्षेप्स्यामीति ल.वि.७५ख/१०२ • सं. गणनम् — {skye bo dam pa'i blo ni rang gi yon tan brtsir ngo tsha//} निजगुणगणने धीर्लज्जते सज्जनानाम् अ.क.३००क/३९.३१; {des gnod pa byas par mi brtsi ba'i phyir} तत्कृतापकारस्यागणनात् बो.प.९०क/५३; गणना — {'dra bar brtsi ba'i phyir} समगणनार्थम् अभि.स्फु.१९९ख/९६५.
brtsi bar bya
कृ. गणनीयम् — {gzugs na ni bcu gsum mo zhes rgyas par brtsi bar bya'o//} रूपेषु त्रयोदश—इति विस्तरेण गणनीयम् अभि.भा.६०ख/१६६; संख्येयम् — {gang zag gzhan dag kyang ci rigs par de bzhin du brtsi bar bya'o//} एवमन्येऽपि पुद्गलाः सम्भवतः संख्येयाः अभि.स्फु.२२५ख/१००९; गणेयम् मि.को.३३ख ।
brtsi bya
= {brtsi bar bya/}
brtsi yas
अगणेयम्, संख्याविशेषः म.व्यु.७८१०(११०ख).
brtsi yas la bsgres pa
अगणेयपरिवर्तः, संख्याविशेषः म.व्यु.७८११ (११०ख).
brtsig
= {brtsig pa/}
brtsig pa
• क्रि. ( {rtsig} इत्यस्या भवि.) कारयिष्यति — {bcom ldan 'das thos lags te/} {brtsig go//} श्रुतं भगवन् । कारयिष्यामः वि.व.१२९क/१.१८ • कृ. मापयितव्यम् — {de lta bas na spong khang brtsig par gnang ngo //} तस्मादनुजानामि प्रहाणशाला मापयितव्या वि. व.१३३क/२.१०९ • सं. बन्धनम् — {gtsug lag khang brgyan par bya'o//} {khang pa brtsegs pa dag brtsig go//} विहारस्य मण्डनम् । कूटागाराणां बन्धनम् वि.सू. ६४क/८०.
brtsigs
= {brtsigs pa/} {brtsigs te/} {o nas} मापयित्वा — {grong khyer drug khrir mchod sbyin gyi gnas brtsigs te} तेषु षष्टिषु नगरसहस्रेषु यज्ञवाटानि मापयित्वा वि. व.१९२क/१.६७; कारयित्वा — {sku gdung gi mchod rten brtsigs nas blon po'i tshogs dang bcas pas til mar gyis bskus te} शरीरस्तूपं कारयित्वा अमात्यगणसहायेन तैलाभिषेको दत्तः अ.श.२४३ख/२२३; {sbyin gtong gi khang pa brtsigs nas} दानशालाः कारयित्वा जा.मा.६४ख/७४.
brtsigs te zhal bsro bar bgyi
क्रि. प्रतिष्ठापयामि — {bdag la dbu skra dang sen mo stsal du gsol/} {'on tang bdag gis} *{mchi pho brang 'khor du de bzhin gshegs pa'i mchod rten brtsigs te zhal bsro bar bgyi'o//} दीयतामस्मभ्यं केशनखं येन वयं तथागतस्तूपमन्तःपुरमध्ये प्रतिष्ठापयामः अ.श.१४७क/१३६.
वि. चिरकृतम् — {de'i khang pa yang mtho zhing yangs la/} {brtsigs nas ring du lon pa} महच्चास्य निवेशनं भवेदुच्छ्रितं च विस्तीर्णं च चिरकृतं च स.पु.२९क/५१.
brtsigs pa
• क्रि. ( {rtsig pa} इत्यस्या भूत.) कारयामास — {mya ngan las 'das pa'i 'og tu yang de'i sku gdung gi mchod rten brtsigs} परिनिर्वृतस्य चास्य शरीरस्तूपं कारयामास अ.श.२५०क/२२९; स्थापितमभूत् — {sa phyogs gang nas 'dun pa slar log pa der mchod rten brtsigs te} यत्र च प्रदेशे छन्दको निवृत्तस्तत्र चैत्यं स्थापितमभूत् ल.वि.१११ख/१६३; प्रतिष्ठापितो भवति — {'di ltar yang nags khrod zhig tu gtsug lag khang brtsigs pa dang} यथापि तद्विहारो दावमध्ये प्रतिष्ठापितो भवति वि.व.२३१ख/२.१३४ • कृ. १. प्रतिष्ठापितम्— {spos kyis byugs pa'i mchod rten du ma brtsigs te} अनेके च गन्धस्तूपाः प्रतिष्ठापिताः अ.श.४०ख/३५; मापितम् — {gnas pa'i khang pa rnam pa gsum po dgun gyi dang dpyid kyi dang dbyar gyi rnams brtsigs} त्रीणि वासगृहाणि मापितानि हैमन्तिकं ग्रैष्मिकं वार्षिकम् वि.व.२०८क/१.८२; निवेशितम् — {der ni dam pa rnams dag gis/} /{dbu skra blangs pa'i mchod rten brtsigs//} केशप्रतिग्रहं चैत्यं सद्भिस्तत्र निवेशितम् ।। अ.क.२२३ख/२४.१७३; कारितम् — {bram ze dang khyim bdag dad pa can rnams kyis de'i ched du gtsug lag khang lnga brgya brtsigs so//} श्राद्धैर्ब्राह्मणगृहपतिभिस्तानुद्दिश्य पञ्च विहारशतानि कारितानि वि.व.१२९क/१.१८ २. कारितवान् — {yongs su mya ngan las 'das pa'i mchod rten yang}…{brtsigs so//} परिनिर्वृतस्य च… स्तूपं कारितवान् अ.श.५८ख/५०.
= {brtsis pa/} {brtsis te/} {o nas} परिगण्य — {mdzod srungs na re brtsis te lha la gsol bar 'tshal lo zhes byas so//} कोष्ठागारिक आह—परिगण्य देव सस्यानि आख्यास्यामीति अ.श.९०ख/८१; गणयित्वा — {shin tu yun ring des brtsis nas/} /{ngal bas gza' ni shes byas te//} गणयित्वा स सुचिरं ग्रहज्ञानकृतश्रमः । अ. क.८७क/९.१०.
brtsis pa
• क्रि. ( {rtsi} इत्यस्या भूत.) १. निक्षिपति स्म — {shAkya gzhon nu gcig gis ni brtsis pa dang} एकश्च शाक्यकुमारो निक्षिपति स्म ल.वि.७५ख/१०२ २. व्यवस्थापयति — {de ltar byang chub sems dpa' des bdag nyid mi shes par brtsis pa} इति स बोधिसत्त्व आत्मानं चाज्ञं व्यवस्थापयति बो.भू.९४क/११९ • भू.का.कृ. गणितम् — {blo ldan rnams kyis de ni rnam par dpyad tshe tshe ni 'bras bral nyid du brtsis//} प्राज्ञैस्तद्गणितं विचारसमये वैफल्यमेवायुषः अ.क.१०१ख/१०.२३; संख्यातम् — {ji ltar dad pas rjes su 'brang ba dbang po dang rigs dang lam dang 'dod chags dang bral ba dang rten gyi sgo nas brtsis pa} यथेन्द्रियगोत्रमार्गवैराग्याश्रयतः श्रद्धानुसारिणः संख्याताः अभि.स्फु.२२५ख/१००९ • सं. ज्योतिष्कः — {dus kyis longs spyod ldan pa de'i/} /{bu ni de las skyes gyur te/} /{gang gi spyod tshul brtsis pa yis/} /{pha ni gsod par brjod gyur pa'o//} भोगिनस्तस्य कालेन तस्यां सूनुरजायत । ज्योतिष्कचरिते यस्य वृत्तमुक्तं पितृद्रुहः ।। अ.क.१७९ख/२०.४७; • द्र. {mtshar du brtsis/}
प्रा. = {bsu ba} प्रत्युद्गमनम् म.व्यु.६७८६ (९६ख).
brtse
= {brtse ba/}
brtse chen
महाकृपा — {slob dpon brtse chen rtag tu bsten pa'i bdag/} /{pha rol sdug bsngal dag gis sems gdung ba//} महाकृपाचार्यसदोषितात्मनः परस्य दुःखैरुपतप्तचेतसः । सू.अ.१४२ख/२०.
brtse dang ldan pa
= {brtse ldan/}
brtse bdag nyid
= {brtse ba'i bdag nyid/}
brtse ldan
वि. दयालुः — {bram ze dbyug can zhes pa la/} /{brtse ba ldan pa'i mdun du ni//} ब्राह्मणं दण्डिनं नाम दयालुः प्रययौ पुरः ।। अ.क.१६०ख/१७.४६; कृपालुः — {de'i phyir sbyin pa po brtse ba dang ldan pas lhag par ldan pa'i sgo nas de dag thams cad zil gyis gnon to//} अतो दाता कृपालुस्तां सर्वमभिभवत्याधिक्ययोगात् सू.व्या.२०४ख/१०७; दयावान् — {med pa pa ni dgag pa'i phyir/} /{brtse ldan gsung ni sna tshogs yin//} नास्तिक्यप्रतिषेधाय चित्रा वाचो दयावतः ।। त.स.१४ख/१६४; {brtse ldan kun mkhyen gyis mkhyen nas//} ज्ञात्वा दयावान् सर्वज्ञः अ.क.२६१ख/९५.१२; कृपान्वितः — {mi dal kun las thar pa dang /} /{dad dang shes rab brtse ldan zhing //} सर्वाक्षणविनिर्मुक्ताः श्रद्धाप्रज्ञाकृपान्विताः । बो.अ.३८ख/१०.२७; दयान्वितः — {brtse dang ldan pa ngo tsha yon tan gnas/} /{sdug bsngal dang len rang gi bder ma chags//} दयान्वितो ह्रीगुणसन्निविष्टो दुःखाधिवासात्स्वसुखेष्वसक्तः । सू.अ.२४८क/१६५; सदयः — {zhes pa brtse ldan de yis brjod tsam la/} /{yan lag 'khri shing 'dar des de la smras//} इत्युक्तमात्रे सदयेन तेन सा कम्पमानाङ्गलता तमूचे । अ.क.३०६ख/१०८.१३६.
brtse ba
• सं. १. = {snying rje} कृपा — {sngags pa gzhan la phan brtson zhing /} /{brtse bas mngon par dbang bskur ro//} मन्त्री परहिते रतः कृपया अभिषिञ्चेत् । स.दु.१३०क/२४२; {mtshungs par stobs rgyas chags dang khro/} /{brtse bas ngo tsha mya ngan dang /} /{rmongs pa'i grogs kyis yang yang du/} /{de ni skal bar byas bzhin gyur//} रागक्रोधकृपालज्जाशोकैस्तुल्यबलोदयैः । मुमोह मो (स मुहुर्मो लि. पा.)हसचिवैर्भागीकृत इवाभवत् ।। अ.क.१४७ख/६८. ७५; दया — {brtse ba dang ni blo dag kyang /} /{ji skad bshad pa'i chos ldan yin//} दयामत्यादयोऽपि च । यथाभिहितधर्माणः त.स.१२४ख/१०७८; अनुकम्पा — {khyod ni nyam thag rnams la brtse/} /{bde bar gnas la phan par dgyes/} /{phongs par gnas la thugs rje bas/} /{kun la phan par bzhed pa lags//} आपन्नेष्वनुकम्पा ते स्वस्थेष्वर्थकामता । व्यसनस्थेषु कारुण्यं सर्वेषु हितकामता ।। श.बु.११४क/१०४ । २. = {brtse ba nyid} कारुण्यम् — {brtse dang 'phrul dang mkhyen dang phun tshogs ldan/}… /{ngo bo med phyir 'jig rten mgon po rtag//} कारुण्यर्द्धिज्ञानसम्पत्तियोगात्…नैःस्वाभाव्याच्छाश्वतो लोकनाथः र.वि.११९क/८८ । ३. = {rjes su chags pa} प्रेम — {gang gis mngon par 'dod pa kha na ma tho ba med pas bsam pa tshim par byed pa de dag thams cad mchog tu brtse ba dang gus pa dang bkur sti dang snyan par smra ba sngon du song shing} यद्यस्याभिमतं तत् सर्वमनवद्यमभिप्रायाह्लादनकरं परमप्रेमगौरवसत्कारप्रियवचनपुरःसरम् बो.प. ५६ख/१८; प्रणयः — {khyod kyi bka' drin brtse ba las/} /{de ni thob par bdag 'tshal lo//} भवत्प्रसादप्रणयात् प्राप्तुमिच्छामि तामहम् । अ.क.१५९क/१७.२४ । ४. ( {rtse ba} इत्यस्य स्थाने) क्रीडा — {'chad pa po rnams kyi tshig ni brtse ba la sogs pa'i don du gzhan du srid kyi} व्याख्यातॄणां हि वचनं क्रीडाद्यर्थमन्यथाऽपि सम्भाव्यते न्या. टी.३७क/१४; {de dag me tog 'dod pas tshim par ma gyur par/} /{de bzhin rgyal po'i btsun mo brtse bas snying ma tshim//} तृप्तिर्यथाऽऽसीत्कुसुमैर्न तासां तथैव नाऽऽसां ललितैर्नृपस्य ।। जा.मा.१६४ख/१९० • पा. घृणा, करुणारसः — कारुण्यं करुणा घृणा । कृपा दयाऽनुकम्पा स्यादनुक्रोशोऽपि अ.को.१४३ख/१.८.१८; घृण्यन्तेऽनुगृह्यन्तेऽनयेति घृणा । ‘घृणि ग्रहणे’ ‘घृणु दीप्तौ’ इति वा धातुः…करुणारसनामानि अ.वि.१.८. १८; मि.को.३०ख; • ना. कृपा, विद्याराज्ञी — {rig pa'i rgyal mo'i 'dus pa brjod par bya te/} {'di lta ste/} {mdzod spu dang}…{brtse ba dang}…{mchog sbyin} विद्याराज्ञीनां समागमं वक्ष्यते । तद्यथा—ऊर्णा…कृपा…वरा म.मू.९५क/७ • वि. दयालुः — स्याद्दयालुः कारुणिकः कृपालुः सूरतः समाः । अ.को.२०७क/३.१.१५; दयाऽस्यास्तीति दयालुः । दयते ताच्छील्येनेति वा अ.वि.३.१.१५ • भू.का.कृ. अनुकम्पितः — {nyon mongs rnams la sran btsugs nas/} /{skye bo nyon mongs can la brtse//} क्लेशेषु विवृतं तेजो जनः क्लिष्टोऽनुकम्पितः ।। श.बु.११०ख/१६.
brtse ba can
वि. अनुकम्पकः — {sems can rnams la brtse ba can/} /{phrad dang bral ba'i dgongs pa can/}…{la phyag 'tshal//} अनुकम्पकसत्त्वेषु संयोगविगमाशय । …नमोऽस्तु ते ।। सू.अ.२५६क/१७५; समनुकम्पकः — {byang chub sems dpa' thos mang dang /} /{bden mthong smra mkhas brtse ba can//} बहुश्रुतो दृष्टसत्यो वाग्मी समनुकम्पकः ।…बोधिसत्त्वः सू.अ.१८७ख/८४; अनुकम्पी — {'byung po kun la brtse ba can/} /{khyod la dgra ni su yang med//} तव नैकोऽपि विद्वेष्टा सर्वभूतानुकम्पिनः ।। का.आ.३३९क/३.१३२; कृपालुः — {de ltar blo bzang skyo ba med ldan brtse ba can//} इति सुमतिरखेदवान् कृपालुः सू.अ.१८६क/८२; दयान्वितः — {grong khyer ut+pa la ldan par ni/} /{grong khyer gtso bo'i bud med dag/} /{sbyin dang tshul khrims brtse ba can/} /{gser ldan ma zhes grags pa byung //} नगर्यामुत्पलावत्यां दानशीलदयान्विता । ख्याता रुक्मवती नाम पौरमुख्याङ्गनाऽभवत् ।। अ. क.१४ख/५१.६; दयालुः मि.को.८२ख ।
brtse ba chen po
= {brtse chen/}
brtse ba dang ldan pa
= {brtse ldan/}
brtse ba ldan pa
= {brtse ldan/}
brtse ba med
= {brtse ba med pa/}
brtse ba med pa
• वि. निर्दयः — {'chi bdag brtse ba med pa} मृत्युः…निर्दयः बो.अ.१२ख/५.६७; {bdag gi yid/} /{yid srubs kyis mnan brtse med du/} /{'joms par brtson pa 'di la ltos//} पश्येद्…मन्मनो मन्मथाक्रान्तं निर्दयं हन्तुमुद्यतम् ।। का.आ.३२०क/१.५७; {shin tu brtse ba med pa} अतिनिर्दयः सू.अ.१४३ख/२१; निष्कृपः — {brtse ba med pa ngan pa'i bdag nyid can gzhan dag gis ni srog chags kyi khyad par nyid phyugs yin no zhes rjod par byed do//} अन्यैस्तु दुरात्मभिर्निष्कृपैः प्राणिविशेष एव पशुरिति वर्णितम् त.प.२४९ख/९७३; {snga dro brtse med khro ba yis/} /{mi yi bdag la rdo ba 'phangs//} शिलां प्रभाते चिक्षेप नृपतेर्मन्युनिष्कृपः ।। अ.क.१३३ख/६६. १००; अकृपः — {de la brtse tshugs khyad yin nam/} /{dmyal sogs bsgrub phyir brtse ba med pa cis//} तत्कृपाक्रमतोऽथ विशेषो नारकादिरचनादकृपः किम् ।। प्र.अ.४२क/४८; निर्घृणः — {de la'ang brtse med blo ldan rnams ni ral gri rnon po'i bya ba rab tu spros//} तत्रापि प्रसरन्ति निर्घृणधियां निस्ंइत्रशतीक्ष्णाः क्रियाः ।। अ.क.३१६ख/४०.११०; अघृणः — {'jigs rung bsnun pa'i stag bzhin brtse med des//} घोराकृतिर्व्याघ्र इवाघृणोऽसौ अ.क.११क/५०.११०; क्रूरः मि.को.८८ख • सं. १. अदया — {gzhan dag mi skyob pa dang}…{brtse ba med pa dang mi dga' ba zhes bya ba mi dge ba bcu yin par 'don to//} परेषामपरित्राणम्…अदयाऽस्पृहा चेति दशाकुशलानि पठ्यन्ते त.प.३१५क/१०९६ । २. = {brtse ba med pa nyid} नैर्घृण्यम्— {skra ni rab tu 'bal ba'i las dag nyid kyis brtse ba med pa drag po bstan//} केशोन्मूलनकर्मणैव निशितं नैर्घृण्यमावेदितम् । अ.क.२५०क/९३.२१; {brtse ba med pa ches shin tu goms pa las rgyu med pa kho nar gzhan gyi sdug phongs la mngon par dga'} अतितरामभ्यस्तनैर्घृण्या अकारणमेव परव्यसनाभिरामाः त.प.२९७क/१०५६; अकृपत्वम् — {brtse ba med pa zhes bya ba gang yin pa de nyid de'i nyes pa yin no//} स एव हि तस्य दोषो यदकृपत्वं नाम प्र.अ.७१क/७९ • ना. निष्ठुरः, ब्राह्मणपुत्रः — {nor las byung ba'i grong gnas pa/} /{bram ze dga' ba zhes pa ni/} /{dang po'i rkang pa la brten 'di'i/} /{chung ma rab dga' zhes pa bdag/} /{gnyis pa'i rkang pa la btags pa/} /{bu ni brtse med ces pa yin//} ब्राह्मणस्यास्य भार्याऽहं पूर्वपादावलम्बिनः । नन्दनाम्नः सुनन्दाख्या वासवग्रामवासिनः ।। द्वितीयपादसंसक्तः पुत्रो मे निष्ठुराभिधः । अ.क.१७१ख/१९.९६.
brtse ba'i ngang tshul can
वि. क्रीडनशीलः — {brtse ba'i ngang tshul can}…{byas shing byas pa la yang dang yang byed du gzhug ste} क्रीडनशीलो देवानां प्रियः कृतमपि पुनः पुनः कारयति हे.बि.२४४क/५९.
brtse ba'i ngo bo
वि. कृपामयः— {gnyis med chos ni gzigs pa dang /} /{brtse ba'i ngo bos gsungs pa yin//} (?) स दृष्टवान् स्वयं धर्ममुक्तवाँश्च कृपामयः ।। त.स.१२७क/१०९२.
brtse ba'i bdag nyid
वि. कृपात्मकः — {brtse ba'i bdag nyid ni zang zing gi sems med pa'i phyir ro//} कृपात्मकं निरामिषचित्तत्वात् सू.व्या.२१२क/११६; कृपात्मा — {de lta'i gzugs dang yang dag ldan/} /{byang chub sems dpa' brtse bdag nyid//} एवं रूपेण संयुक्ता बोधिसत्त्वकृपात्मनः ।। स.दु.११०ख/१७०.
brtse bar bya
= {brtse bar bya ba/}
brtse bar bya ba
कृ. अनुकम्प्यः — {de bzhin du dgra bcom pa dus kyis rnam par grol ba'i chos 'di yang rjes su bsrung bar bya ba dang brtse bar bya ba dang rjes su gzung bar bya ba yin no//} एवमेव समयविमुक्तस्यार्हतोऽनुरक्ष्य एष धर्मोऽनुकम्प्योऽनुग्राह्यः अभि.स्फु.२१३क/९८९.
brtse bas dman
वि. कृपाहीनः — {tshig 'di ji ltar gyur pa bzhin/} /{brtse bas dman ni 'grub mi 'gyur//} क्रिया (कृपा भो.पा.)हीना न सिद्ध्यन्ति यथाभूतमिदं वचः ।। वि.प्र.८२क/४.१६८.
brtse med
= {brtse ba med pa/}
brtse med bdag nyid
वि. निष्कृपात्मा — {brtse med bdag nyid de dag la/} /{nyer bstan phyogs gcig pa ru 'gyur//} प्रादेशिकी भवेत् तेषां देशना निष्कृपात्मनाम् ।। त. स.१३०क/११११.
brtse med pa
= {brtse ba med pa/}
brtse med ma
वि.स्त्री. निष्करुणा — {kye brtse med ma 'di'i mdun du rgyud mangs bsgrags pas ci zhig bya} अयि निष्करुणाया एतस्याः पुरतः वीणावादितेन किं कार्यम् ना.ना.२२७ख/२६.
brtse sems
= {snying rje} कृपा, करुणा मि.को.३०ख ।
brtsegs
= {brtsegs pa/}
brtsegs skyong
ना. पालितकोटः, देशः — {gsing ma can du gnod sbyin chen po 'khor dang bcas pa skyabs su 'gro ba dang bslab pa'i gzhi rnams la rab tu bzhag go//} {brtsegs skyong du klu ba lang skyong dang} ( शाद्वलायां महायक्षपरिवारः शरणगमनशिक्षापदेषु प्र)तिष्ठापितः पालितकोटे नागपालकश्च वि.व.१२०ख/१.९.
brtsegs rgyas
ना. अरबाडः, नागराजः म.व्यु.३२८२ (५६ख).
brtsegs pa
१. कूटः, ओ टम् — {ri bo brtsegs pa kha ba yi/} /{phung pos bsgribs pa bzhin du mdzes//} तुषारराशिसंछन्नः शैलकूट इवाबभौ ।। अ.क.२२३ख/८९.३१; {brtsegs pa zhes pa ni yi ge so sor yi ge lnga'i bdag nyid brtsegs pa'o//} कूटं पञ्चाक्षरात्मकं प्रत्येकाक्षरैः वि. प्र.५५क/४.८५; {khang brtsegs} कूटागारम् बो.अ.३८क/१०.१४; पुञ्जराशी तूत्करः कूटमस्त्रियाम् अ.को.१६९ख/२.५.४२; कूटवत् शिखरवत् स्थितं कूटम् । धान्यादिराशिनामानि अ.वि.२.५.४२; सानुः — मेरुः सुमेरुर्हेमाद्री रत्नसानुः सुरालयः ।। अ.को.१३१क/१.१.५०; रत्नानि सानुषु यस्य रत्नसानुः अ.वि.१.१.५०; संयुक्तम् — {sngags kyi sa bon rnams ni gsal byed sna tshogs gartsegs pa dbyangs dang bcas pa rnams so//} मन्त्रबीजानि नानाव्यञ्जनसंयुक्तानि स्वरसहितानि वि.प्र.४६ख/४.४९ २. = {rtsig pa} कुड्यम्, भित्तिः — {rtsig pa mo dang brtsegs pa dang //} भित्तिः स्त्री कुड्यम् अ. को.१५१ख/२.२.४; कुड्यां साधु कुड्यम् । कुड्यत इति वा । कुडि सङ्घाते अ.वि.२.२.४.
brtsegs pa la gnas pa
वि. कूटस्थः — {brtsegs pa zhes pa ni yi ge so sor yi ge lnga'i bdag nyid brtsegs pa'o//} {sde bdun brtsegs pa la gnas de rnams k+Sha ya ra wa lar ldan pa ni brgyad de dur khrod brgyad du lha min mo rnams kyi'o//} कूटं पञ्चाक्षरात्मकं प्रत्येकाक्षरैः । ते च कूटस्थाः सप्तवर्गाः क्षयरवलयुताश्चाष्टौ इत्यासुरीणाम्, श्मशानाष्टके वि.प्र.५५क/४.८५.
brtsegs pa'i sngags
कूटमन्त्रः — {de bzhin du gnas gnyis pa dang gnas gsum pa dang gnas bzhi pa dang gnas lnga pa'i sngags te brtsegs pa'i sngags rnams kyang rab tu brjod pa'i brdas rig par bya'o//} एवमुभयस्थानीयाः, त्रिस्थानीयाः, चतुःस्थानीयाः; पञ्चस्थानीयाः मन्त्राः कूटमन्त्राश्च वेदितव्याः प्रव्याहारमन्त्रसङ्केतेन वि.प्र.१५४ख/१.३; {rgyal ba'i brtsegs pa'i sngags sngar gsungs pa} कूटमन्त्रो जिनस्य पूर्वोक्तः वि.प्र. १४३क/३.८३.
• सं. पुरम्— {gtsug lag khang dag gi brtsegs ma nyid kyi mtha' ni lnga'o//} {dge slong ma rnams kyi brtsegs ma nyid ni gsum mo//} पञ्चपुरत्वं विहारेषु पर्यन्तः । त्रिपुरत्वं भिक्षुणीनाम् वि.सू.९४क/११२ • वि. साधारकम् — {de'i snod ni glang po che'i rmig mthil lta bu'am brtsegs ma'o//} पात्रमस्य हस्तिपदबुध्नं साधारकस्य वि.सू.८०ख/९८.
brtsegs ma nyid
पुरत्वम् — {gtsug lag khang dag gi brtsegs ma nyid kyi mtha' ni lnga'o//} {dge slong ma rnams kyi brtsegs ma nyid ni gsum mo//} पञ्चपुरत्वं विहारेषु पर्यन्तः । त्रिपुरत्वं भिक्षुणीनाम् वि.सू.९४क/११२.
१. क्रीडा — {dbang po drug ni rab 'das dus/} /{bsod nams kyis brtsen mi zad tshe/} /{de ni rab tu bskyed ldan zhing /} /{byis pa'i rtse dgas rnam par rol//} तस्य प्रवर्धमानस्य बालक्रीडाविलासिनः । षडिन्द्रः प्रययौ कालः पुण्यक्रीडाक्षयायुषः ।। अ.क.३८क/४.१६ । २. क्रीडनकम् — {gzhon nu de dag gi brtsen pa ni du ma ste/} {rnam pa tha dad pa yang du ma zhig yin la} तेषां च कुमारकाणामनेकविधान्यनेकानि क्रीडनकानि भवेयुर्विविधानि च स.पु.३०क/५२.
brtser
= {brtse ru /}
brtser dgongs rigs
वि. अनुकम्प्यः — {nga dang sras rnams dag gis kyang /} /{gnod sbyin dbang po brtser dgongs rigs//} अनुकम्प्योऽसि यक्षेन्द्र सुग (ससु भो.पा.)तानां ममापि च ।। ल.अ.५७ख/३.
brtser bcas
वि. = {thugs rje dang bcas pa} सदयः — {khyod ni gang na dug bcas shing /} /{zhugs dang bcas par spyan drangs pa/} /{der ni brtser bcas gshegs pa dang /} /{khyod la bdud rtsi can du gyur//} यतो निमन्त्रणं तेऽभूत् सविषं सहुताशनम् । तत्राभूदभिसंयानं सदयं सामृतं च ते ।। श.बु.११४ख/१२१.
brtser ldan
= {brtse ldan/}
brtser ldan pa
= {brtse ldan/}
brtses
= {rtses/}
brtsod rtse
= {brtsad rtsa/}
brtson
= {brtson pa/}
brtson gyur pa
= {brtson par gyur pa/}
brtson 'grus
• सं. १. वीर्यम् — {khyod kyi sras po brtson 'grus dang /} /{shugs dang stobs dang ldan pa} तनयास्तवेमे । वीर्येण वेगेन बलेन युक्ताः ल.वि.१५४क/२२९; {b+ha ga dpal dang 'dod pa dang /} /{bdag nyid che dang brtson 'grus dang /} /{bdun pa nyi ma grags rnams la//} भगं श्रीकाममाहात्म्यवीर्ययत्नार्ककीर्तिषु ।। अ.को.२१९ख/३.३.२६; वीर्यमकुण्ठिता शक्तिः अ.विव.३.३.२६; श्री. को.१७३क । २. व्यवसायः — {des de ltar brtson 'grus byas te/} {yang rgya mtsho chen po'i nang du zhugs pa dang} स एवं कृतव्यवसायः पुनरपि महासमुद्रमवतीर्णः अ.श.१३क/१२; {de slad grangs med gsum dag tu/} /{khyod ni de ltar brtson pa na/} /{brtson 'grus 'ba' zhig grogs gyur pas/} /{go 'phang bla na med pa brnyes//} इति त्रिभिरसंख्येयैरेवमुद्यच्छता त्वया । व्यवसायद्वितीयेन प्राप्तं पदमनुत्तरम् ।। श.बु.१११क/२६; अभ्युद्यमः — {khyod kyis btson 'grus bskyed de 'gro ba 'di dag rjes su skyongs/} /{de bas dul ba bzang po'i lam dang ldan pa'i chos la rten//} जगदिदमनुपाल्यं चैवमभ्युद्यमस्ते विनयरुचिरमार्गं धर्ममस्माद्भजस्व ।। जा.मा.१३८क/१६०; अभियोगः — {'dul la btson 'grus chung bas gzu lums can/} /{de la ji ltar phan gdags rung ba smros//} रभसे विनयाभियोगमान्द्याद्वद कस्तत्र हितार्पणाभ्युपायः ।। जा.मा.३४ख/४०; {khyad par gong du btsal ba'i brtson 'grus kyang yongs su mi gtong ngo //} न चोत्तरं विशेषपरिमार्गणाभियोगमवसृजति द.भू.२३४क/३९; यत्नः — {de ltar blo gros dge ba brtson 'grus drag bsten nas//} इति शुभमतिरेत्य यत्नमुग्रम् सू.अ.१८०ख/७५; पराक्रमः — {'jig rten phan brtson rnams la bstan pa dang /} /{brtson 'grus zhan la spro ba bskyed pa dang //} सन्दर्शनं लोकहितोत्सुकानामुत्तेजनं मन्दपराक्रमाणाम् । जा.मा.५ख/४; उत्साहः — {brtson 'grus spel phyir 'bad par bya//} यतेतोत्साहवृद्धये बो.अ.२१ख/७.३२ • पा. वीर्यम् १. पारमिताभेदः — {mchog dang sbyor bar byed pas na brtson 'grus te/} {dge ba'i chos la sbyor ba'i phyir ro//} वरेण योजयतीति वीर्यम्, कुशलधर्मयोजनात् सू.व्या.१९८क/९९ । २. कुशलमहाभूमिकचैत्तभेदः — {dad dang}…/{brtson 'grus rtag tu dge las 'byung //} श्रद्धा … वीर्यं च कुशले सदा ।। अभि.को.५क/२.२५; {brtson 'grus ni sems mngon par spro ba'o//} वीर्यं चेतसोऽभ्युत्साहः अभि.भा.६५ख/१९१ • ना. वीर्या, नागकन्या — {klu'i bu mo brgya} ({stong} ){phrag du ma dag kyang tshogs pa 'di lta ste/} {klu'i bu mo rgyan 'dzin ces bya ba dang}…{klu'i bu mo brtson 'grus zhes bya ba dang} अनेकानि च नागकन्याशतसहस्राणि सन्निपतितानि । तद्यथा—विभूषणधरा नाम नागकन्या…वीर्या नाम नागकन्या का.व्यू.२०१ख/२५९.
brtson 'grus kyi sgron ma kun tu snang ba'i sprin
ना. समन्तवीर्योल्कावभासमेघः, तथागतः — {de'i 'og tu de bzhin gshegs pa brtson 'grus kyi sgron ma kun tu snang ba'i sprin ces bya ba bsnyen bskur to//} तस्यानन्तरं समन्तवीर्योल्कावभासमेघो नाम तथागत आरागितः ग.व्यू.१५५ख/२३८.
पा. वीर्यपारमिता, पारमिताभेदः — {bcom ldan 'das ni sbyin pa'i pha rol tu phyin pa'i bsngags pa mi gsung}…{brtson 'grus kyi pha rol tu phyin pa'i ma lags} न भगवन् दानपारमिताया वर्णं भाषते… न वीर्यपारमितायाः अ.सा.७२क/४०; का.व्यू.२२१ख/२८३.
brtson 'grus kyi dbang po
पा. वीर्येन्द्रियम्, इन्द्रियभेदः — {mdo las/} {mig gi dbang po dang}… {brtson 'grus kyi dbang po dang}…{kun shes pa dang ldan pa'i dbang po dang dbang po nyi shu rtsa gnyis gsungs pa} द्वाविंशतिरिन्द्रियाण्युक्तानि सूत्रे—चक्षुरिन्द्रियम्…वीर्येन्द्रियम्…आज्ञातावीन्द्रियमिति अभि.भा.५२ख/१३२; {dbang po lnga}… {dad pa'i dbang po dang brtson 'grus kyi dbang po dang}… {shes rab kyi dbang po'o//} पञ्चेन्द्रियाणि… श्रद्धेन्द्रियं वीर्येन्द्रियं…प्रज्ञेन्द्रियम् शि.स.१७०ख/१६८; {dad pa'i dbang po'i gzhi ni byang chub ste dmigs pa zhes bya ba'i don to/} /{brtson 'grus kyi dbang po'i gzhi ni byang chub sems dpa'i spyod pa'o//} श्रद्धेन्द्रियस्य बोधिः पदमालम्बनमित्यर्थः । वीर्येन्द्रियस्य बोधिसत्त्वचर्या सू. व्या.२२७ख/१३८.
brtson 'grus kyi rdzu 'phrul gyi rkang pa
पा. वीर्यर्द्धिपादः, ऋद्धिपादभेदः — {de la 'dun pa'i rdzu 'phrul gyi rkang pa ni tshangs ma dang brtson 'grus kyi rdzu 'phrul gyi rkang pa ni dbang mo dang} तत्र छन्दर्द्धिपादो ब्रह्माणी । वीर्यर्द्धिपाद ऐन्द्री वि.प्र.१७२ख/३.१६७.
brtson 'grus kyi shugs thub par dka' ba'i rgyal po
ना. दुर्योधनवीर्यवेगराजः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po brtson 'grus kyi shugs thub par dka' ba'i rgyal po zhes bya ba} दुर्योधनवीर्यवेगराजो नाम बोधिसत्त्वो महासत्त्वः ग.व्यू.२८१ख/६.
brtson 'grus kyis mngon par 'phags pa
वि. वीर्याभ्युद्गतः, बुद्धस्य — {byams pa de bzhin gshegs pas chos kyi 'khor lo rnam pa 'di lta bu bskor te/} {de bskor bas de bzhin gshegs pa la de bzhin gshegs pa'o zhes bya'o//} …{brtson 'grus kyis mngon par 'phags pa zhes bya'o//} एवंरूपं मैत्रेय तथागतेन धर्मचक्रं प्रवर्तितम्, यस्य प्रवर्तनात् तथागत इत्युच्यते… वीर्याभ्युद्गत इत्युच्यते ल.वि.२०४ख/३०८.
brtson 'grus go cha
ना. वीर्यवर्मा लो.को.१९२०.
brtson 'grus grogs gyur pa
वि. व्यवसायद्वितीयः — {de slad grangs med gsum dag tu/} /{khyod ni de ltar brtson pa na/} /{brtson 'grus 'ba' zhig grogs gyur pas/} /{go 'phang bla na med pa brnyes//} इति त्रिभिरसंख्येयैरेवमुद्यच्छता त्वया । व्यवसायद्वितीयेन प्राप्तं पदमनुत्तरम् ।। श.बु. १११क/२६.
brtson 'grus rgyun mi 'chad pa
वि. अप्रतिप्रस्रब्धवीर्यः — {ye shes kyi tshogs yongs su tshol bas brtson 'grus rgyun mi 'chad pa yin} अप्रतिप्रस्रब्धवीर्यश्च भवति ज्ञानसम्भारपर्येषणतया द.भू.२१४क/२८.
brtson 'grus che
= {brtson 'grus chen po/}
brtson 'grus chen po
• सं. महावीर्यम्— {de}…{brtson 'grus chen po brtsams pas rnal 'byor la brtson par gyur to//} सः…महावीर्यारम्भेण योगाभियुक्तोऽभूत् स.पु.१५०ख/२३६ • वि. अतिवीर्यः, बुद्धस्य — {rnam par 'dren pa chen po brtson 'grus che/} /{rab mchog pha rol smra ba rnams kyi mchog//} अतिवीर्य महाविनायक प्रवराणामनुवादिनां वर । वि.व.१२६क/१.१५.
brtson 'grus chen po btsams pa
महावीर्यारम्भः — {de}… {brtson 'grus chen po brtsams pas rnal 'byor la brtson par gyur to//} सः… महावीर्यारम्भेण योगाभियुक्तोऽभूत् स.पु.१५०ख/२३६.
brtson 'grus chen po dang ldan pa
वि. महावीर्यः, बोधिसत्त्वस्य— {thams cad mkhyen pa nyid du yangs par 'byung ba la zhugs pas brtson 'grus chen po dang ldan pa yin} महावीर्यो भवति सर्व(ज्ञ भो.पा.)त उदारनिःसरणप्रतिपन्नः ग.व्यू.२०४ख/२८७.
ना. अनन्तवीर्यः १. तथागतः — {de bzhin du lho phyogs na de bzhin gshegs pa nyi zla'i sgron ma zhes bya ba dang}…{de bzhin gshegs pa brtson 'grus mtha' yas zhes bya ba dang} एवं दक्षिणस्यां दिशि चन्द्रसूर्यप्रदीपो नाम तथागतः…अनन्तवीर्यो नाम तथागतः सु.व्यू.१९८ख/२५६ । २. क्रोधराजः — {da ni khro bo'i rgyal po rnams kyi ro mnyam pa nyid gsungs te}…{nub tu brtson 'grus mtha' yas te/} {stobs po che dang lcags sgrog ma ro mnyam pa'o//} इदानीं क्रोधराजानां समरसत्वमुच्यते…पश्चिमे शृङ्खलाऽनन्तवीर्यो महाबल इति समरसः वि.प्र.५१क/४.५९.
brtson 'grus dang ldan pa
• वि. वीर्यवान् — {mthu dang ldan pa dang brtson 'grus dang ldan pa dang}… {dge ba'i chos rnams la brtson pa ma btang ba} स्थामवान् वीर्यवान्…अनिक्षिप्तधुरः कुशलेषु धर्मेषु सू.व्या.२०८ख/११२; {gang rnams brtson 'grus ldan zhing rtag byams sems/} /{byams pa de la de dag ring du bsgoms//} ये वीर्यवन्तः सद मैत्रचित्ता भावेन्ति मैत्रीमिह दीर्घरात्रम् । स.पु.३८क/६९; संरब्धः — {de ltar gang zhig brtson 'grus ldan/} /{skyon ni tshol bar byed pa yin//} इति यस्य हि संरब्धाः सन्ति रन्ध्रगवेषिणः । त.स.११३क/९७८ • उ.प. वीर्यः — {yin tshul dang min tshul ba bye brag phyed pa'i brtson 'grus dang ldan pa yin te} नयानयविभक्तवीर्यश्च भवति द.भू.२०८क/२५.
brtson 'grus dang pha rol gnon pa chen po dang ldan pa
वि. महावीर्यपराक्रमः — {gzhon nu ku sha 'di ni brtson 'grus dang pha rol gnon pa chen po dang ldan pa} अयं कुशः कुमारो महावीर्यपराक्रमः वि.व.१९१ख/१.६६.
brtson 'grus ldan
= {brtson 'grus dang ldan pa/}
brtson 'grus rnam par dag pa
वीर्यविशुद्धिः लो.को.१९२१.
brtson 'grus phun sum tshogs pa
वि. वीर्यसम्पन्नः — {gzhon nu ku sha mthu dang ldan pa brtson 'grus phun sum tshogs pa} कुशः कुमारो बलवान् वीर्यसंपन्नः वि.व.१८९ख/१.६४.
brtson 'grus byas
वि. कृतव्यवसायः — {des de ltar brtson 'grus byas te/} {yang rgya mtsho chen po'i nang du zhugs pa dang} स एवं कृतव्यवसायः पुनरपि महासमुद्रमवतीर्णः अ.श.१३क/१२.
brtson 'grus 'bar
• ना. उत्तप्तवीर्यः — {gang tshe brtson 'grus 'bar zhes byar gyur tshe/} /{nga sngon lo ni stong du tshar bar yang /} /{bya dka' brgyad cu rtsa bzhi bzod par byas/} /{nor dang dpal yang sngon chad ngas btang ngo //} वर्षसहस्र मया परिपूर्णा मर्षित दुष्कराश्चतुरशीति । उत्तप्तवीर्यु यद आसीत् अर्थधनश्रियोऽपि च पुरा मे ।। रा.प. २३७ख/१३४ • सं. उत्तप्तवीर्यता लो.को.१९२१.
brtson 'grus 'bar ba
= {brtson 'grus 'bar /}
brtson 'grus sbyin pa
ना. वीर्यदत्तः लो.को.१९२१.
brtson 'grus ma nyams pa
ना. अनिहतवीर्यः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' byams pa'i yum du ji ltar 'gyur ba de bzhin du}… {brtson 'grus ma nyams pa dang} जननी… यथा च मैत्रेयस्य बोधिसत्त्वस्य, तथा …निहतधीर(अनिहतवीर्य भो.पा.)स्य ग.व्यू.२६८ख/३४७.
brtson 'grus ma yin pa
अवीर्यता — {gzugs dang tshor ba dang 'du shes dang 'du byed rnams dang rnam par shes pa brtson 'grus kyang ma yin/} {le lo yang ma yin pa gang yin pa de shes rab kyi pha rol tu phyin pa'o//} या च रूपवेदनासंज्ञासंस्कारविज्ञानानामवीर्यता अकौसीद्यता, इयं प्रज्ञापारमिता सु.प.४२ख/२०.
brtson 'grus mi gtong ba
ना. अनिक्षिप्तधुरः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po brtson 'grus mi gtong ba dang} अनिक्षिप्तधुरेण च बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन का.व्यू.२००क/२५८.
brtson 'grus med pa
अवीर्यम्— {dad pa med pa dang brtson 'grus med pa dang}…{shes rab med pa'i sgrib pa zad pas dad pa la sogs pa'i stobs rnams su 'gyur ro//} अश्रद्धाऽवीर्य…अप्रज्ञानामावरणक्षयेण श्रद्धादीनि बलानि वि.प्र.६०क/४.१०४.
brtson 'grus rtsom
= {brtson 'grus rtsom pa/}
brtson 'grus rtsom pa
• क्रि. वीर्यमारभते — {sdig pa mi dge ba'i chos ma skyes pa rnams mi bskyed pa'i phyir 'dun pa skyed do//}…{brtson 'grus rtsom mo//} अनुत्पन्नानां पापकानामकुशलानां धर्माणामनुत्पादायैव छन्दं जनयति… वीर्यमारभते शि.स.१९१ख/१९० • सं. वीर्यारम्भः — {brtson 'grus rtsom pa chen po nyid ni bskal pa grangs med pa gsum du rtag tu gus par byas te sbyor ba'i phyir ro//} वीर्यारम्भमहत्त्वेन त्रीणि कल्पासंख्येयानि सातत्यसत्कृत्यप्रयोगात् सू.व्या.२४७ख/१६४ • वि. आरब्धवीर्यः — {rtag tu rgyun mi 'chad par dge ba'i phyogs rnams la brtson zhing brtson 'grus rtsom par byed de} अभियुक्तश्च भवत्यारब्धवीर्यः सततसमितं कुशलपक्षे बो.भू.७५क/९७.
brtson 'grus rtsom pa chen po nyid
पा. वीर्यारम्भमहत्त्वम्, महत्त्वभेदः — {chen po nyid rnam pa bdun dang ldan pa'i phyir theg pa chen po zhes nges par brjod de}…{brtson 'grus rtsom pa chen po nyid ni bskal pa grangs med pa gsum du rtag tu gus par byas te sbyor ba'i phyir ro//} सप्तविधमहत्त्वयोगान्महायानमित्युच्यते…वीर्यारम्भमहत्त्वेन त्रीणि कल्पासंख्येयानि सातत्यसत्कृत्यप्रयोगात् सू.व्या.२४७ख/१६४.
brtson 'grus rtsom pa la brtson
वि. वीर्यारम्भेऽभियुक्तः— {nga ni brtson 'grus rtsom pa la brtson te} अहं च वीर्यारम्भेऽभियुक्तः स.पु.८२क/१३८.
brtson 'grus rtsom par 'gyur
क्रि. वीर्यमारप्स्यते — {khye'u le lo can gyis nga mthong na brtson 'grus rtsom par 'gyur te} अयं दारकः कुसीदो मद्दर्शनाद्वीर्यमारप्स्यते अ.श.१०ख/९.
brtson 'grus rtsom par byed
क्रि. वीर्यमारभते — {sems can thams cad kyi khur yang bzod}…{brtson 'grus rtsom par byed} सर्वसत्त्वभारांश्च सहते…वीर्यमारभते शि.स. १०४क/१०३.
brtson 'grus brtsam pa
वीर्यारम्भः — {rab kyi rtsal gyis rnam par gnon pa shes rab kyi pha rol tu phyin pa 'di ni chos gang 'bri ba'i phyir ram 'phel ba'i phyir nye bar gnas pa ma yin no//}… {brtson 'grus brtsam pa'i phyir ram} न खलु पुनरियं सुविक्रान्तविक्रामिन् प्रज्ञापारमिता कस्यचिद्धर्मस्य हानाय वा विवृद्धये वा प्रत्युपस्थिता…वीर्यारम्भाय वा सु.प.४७क/२४.
brtson 'grus brtsam par bya
क्रि. वीर्यमारभेत — {kye ma brtson 'grus rtsom pa la ni khyad par chen po de lta bu yod kyis/} {bdag gis phyir zhing brtson 'grus brtsam par bya} महान् बतायं वीर्यारम्भे विशेषो यन्न्वहं भूयस्या मात्रया वीर्यमारभेय अ.श.११क/९.
brtson 'grus brtsams pa
• सं. वीर्यारम्भः — {sems can thams cad rab tu thar bar byed pa'i snying rje chen pos brtson 'grus brtsams pa las mi phyed pa dang} न भिद्यते सर्वसत्त्वप्रमोक्षमहाकरुणावीर्यारम्भात् शि.स.१०४क/१०३ • वि. आरब्धवीर्यः — {de la brtan pa ni brtson 'grus brtsams pa sdug bsngal dag gis spa mi 'gong ba'i phyir ro//} तत्र धीर आरब्धवीर्यो दुःखैरविषादात् सू. व्या.२४८क/१६५.
brtson 'grus mdzad mdzad pa
वि. कृतवीर्यः — {bla na med pa yang dag par rdzogs pa'i byang chub tu spyod pa spyad spyad pa/} {yun ring po nas rjes su zhugs pa/} {brtson 'grus mdzad mdzad pa ste} चीर्णचरिताविनोऽनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ दूरानुगताः कृतवीर्याः स.पु.१२ख/२१.
brtson 'grus zhan pa
वि. हीनवीर्यः — {rab 'byor shes rab kyi pha rol tu phyin pa ni mi brtson pa dang}… {brtson 'grus zhan pa dang}…{mos par dka' ba yin te} दुरधिमोचा सुभूते प्रज्ञापारमिता अनभियुक्तेन…हीनवीर्येण अ.सा.१६५ख/९३.
brtson 'grus bzang po
ना. वीर्यभद्रः श.को.१०१६.
brtson 'grus 'od
ना. वीर्यप्रभः, बोधिसत्त्वः लो.को.१९२१.
brtson 'grus yang dag byang chub kyi yan lag
पा. वीर्यसम्बोध्यङ्गम्, बोध्यङ्गभेदः — {yang dag par rab tu 'jog pa rnams dang brtson 'grus yang dag byang chub kyi yan lag dang yang dag pa'i rtsol ba ni brtson 'grus kho na yin no//} सम्यक्प्रहाणानि वीर्यसम्बोध्यङ्गं सम्यग्व्यायामश्च वीर्यमेव अभि.भा.३८ख/१०१८; {brtson 'grus yang dag byang chub kyi yan lag ni gzugs rdo rje ma ste} वीर्यसंबोध्यङ्गं रूपवज्रा वि.प्र.१७२क/३.१६७.
brtson 'grus la dpa' ba
वि. वीर्यशूरः — {byang chub sems dpa'} ({sems la dpa' ba} )…{brtson 'grus la dpa' ba} बोधिसत्त्वश्चित्तशूरः…वीर्यशूरः शि.स.१२ख/१३.
brtson 'grus las byung ba
वि. वीर्यमयः— {byang chub sems dpa' dmigs pa can snga ma de dag thams cad kyi sbyin pa las byung ba'i bsod nams mngon par 'du byed pa gang yin pa dang}…{brtson 'grus las byung ba gang yin pa dang} तेषां पौर्वकाणामौपलम्भिकानां बोधिसत्त्वानां यश्च दानमयः पुण्याभिसंस्कारः… यश्च वीर्यमयः अ.सा. १५३ख/८७.
brtson bcas
वि. सोद्यमः — {bshes gnyen dul ba zhi zhing nyer zhi ba/} /{yon tan lhag pa brtson bcas lung gis phyug/}…{bsten//} मित्रं श्रयेद्दान्तशमोपशान्तं गुणाधिकं सोद्यममागमाढ्यम् । सू.अ.२१२क/११६.
brtson dang ldan
= {brtson ldan/}
brtson dang mi ldan pa
वि. अयुक्तयोगः — {chos de btang nas brtson dang mi ldan pa/} /{don med gyur nas bstan las ltung bar gyur//} त्यक्त्वा च धर्मांस्त अयुक्तयोगाः निरर्थभूता निपतन्ति शासनम् ।। रा.प.२४३ख/१४२.
brtson ldan
वि. उद्योगवान् — {gzhan don brtson ldan snying rje'i bdag nyid 'di/} /{gang tshe mnar med pa la'ang dga' 'dzin pa//} परार्थमुद्योगवतः कृपात्मनो ह्यवीचिरप्येति यतोऽस्य रम्यताम् । सू.अ.१४२ख/१९; उद्यतः — {zhes te dpal ldan khyim bdag ni/} /{dge la brtson ldan phyir thos nas/} /{gser gyi glegs bu la bris te/} /{legs bshad phyogs rnams dag tu springs//} इति श्रीमान् गृहपतिर्निगद्य कुशलोद्यतः । सुवर्णपत्रलिखितं सूक्तं दिक्षु न्यवेशयत् ।। अ.क.२९०ख/१०७.२६.
brtson pa
• क्रि. (अवि., सक.) आरभते— {byang chub sems dpa' dbang thob pa ni sems can gyi don spyod pa thams cad la ji ltar 'dod pa dang ji ltar brtson pa de bzhin du 'bras bu yod par byed do//} बोधिसत्त्वो वशिताप्राप्तः सर्वां सत्त्वार्थचर्यां यथेच्छति यथाऽऽरभते तथैवाबन्ध्यां करोति बो.भू.१५२ख/१९७ • सं. १. = {'bad pa} उद्यमः — {sems can ma lus thams cad kyi/} /{bde don brtson pa smos ci dgos//} किं पुनः सर्वसत्त्वानां सर्वसौख्यार्थमुद्यमात् ।। बो.अ.३क/१.२७; {rgyal ba'i sras rnams sdom dang brtson pa'i rang bzhin tshul khrims gsum rtag blangs//} आत्तं बुद्धसुतैर्यमोद्यममयं शीलत्रयं सर्वदा सू.अ.२०३ख/१०५; समुद्यमः — {grogs/} /{khyod kyi brtson pa 'di mi rigs//} न सखे युक्तोऽयं ते समुद्यमः अ.क.२५६क/३०.१४; योगः — {rig pa'i gnas lnga dag la brtson par ma byas par/} /{'phags mchog gis kyang thams cad mkhyen nyid mi 'gyur te//} विद्यास्थाने पञ्चविधे योगमकृत्वा सर्वज्ञत्वं नैति कथंचित्परमार्यः । सू.अ.१७६क/७०; उद्योगः — {'jig rten la phan 'dogs par brtson pas} लोकहितोद्योगात् जा.मा.१२८ख/१४९; {de bas 'bangs la phan brtson pa/} /{legs} इति प्रजाहितोद्योगः श्रेयः जा.मा.६५ख/७६; समुद्योगः — {snying rje'i dbang du gyur pas 'jig rten gyi don bya ba la brtson pa lhod par ma gyur to//} करुणावशगत्वान्नैव लोकार्थचर्यासमुद्योगशिथिलं मनश्चकार जा.मा.९१क/१०४; अभियोगः — {dge ba'i chos sgom pa la bar chad med par brtson pa'i phyir} कुशलभावनानिरन्तराभियोगात् सू. व्या.१८९ख/८७; व्यवसायः — {bsod nams zong gis bdag gi ni/} /{brtson pa'i grogs mchog gyur pa gang //} व्यवसायसहायो मे योऽभूत्पुण्यपणैः परम् । अ.क.६४क/६.१२८; उपक्रमः — {gang gi phyir shin tu 'jam pa'i brtson pa 'di nyid 'phel bas myur du sems can thams cad la phan pa dang bde bar bsgrub par nus par 'gyur ba yin no//} यस्मादनेनैव सुकुमारोपक्रमेण संवर्धमानः शीघ्रमेव (घ्रं सर्व भो.पा.)सत्त्वानां हितसुखसम्पादनसमर्थो भवति बो.प.१०२ख/७१; आरम्भः— {gzhan don khyod kyis brtson pa 'di/} /{'bras bu nyid du the tshom med//} परार्थोऽयं तवारम्भः फलत्येव न संशयम् । अ.क.५८ख/६.६२; संरम्भः — {grangs can dang sangs rgyas pa la sogs pa rnams kyis gzhung dgod pa dang rtsod pa dang gang la brtson par byed pa de ni kun nas nyon mongs pa'i 'bras bu can yin pa 'ba' zhig tu zad te} साङ्ख्यबौद्धादिभिर्ग्रन्थरचनायां वादे वा संरम्भः क्रियते, स केवलमेषां संक्लेशफल एव त.प.२६१ख/९९३; पराक्रमः — {dkon mchog gsum gyi rigs mi 'chad par bya ba la brtson pa las mi phyed pa} न भिद्यते त्रिरत्नवंशानुपच्छेदपराक्रमात् शि.स.१०४क/१०३; उत्साहः — {bzlog par rung ba nyid du ma rtogs par ni bzlog pa'i phyir brtson pa nyid du mi 'gyur ro//} अनिरूपिते हि निवर्तनयोग्यत्वे निवर्तनायोत्साह एव न स्यात् प्र.अ.१०१ख/१०९ । २. = {brtson pa nyid} वीर्यम्— {de'i grags pa chen po dang snyan pa 'di lta ste/} {dpa' ba'am brtson pa'am brtan pa'am}…{'jig rten du grags pa yin te} महद्यशः ख्यातिश्चास्य लोके प्रथिता भवति यदुत शौर्यं वा वीर्यं वा धैर्यं वा बो.भू.१६क/१९; {byang chub sems dpa' 'bad pa chen po dang brtson pa chen po dang lhag pa'i bsam pa brtan par bsgrubs pas mngon par shes pa lnga skyed par byed do//} बोधिसत्त्वो महता यत्नेन महता वीर्येण दृढयाऽध्याशयप्रतिपत्त्या पञ्चाभिज्ञा उत्पादयति र.व्या.१०१ख/५०; वीर्यता — {brtson pa'i rab ni brtson 'grus chen po brtsom pa'o//} उग्रवीर्यता अधिमात्रो वीर्यारम्भः सू.व्या.१४८ख/३०; औत्सुक्यम् — {de brtson pa des byang chub sems dpa' sems dpa' chen po gzhan dag la brnyas par byed} स तेनौत्सुक्येन ततोऽन्यान् बोधिसत्त्वान् महासत्त्वानवमंस्यते अ.सा.३३८ख/१९१ • पा. युक्ता, अधिमुक्तिभेदः — {mos pa rnam par dbye ba la tshigs su bcad pa gnyis so//}…{skyes pa}…{brtson pa ni rtag tu dang gus par byas te sbyor ba'i phyir ro//} अधिमुक्तिप्रभेदलक्षणविभागे श्लोकौ… जाता… युक्ता सातत्यसत्कृत्यप्रयोगात् सू.व्या.१६२ख/५२ • वि. अध्यवसायी — {kye ma yul la goms par ni/} /{rtse dga' dag la brtson pa yis/} /{mi rnams dus mthar 'o brgyal bas/} /{shing dang rdo ba mtshungs pa nyid//} अहो नु विषयाभ्यासविलासाध्यवसायिनाम् । नृणामन्त्यक्षणे कष्टा काष्ठपाषाणतुल्यता ।। अ.क.२१५क/२४.८५; व्यवसायी— {bA rA Na sIr tshong dpon gyi/} /{bu bzhi dag ni byung gyur te/} /{dpal ldan bsdams pa dag bral zhing /} /{gdung med rtse dga' la brtson pa'o//} वाराणस्यां निरायासविलासव्यवसायिनः । चत्वारः श्रेष्ठितनया बभूवुः श्रीविशृङ्खलाः ।। अ. क.३४०ख/४४.५०; उत्सुकः — {'jig rten phan brtson rnams la bstan pa dang /} /{brtson 'grus zhan la spro ba bskyed pa dang //} सन्दर्शनं लोकहितोत्सुकानामुत्तेजनं मन्दपराक्रमाणाम् । जा.मा.५ख/४; व्यग्रः— {phongs pa'i rjes 'dzin la brtson pa'i/} /{bcom ldan slar yang rab tu gshegs//} आसनानुग्रहव्यग्रः प्रययौ भगवान् पुनः ।। अ.क.१०७ख/१०.८४ • कृ. १. उद्यतः — {dge la brtson pa de song nas/} /{rgyal ba rgyal byed tshal bzhugs bsten//} जिनं जेतवनासीनं सिषेवे कुशलोद्यतः ।। अ.क.२५९क/९४.४; {de nas yab dang lhan cig de/} /{grong khyer 'gro bar brtson pa de//} ततः स सहितः पित्रा नगरं गन्तुमुद्यतः । अ.क.२१७क/२४.१०५; समुद्यतः — {sems can kun la sman slad du/} /{khyod ni de ltar brtson pa lags//} हिताय सर्वसत्त्वानां यस्त्वमेवं समुद्यतः ।। श.बु.११५क/१३४; सन्नद्धः — {dman pa 'don pa la brtson pa/} /{yang dag rdzogs pa'i byang chub sems/} /{rin chen dgra bcom chen po nyid/} /{bcom ldan khyod la phyag 'tshal lo//} नमस्तुभ्यं भगवते महार्हाय महार्हते । दीनोद्धरणसन्नद्धसम्यक्संबोधिचेतसे ।। अ.क.३३७क/४४.९; युक्तः, ओ क्ता — {brtson pa ni rtag tu dang gus par byas te sbyor ba'i phyir ro/} /{mi brtson pa ni de dag dang bral ba'o//} युक्ता सातत्यसत्कृत्यप्रयोगात् । अयुक्ता तद्विरहिता सू. व्या.१६२ख/५२; अभियुक्तः — {rtag tu rgyun mi 'chad par dge ba'i phyogs rnams la brtson zhing brtson 'grus rtsom par byed de} अभियुक्तश्च भवत्यारब्धवीर्यः सततसमितं कुशलपक्षे बो.भू.७५क/९७; {dge ba'i rtsa ba yongs su btsal bar brtson pa la mi ngoms par bya} ( भविष्यामः) अतृप्ताः कुशलमूलपर्येषणाभियुक्ताः शि. स.१०५ख/१०४; स्वभियुक्तः — {de bzhin gshegs pa'i sku dang gsung dang thugs kyi rgyan yongs su tshol bas rtag tu rgyun mi 'chad par brtson pa yin} सततसमितं स्वभियुक्तश्च भवति तथागतकायवाक्चित्तालङ्कारपर्येषणतया द.भू.२१४क/२८; अनुयुक्तः — {srod dang tho rangs dang nam gyi gung la mi nyal ba'i sbyor ba la brtson par bya'o//} प्रथममध्यमपश्चाद्रात्रजागरिकायोगमनुयुक्तेन भवितव्यम् ल.अ.७४क/२२; प्रयुक्तः— {byang chub sems dpa' rang gi 'dul ba la bslab pa la brtson pa} स्वविनये शिक्षाप्रयुक्तो बोधिसत्त्वः बो.भू.९८ख/१२५; {nyan thos ni bdag gcig pu'i don la brtson gyi/} {byang chub sems dpa' ni sems can thams cad kyi don la brtson pa yin la} श्रावकोऽस्यात्मनोऽर्थाय प्रयुक्तो बोधिसत्त्वः सर्वसत्त्वानामर्थाय प्रयुक्तः बो.भू.९१ख/११६; उद्युक्तः — {khom mi shes pa'i bas mtha'i dgon pa thams cad snang bar bya ba la brtson pa} सर्वाक्षणज्ञानकान्तारावभासनायोद्युक्तः ग.व्यू.३८२क/९१; {gang dag pha rol gyi bud med la chags shing shan pa'i las la brtson pa} ये परदारगमनप्रसक्ता औरभ्रिककर्मोद्युक्ताः का.व्यू.२४५ख/३०६; {nga rgyal spong ba'i phyir brtson pa} अधिमानप्रहाणायोद्युक्ताः सु.प.३३क/१२; प्रयतः— {pha rol rgol ba brtson pa thams cad kyis/} /{don dam thugs su chud la bskyod mi nus//} परमार्थविदप्रकम्पितः प्रयतैः सर्वपरप्रवादिभिः ।। वि.व.१२५ख/१.१४; रतः — {sngags pa gzhan la phan brtson zhing /} /{brtse bas mngon par dbang bskur ro//} मन्त्री परहिते रतः कृपया अभिषिञ्चेत् । स.दु.१३०क/२४२; निरतः म.व्यु.१८०८ (३९क); मि. को.१२३क; प्रसृतः — {de ni rgyal srid phyed sbyin brtson pa'i tshe//} राज्यार्धदानप्रसृतेऽथ तस्मिन् अ.क.२०१ख/२२.८९ । २. युज्यमानः — {des brtson pa dang bsgrub pa dang 'bad pas nyon mongs pa thams cad spangs te dgra bcom pa nyid mngon sum du byas so//} तेन युज्यमानेन घटमानेन व्यायच्छमानेन सर्वक्लेशप्रहाणादर्हत्त्वं साक्षात्कृतम् अ.श.२४ख/२१ • उ.प. = {lhur len} परः — {dge ba'i bshes la nye bar brten zhing thos pa lhur len ston pa mchod la brtson//} सत्यं मित्रमुपाश्रितः श्रुतपरः पूजापरं शास्तरि ।। सू.अ.२५४क/१७३; तत्परः — {rdo rje sems dpa' rang nyid deng /} /{khyed kyi mig ni 'byed par brtson//} वज्रसत्त्वः स्वयं तेऽद्य चक्षूद्घाटनतत्परः । स.दु.१०४ख/१५०; परायणः — {bdag gi don brtson ngo tsha bskyed pa dang /} /{'jungs dang 'dod chen can yang ngo tsha bskyed//} व्रीडोदयं स्वार्थपरायणानां मात्सर्यलोभोपहतात्मनां च ।। जा.मा.५ख/४; चरः — {rang don brtson pas gzhan don brtson pa gang yin pa'i/} /{yon tan sgrub pa bzang po'i rjes su mthun ma gyur//} स्वार्थोद्यतैरपि परार्थचरस्य यस्य नैवान्वगम्यत गुणप्रतिपत्तिशोभा । जा.मा.२ख/१; धुरः — {pha rol gnon pa brtan pa dang /} {dge ba'i chos rnams la brtson pa ma btang ba} दृढपराक्रमो अनिक्षिप्तधुरः कुशलेषु धर्मेषु सू.व्या.२०८ख/११२; कारी — {sems can kun la phan brtson zhing /} /{bskal pa du mar gnas par 'gyur//} सर्वसत्त्वहितकारी चानेककल्पं तिष्ठेत् स.दु.१३०क/२४२.
brtson pa chen po
महाव्यवसायः — {de byang chub sems dpa'i sa rab tu dga' ba de la shin tu gnas shing rnam pa 'di lta bu'i smon lam chen po dang brtson pa chen po dang mngon par bsgrub pa chen po 'di dag mngon par sgrub ste} सोऽस्यां प्रमुदितायां बोधिसत्त्वभूमौ स्थितः सन् इमान्येवंरूपाणि महाप्रणिधानानि महाव्यवसायान् महाभिनिर्हारानभिनिर्हरति द.भू.१७६ख/९; महान् यत्नः — {byang chub sems dpa' 'bad pa chen po dang brtson pa chen po dang lhag pa'i bsam pa brtan par bsgrubs pas mngon par shes pa lnga skyed par byed do//} बोधिसत्त्वो महता यत्नेन महता वीर्येण दृढयाऽध्याशयप्रतिपत्त्या पञ्चाभिज्ञा उत्पादयति र.व्या. १०१ख/५०.
brtson pa 'dor ba
• वि. निक्षिप्तधुरः, (द्र. {brtson pa bor ba/}) ।।। • सं. निक्षिप्तधुरता — {brtson pa 'dor ba ni bag med pa'i nyes pas dge ba'i phyogs ji ltar brtsams pa la sbyor ba mthar mi 'byin pa'o//} निक्षिप्तधुरता प्रमाददोषेण यथारम्भं कुशलपक्षप्रयोगान्तानिर्वाहः अभि.स.भा.६२ख/८६.
brtson pa bor ba
वि. निक्षिप्तधुरः — {de'i 'gyod par lta ba bzlog pa dang brtson pa bor ba la 'gyod par lta ba med par bya ba'i phyir} तस्य कौकृत्यदृष्टिविनिवर्तनार्थं निक्षिप्तधुरस्य कौकृत्यदृष्ट्यभावार्थम् ल.अ.११०ख/५७; द्र. {brtson pa 'dor ba/}
brtson pa byas pa
भू.का.कृ. पराक्रान्तम् — {de lta ba slob dpon dbyig gnyen la sogs pas mdzod dang don dam pa bdun cu pa la sogs par dgongs pa gsal bar byas pa'i phyir ro/} /{brtson pa byas pa yin na} एवमाचार्यवसुबन्धुप्रभृतिभिः कोशपरमार्थसप्ततिकादिष्वभिप्रायप्रकाशनात् पराक्रान्तम् त.प.२२४क/१६४.
brtson pa ma btang ba
वि. अनिक्षिप्तधुरः — {mthu dang ldan pa dang brtson 'grus dang ldan pa dang}…{dge ba'i chos rnams la brtson pa ma btang ba} स्थामवान् वीर्यवान्… अनिक्षिप्तधुरः कुशलेषु धर्मेषु सू.व्या.२०८ख/११२.
brtson pa mi gtong ba
• वि. अनिक्षिप्तधुरः; द्र. {brtson pa mi 'dor ba/} ।।। • सं. अनिक्षिप्तधुरता — {rab 'byor yang byang chub sems dpa' sems dpa' chen po gang dag bla na med pa yang dag par rdzogs pa'i byang chub mngon par rdzogs par 'tshang rgya bar dad pa yod pa dang} …{brtson pa mi gtong ba yod pa} येषां खलु पुनः सुभूते बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानामस्ति श्रद्धा…अस्त्यनिक्षिप्तधुरता अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबोद्धुम् अ. सा.२५४क/१४३ • ना. अनिक्षिप्तधुरः, बोधिसत्त्वः — {byang chub sems dpa' sems dpa' chen po 'jam dpal gzhon nur gyur pa dang}…{byang chub sems dpa' brtson pa mi gtong ba dang} मञ्जुश्रिया च कुमारभूतेन बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन…अनिक्षिप्तधुरेण च स.पु. २ख/१.
brtson pa mi 'dor ba
वि. अनिक्षिप्तधुरः — {rnal 'byor can brtson pa mi 'dor ba rnams bdag gi so so rang gis rig pa tshe 'di la bde bar spyod pas gnas so//} स्वप्रत्यात्मार्यगतिदृष्टधर्मसुखविहारेण च विहरन्ति योगिनोऽनिक्षिप्तधुराः ल.अ.१४३ख/९०; द्र. {brtson pa mi gtong ba/}
brtson pa med pa
= {brtson med/}
brtson pa mdzad pa
क्रि. घटते — {'gro ba'i don slad ma chags pa'i/} /{thugs kyis brtson pa gang mdzad pa//} जगद्धितार्थं घटसे यदसङ्गेन चेतसा । श.बु.११४ख/११४.
brtson pa lhur len pa
वि. यत्नपरः — {thos ldan dad pa can dang ni/} /{brtson pa lhur len du ma yang /} /{shes bzhin med pa'i skyon chags pas/} /{ltung ba'i rnyog dang bcas par 'gyur//} अनेके श्रुतवन्तोऽपि श्राद्धा यत्नपरा अपि । असम्प्रजन्यदोषेण भवन्त्यापत्तिकश्मलाः ।। बो.अ.११क/५.२६.
brtson pa'i rab
उग्रवीर्यता — {brtson pa'i rab ni brtson 'grus chen po brtsom pa'o//} उग्रवीर्यता अधिमात्रो वीर्यारम्भः सू.व्या.१४८ख/३०; सू.अ.२४८ख/३०.
brtson par gyis
= {brtson par gyis shig/}
brtson par gyis shig
कृ. योगः करणीयः — {de bzhin gshegs pa'i bdag gi so so rang gi sa la 'jug pa khong du chud par bya ba'i phyir khyed kyis brtson par gyis shig} तथागतस्वप्रत्यात्मभूमिप्रवेशाधिगमाय त्वया योगः करणीयः ल.अ.५९क/५; प्रयुक्तेन भवितव्यम् — {rigs kyi bu khyod kyis}…{sems kyi grong khyer gyi sgo dbye ba la brtson par gyis shig} चित्तनगरद्वारविवरणप्रयुक्तेन ते कुलपुत्र भवितव्यम् ग.व्यू.२५७क/३४०.
brtson par gyur
= {brtson par gyur pa/}
brtson par gyur pa
• क्रि. अभियुक्तोऽभूत् — {de nas rigs kyi bu 'di ni rtag tu rgyun mi chad par mang du thos pa la brtson par gyur to//} तत्रैष कुलपुत्रा बाहुश्रुत्ये च सततसमितमभियुक्तोऽभूत् स.पु.८२क/१३८ • भू.का.कृ. अनुयुक्तः — {rigs kyi bu nga ni sgom pa'i brtson pa la brtson par gyur pa yin} अहं कुलपुत्र भावनायोगमनुयुक्तः का.व्यू.२३२ख/२९५; अभ्युद्यतः — {'jig rten don la brtson par gyur pa'i yid//} लोकार्थमभ्युद्यतमानसानाम् जा.मा.८८ख/१०१; समुद्यतः — {de nas dad pas dge slong gi/} /{zas ni bsgrub par brtson gyur pa//} भक्त्या…समुद्यतस्य तस्याथ भिक्षुभोजनसिद्धये । अ.क.३३१क/४१.८०; अत्युद्यतः — {gang zhig rnam pa sna tshogs sems can 'dod pa'i 'bras bu thob pa'i don du brtson gyur pa//} यो नानाविधसत्त्ववाञ्छितफलप्राप्त्यर्थमत्युद्यतः वा.टी.५१क/३.
brtson par 'gyur
= {brtson par 'gyur ba/}
brtson par 'gyur ba
• क्रि. १. युज्यति — {byang chub lam la rtag tu brtson par 'gyur//} युज्यति बोधिपथे सततं च रा.प.२३७क/१३२ २. उत्थास्यति — {dgos pa rnam pa sna tshogs tha dad pa brgya stong du ma dag bgyid par 'gyur/} {brtson par 'gyur/} {'bad par 'gyur} (?) अनेकानि नानाकार्यशतसहस्राणि करिष्यन्त्युत्थास्यन्ति व्यापयिष्यन्ति सु.प्र.३३ख/६४ • वि. उद्यतः — {bsam gtan gyi don du brtson zhing} ध्यानार्थमुद्यतः सू. व्या.१७५ख/७०.
brtson par bya
• क्रि. १. व्यवस्यामि — {bdag gis sdug bsngal gyi phung po chen po 'di blang bar bya'o/} /{brtson par bya'o//} अहं च दुःखोपादानमुपाददामि, व्यवस्यामि शि.स.१५३ख/१४८ । २. उद्यच्छेत् — {rgan rabs rgan rabs dag la ma zhus par dge 'dun gyi don du brtson par mi bya'o//} नापृष्ट्वा वृद्धान् सङ्घार्थमुद्यच्छेत् वि. सू.२७क/३३; औत्सुक्यमापद्येत — {de'i phyir dri ba la brtson par bya'o//} तस्मात् प्रश्नायौत्सुक्यमापद्येत वि. सू.४८ख/६१ • कृ. योगः करणीयः — {de bas na blo gros chen po 'phags pa'i ye shes kyi mtshan nyid gsum po la brtson par bya'o//} तस्मात्तर्हि महामते आर्यज्ञानलक्षणत्रययोगः करणीयः ल.अ.७४क/२२; अभियोगः करणीयः — {des na de'i phyir blo gros chen po don la brtson par bya'o//} अत एतेन कारणेन महामते अर्थाभियोगः करणीयः ल.अ.१३३ख/७९; प्रयोक्तव्यः — ( {sangs rgyas dang} ) {byang chub sems dpa' thams cad kyi bsgrub pa la ni brtson par bya} सर्वबुद्धबोधिसत्त्वसमुदागमे प्रयोक्तव्यम् ग.व्यू.२४०ख/३२१; योगमापत्तव्यम् म.व्यु.१८०० (३९क).
brtson par bya dgos
कृ. योगः करणीयः — {'di ltar byang chub sems dpas ni mu stegs can gyi bstan bcos rnams la yang brtson par bya dgos na/} {sangs rgyas kyi gsung rab la lta ci smos} तथा हि बोधिसत्त्वेन तीर्थिकशास्त्रेष्वपि तावद्योगः करणीयः प्रागेव बुद्धवचने बो.भू.९३ख/११९.
brtson par bya ba
= {brtson par bya/}
brtson par byas
भू.का.कृ. पराक्रान्तम् — {lung dang 'gal ba dag la ni/} /{bdag nyid chen pos brtson par byas//} आगमार्थविरोधे तु पराक्रान्तं महात्मभिः । त.स.१४ख/१६४.
brtson par byed
= {brtson par byed pa/}
brtson par byed pa
• क्रि. १. उद्युज्यते — {de ltar sems can thams cad la phan pa dang bde ba'i don du gang gis brtson par byed pa} यश्चैवं सर्वसत्त्वानां हितसुखार्थमुद्युज्यते बो.प.५३ख/१४; घटते — {brtson 'grus gang gis nam gyi cha stod dang nam gyi cha smad la brtson par byed cing rnal 'byor dang 'thun par mthong bas rnam par rtog pa ldog pa'i phyir de ni brtson 'grus kyi pha rol tu phyin pa'o//} येन वीर्येण पूर्वरात्रापररात्रं घटते योगानुकूलदर्शनाद्विकल्पस्य व्यावृत्तेः, सा वीर्यपारमिता ल.अ.१५०ख/९६; प्रयत्यते म.व्यु.७६३९ (१०९क); यतते— {der yang ngan song chen por ni/} /{ltung phyir bdud ni brtson par byed//} तत्रापि मारो यतते महापायप्रपातने । बो.अ.३७क/९.१६२; योगं करोति — {byang chub sems dpa' ni tshul khrisam la brten cing tshul khrims la gnas nas thos pa dang}…{la brtson par byed do//} बोधिसत्त्वः शीलं निश्रित्य शीलं प्रतिष्ठाय श्रुते योगं करोति बो.भू.७५क/९६; योगमापद्यते — {de'i gong du mtshan nyid gsum la brtson par byed do//} तदुत्तरे लक्षणत्रये योगमापद्यते ल.अ.७४ख/२३; संरम्भः क्रियते— {gzhung dgod pa dang rtsod pa dang gang la brtson par byed pa} ग्रन्थरचनायां वादे वा संरम्भः क्रियते त.प.२६१ख/९९३ । २. प्रयोक्ष्यते— {gang gis chos kyi sgo'i rgyud}({thams cad mkhyen pa'i ye shes dang yon tan yang dag par bstsags pa} ){'di thos te/thos} {nas mos par byed pa dang mos par byas shing 'dzin pa dang bsgom pa'i rnam pas brtson par byed na} ये इमं सर्वज्ञज्ञानगुणसञ्चयधर्ममुखपरिवर्तं श्रोष्यन्ति, श्रुत्वा चाधिमोक्ष्यन्ते, अधिमुच्य चाधारयिष्यन्ति, भावनाकारेण प्रयोक्ष्यन्ते द.भू.२७९क/६७ • सं. योगक्रिया— {zhi gnas dang lhag mthong dang byang chub kyi phyogs kyi chos rnams la brtson par byed pa} शमथविपश्यनायां बोधपाक्षिकेषु च धर्मेषु योगक्रिया बो.भू.१२६ख/१६२ • वि. आरम्भकः — {gzhad ces pa ni ngag gi tho 'tshams pa la brtson par byed pa ste} सोपहासं वाग्विहेठनारम्भकम् बो.प.९६क/६२.
brtson par mdzod cig
कृ. इष्टव्यः — {lha 'on kyang mtho ris kyi them skas su gyur pa mchod sbyin la brtson par mdzod cig} अपि तु देव यज्ञ इष्टव्यः स्वर्गसोपानभूतः वि.व.१५५ख/१.४३.
brtson med
वि. निरुद्यमः — {brtson med 'bras bu 'dod pa dang //} निरुद्यम फलाकाङ्क्षिन् बो.अ.२०ख/७.१३.
bstsags
= {bstsags pa/}
bstsags pa
= {bsags pa} ।। • सं. सञ्चयः — {lus 'di}…{rdul phra rab bstsags pa} अयं कायः…परमाणुसञ्चयः शि. स.१२९क/१२४; सन्निचयः — {bstsags pa med pa las byung ba} असन्निचयभूतम् द.भू.१९६क/१९; उपचयः — {dge ba'i rtsa ba thams cad bstsags pa las phyir mi ldog cing yongs su mi skyo ba'i sems bskyed pa dang} सर्वकुशलमूलोपचयेष्वनिवर्त्यापरिखेदचित्तोत्पादेन ग.व्यू. ३१६क/३८; आचयः म.व्यु.७४३६ (१०५ख) • भू.का.कृ. सञ्चितः — {rnam par shes pa'i tshogs lnga po dag ni bstsags pa la dmigs pa ste} सञ्चितालम्बनाश्च पञ्चविज्ञानकायाः त्रि.भा.१४७ख/३०; उपचितः — {phung po bstsags pa dang} उपचितस्कन्धस्य ग.व्यू.२६८ख/३४७; {sems can dge ba'i rtsa ba shin tu bstsags pa} सूपचितकुशलमूलानां … सत्त्वानाम् द.भू.१७४ख/८; समार्जितः — {khyad par du 'phags pa'i smon lam shin tu bstsags pa} सुसमार्जितविषय (विशेष भो.पा.)प्रणिधानानाम् ग.व्यू.३०८ख/३०.
bstsags pa dam pa'i thabs kyi spyod pa'i gdugs kyi dkyil 'khor tha dad pa
=(?) पा. उपचयगर्भप्रयोगं चारित्रच्छत्रमण्डलभेदम्, प्रज्ञापारमितामुखम् — {tsha zhes bya ba brjod pa dang /} {shes rab kyi pha rol tu phyin pa'i sgo bstsags pa dam pa'i thabs kyi spyod pa'i gdugs kyi dkyil 'khor tha dad pa zhes bya ba khong du chud do//} छकारं परिकीर्तयत उपचयगर्भप्रयोगं चारित्रच्छत्रमण्डलभेदं नाम प्रज्ञापारमितामुखमवक्रान्तम् ग.व्यू. २७५क/३५४.
bstsags pa med pa las byung ba
वि. असन्निचयभूतः — {de 'du byed kyi rnam pa de lta bu la rab tu rtog pa'i tshe}… {bstsags pa med pa las byung ba}…{nad du mas rnam par bskyed pa/} {sgyu ma'i rang bzhin lta bur mthong nas} स एवंभूतं सर्वसंस्कारगतं सम्पश्यन्…असन्निचयभूतं… अनेकव्याधिविवर्धितं च आत्म (मायास्व भो.पा.)भावं सम्पश्यन् द.भू.१९६क/१९.
bstsags par gyur pa
वि. सञ्चयभूतः — {de bzhin du shes rab kyi pha rol tu phyin pa yang rgya che zhing zab ste dpag tu med do//}…{zab ces bya ba ni chos rin po che dpag tu med pa bstsags par gyur pa} एवमेव प्रज्ञापारमिता गम्भीरा विपुला अप्रमेया । गम्भीरेति… अप्रमेयधर्मरत्नसञ्चयभूता सु.प.५४क/३०.
bstsags par bya ba
उपचयः — {bstsags par bya ba'i tshogs mtha' yas pa shin tu bstsags pa} अपर्यन्तसम्भारोपचयोपचितः द.भू.२६१ख/५५.
bstsags par bya ba'i tshogs mtha' yas pa shin tu bstsags pa
वि. अपर्यन्तसम्भारोपचयोपचितः — {kye rgyal ba'i sras dag/} {de ltar byang chub sems dpa' de byang chub sems dpa'i sa dgu pa'i bar du shes par bya ba tshad med pa yongs su brtags pa'i blos rnam par dbye ba shin tu rnam par phye ba}…{bstsags par bya ba'i tshogs mtha' yas pa shin tu bstsags pa}…{zhes bya'o//} योऽयं भवन्तो जिनपुत्रा बोधिसत्त्व एवमप्रमाणज्ञेयविचारितया बुद्ध्या यावन्नवमी बोधिसत्त्वभूमिरिति सुविचितविचयः… अपर्यन्तसम्भारोपचयोपचितः… इत्युच्यते द.भू.२६१ख/५५.
bstsal
= {bstsal ba/}
bstsal ba
=( {bsal ba} इत्यस्य प्रा.) • सं. १. अपोहः — {de brtsal} (?{bstsal} ){ba yis} तदपोहेन त.प.१६३क/७८०; अपनयः — {de brtsal} (?{bstsal} ){ba yis zhes bya ba ni sa la sogs pa de rko ba la sogs pa byed par gyur pas brtsal} (?{bstsal} ){ba yis so//} तदपोहेनेति तस्य भूम्यादेः खननादिकरणभूतैरपनयेन त.प.१६३क/७८०; निरासः — {dngos gzhi zhes smos pa ni nyer bsdogs bstsal ba'i phyir te} मौलग्रहणं सामन्तकनिरासार्थम् अभि.स्फु.२९९क/११५९; व्युदासः — {ma nor ba smos pa ni mgal me bskor ba dang sgyu ma dang smig rgyu la sogs pa bstsal ba'i phyir ro//} अभ्रान्तग्रहणमलातचक्रमायामरीचिकादिव्युदासार्थम् अभि.स.भा.११३ख/१५२; विगमः — {gti mug ma rig mun nag bstsal don du//} मोहाविद्यातमोविगमार्थम् ग.व्यू.८६क/१७५; वान्तीभावः — {me'i cha lugs can gyi bu 'o na ni khyod de ltar shes shing de ltar lta bar gyur na lta ba 'di yang spangs pa dang bor ba dang bstsal bar 'gyur la} अपि तु ते अग्निवैश्यायन एवं जानतोऽस्याश्च दृष्टेः प्रहाणं भविष्यति प्रतिनिसर्गो वान्तीभावः अ.श.२७९क/२५६; म.व्यु.२६०० (४८ख); अपनयनम् — {lta ba dang nem nur dang dogs pa bstsal bas bsam pa rnam par dag pa mnyam pa nyid dang} दृष्टिकाङ्क्षाविमतिविलेखापनयनविशुद्ध्याशयसमतया च द.भू.२१२क/२७; द.भू.१७८क/१०; अपकर्षणम् — {ring du song zhing rgyun mi 'chad pa dang nyon mongs pa bstsal bas bsgos pa dang} दूरानुगतानुपच्छेदक्लेशो (शा भो.पा.)पकर्षण…वासिततां च द. भू.२५३ख/५०; विध्वंसनम्— {ma rig pa'i mun pa bstsal ba la ni sgron ma chen po byung ba tsam du sems} अविद्यान्धकारविध्वंसनमहोल्काप्रादुर्भावसंज्ञी ग.व्यू.२४४ख/३२७ • कृ. १. निराकृतः — {des na yon tan ldan pa'i phyir/} /{des bstsal smra po la skyon med//} गुणवत्त्वादतो वक्तुर्न दोषास्तन्निराकृताः । त.स.१०५ख/९२५; अपास्तः — {'dis ni skad cig ma ma yin pa'i phyogs la spyir shel dang me long la sogs pa thams cad kyi gzugs brnyan rtogs pa bstsal ba yin no//} एतेन अक्षणिकपक्षे सामान्येन सर्वेषामेव स्फटिकदर्पणादीनां छायाप्रतिपत्तिरपास्ता त.प.२०८क/१३२; अपोदितः — {mi shes nyid phyir yon tan gyis/} /{tshad min nyid ni bstsal ba min/} /{ma bstsal bar ni grub min te/} /{de ni rang las gnas pa yin//} गुणैश्चाज्ञायमानत्वान्नाप्रामाण्यमपोद्यते । अनपोदितसिद्धं च स्वतस्तदपि संस्थितम् ।। त.स. १११ख/९६९; पर्युदस्तः म.व्यु.२५८६ (४८ख); व्युदस्तः मि.को.१२९ख । २. केलायितव्यम् म.व्यु.२५९१ (४८ख).
bstsal ba min
क्रि. नापोद्यते — {mi shes nyid phyir yon tan gyis/} /{tshad min nyid ni bstsal ba min//} गुणैश्चाज्ञायमानत्वान्नाप्रामाण्यमपोद्यते । त.स.१११ख/९६९.
bstsal ba yin
= {bstsal yin/}
bstsal bar mdzod
क्रि. मृग्यताम् — {rgud pa bsrung bar bzod pa yi/} /{dge sbyong 'ga' zhig bstsal bar mdzod//} मृग्यतां श्रमणः कश्चिद्व्यसने रक्षणक्षमः ।। अ.क.१७३ख/७८.९.
bstsal byas zin
भू.का.कृ. निराकृतः, ओ ता — {'di ltar lag 'dar la sogs pa/} /{gcig nyid min te myur bul sogs/} /{dbye bas tha dad blo yin phyir/} /{de yi gsal ba'ang bstsal byas zin//} तथा हि हस्तकम्पादेर्नैकत्वं बुद्धिभेदतः । शीघ्रमन्दादिभेदेन तद्व्यक्तिश्च निराकृता ।। त.स.९३ख/८५३.
bstsal yin
क्रि. अपोद्यते — {gnod dang rgyu skyon bcas nyid kyi/} /{shes pa med phyir de bstsal yin//} बाधकारणदुष्टत्वज्ञानाभावादपोद्यते ।। त.स.१०९ख/९५४.
bstsu ba
=( {bsu ba} इत्यस्य प्रा.) प्रत्युद्गमनम् — {dper na rgyal po'i yang rgyal po 'ga' zhig gis rgyal srid chen po thob na yul gyi mi rnams gos la sogs pa'i skyes kyis bstsu ba de dang 'dra'o//} आधिराज्ये प्राप्तौ कस्यचिद् राजाधिराजस्य प्राभृतेन वस्त्रादिना विषयाणां जनपदानां यथा प्रत्युद्गमनम्, तद्वत् अभि.स्फु.२६३क/१०८०; द्र.— {rgya mtsho chen po la zhen ma thag tu rlung gi dkyil 'khor gyis bstsu bas ched du bskyod mi dgos pa yin/} {des rgya mtsho chen po la nyin gcig gis ci chod pa} स एव समनन्तरमनुप्राप्तो महासमुद्रमनाभोगवाहनो वातमण्डलीप्रणीतो यदेकदिवसेन महासमुद्रे क्रमते द. भू.२४२क/४४; {rab tu bstsu ba} प्रत्युद्गतः द.भू.२४६ख/४७.
