उदक
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उदकम्, क्ली, (उनत्तीति । उन्दी क्लेदने + क्वन् । उद- कमिति २ । ३९ । उणादिसूत्रेण साधु ।) जलम् । इत्यमरः ॥ (“अनीत्वा पङ्कतां धूलिमुदकं नावतिष्ठति” । इति माघः २ । ३४ ॥ तथा श्रीभगवद्गीता । २ । ४६ ॥ “यावानर्थ उदपाने सर्व्वतः संप्लुतोदके” । “उदकस्योदः एकहलादौ । पाणिनिः । ६ । ३ । ५९ । इति विकल्पः । उदकुम्भः । उदककुम्भः । यथा, भट्टिः । २ । २० । “तपःकृशाः शान्त्युदकुम्भ- हस्ताः” ॥ उदशब्दोऽप्युदकपर्य्याय इति भाष्य- टीका । उदकस्योदः संज्ञायामिति रक्षितः । यथा, कुमारे ५ । २६ । “सहस्यरात्रीरुदवास- तत्परा” ॥ इति उज्ज्वलदत्तः । वारिशब्देऽस्य विवरणं बोद्धव्यम् ॥)
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उदक नपुं।
जलम्
समानार्थक:अप्,वार्,वारि,सलिल,कमल,जल,पयस्,कीलाल,अमृत,जीवन,भुवन,वन,कबन्ध,उदक,पाथ,पुष्कर,सर्वतोमुख,अम्भस्,अर्णस्,तोय,पानीय,नीर,क्षीर,अम्बु,शम्बर,मेघपुष्प,घनरस,कम्,गो,काण्ड,घृत,इरा,कुश,विष
1।10।4।1।2
कबन्धमुदकं पाथः पुष्करं सर्वतोमुखम्. अम्भोऽर्णस्तोयपानीयनीरक्षीराम्बुशम्बरम्.।
अवयव : जलकणः,मलिनजलम्
वैशिष्ट्यवत् : निर्मलः
: जलविकारः, मलिनजलम्, अर्घ्यार्थजलम्, पाद्यजलम्, शुण्डानिर्गतजलम्, ऋषिजुष्टजलम्, अब्ध्यम्बुविकृतिः
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, जलम्
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उदक¦ न॰ उन्द--ण्वुल् नि॰ नलोपश्च। जले
“अनीत्वा प-ङ्कतां धूलिमुदकं नावतिष्ठति” माघः।
“सकृत् प्रसिञ्च-त्युदकं नामगोत्रेण वाग्यतः। प्रोषिते कालशेषः स्यात्पूर्णेदत्तोदकः शुचिः”। या॰ स्मृ॰
“यावानर्थ उदपाने-सर्व्वतः संप्लुतोदके” गीता।
“उदकस्योदः संज्ञायाम्” पा॰ समासे संज्ञायामुदकस्योदादेश उदपानः उदधिःउदमेघः। क्षीरोदः।
“पेषंवासवाहनधिषु” पा॰। पूर्व्वपदस्थस्य उदादेशः। उदपेषं पिनष्टि उदवासः
“सहस्यरात्रीरुदवासतत्परा” कुमा॰ उदवाहनः उद-धिर्घटः पूरयितव्ये उकहलादौ परे वा। उदकुम्भउदककुम्भः।
“शान्त्युदकुम्भहस्ताः” भट्टिः पूर्व-यितव्य इत्याद्युक्तेः उदकपर्वत उदकस्थाली इत्यादौ न।
“मन्थौदनसक्तुविन्दुवज्वभारहारवीबधगाहेषु च” पा॰। उदमन्थः उदकमन्थः (जलविलोडनम्)। उदौदनः उदकौदनः (उदकेन सिद्धः ओदनः)।
“उदौदनंपाचयित्वा सर्पिष्मन्तमश्नीयात्” शत॰ ब्रा॰
१४ ,
९ ,
४ ,
१५ । [Page1132-b+ 38] उदसक्तवः (उदकमिश्रितसक्तवः)। उदाबन्दुः उदवज्रःउदभारः उदहारः (जलहारकः) उदवीबधः उदगाहः(जलावगाहः)पक्षे न।
२ उदकसाघ्ये तर्पणे च।
“ऊनद्विवर्षंनिखनेत् न कुर्य्यादुदकं ततः”।
“कृतोदकान् समु-त्तीर्ण्णान्”
“कामोदकं सखिप्रत्तास्वस्रीयश्वशुरर्त्वि-जाम्
“न ब्रह्मचारिणः कुर्य्युरुदकं पतिताश्च ये।
“नाशौचोदकभाजनम्” इति च या॰ स्मृ॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उदक¦ n. (-कं) Water. E. उन्द् to wet, deriv. irr.; this is sometimes con- sidered as two words, उद and क, each having the same meaning.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उदक [udaka] कि [ki] ल [l], (कि) ल a. [cf. P.V.2.97] Watery, conaining water.
उदकम् [udakam], [उन्द्-ण्वुल् नि ˚नलोपश्च Uṇ.2.39] Water; अनीत्वा पङ्कतां धूलिमुदकं नावतिष्ठते Śi.2.34. उदकं दा, -प्रदा orकृ To offer a libation of water to a dead person; इत्येवमुक्तो मारीचः कृत्वोदकमथात्मनः Mb.3.278.14. उदकं उपस्पृश् to touch certain parts of the body with water, bathe; [cf. Gr. hudor; L. unda 'a wave'].
Comp. अञ्जलिः A handful water.
See उदककर्मन्. -अन्तः margin of water, bank, shore; ओदकान्तात्स्निग्धो जनो$- नुगन्तव्य इति श्रूयते Ś.4. -अर्थिन् a. desirous of water, thirsty. -आत्मन् a. chiefly consisting of water; अव- कोल्बा उदकात्मान ओषधयः Av.8.7.9. -आधारः a reservoir, a cistern, well. -उदञ्जनः a water-jar. -उदरम् dropsy. -उदरिन् a. dropsical. -ओदनः rice boiled with water. -कर्मन्, -कार्यम्, -क्रिया, -दानम् presentation of (a libation of) water to dead ancestors or the manes; लुप्तपिण्डोदकक्रियाः Bg.1.42. वृकोदरस्योदकक्रियां कुरु Ve.6; Y.3.4. -कार्यम् Ablution of the body; Rām.-कुम्भः a water-jar. -कृच्छ्रः a kind of vow. -क्ष्वेडिकाf. sprinkling water on each other, a kind of amorous play; Vātsyāyana. -गाहः entering water, bathing; P.VI.3.6. -गिरिः, -पर्वतः mountain abounding in streams of water. -ग्रहणम् drinking water; Pt.1. -चन्द्रः a kind of magic. -द, -दातृ, -दायिन्, -दानिक a. giver of water; (विशुध्यन्ति) त्र्यहादुदकदायिनः Ms.5.64.
(दः) a giver of water to the manes.
an heir, near kinsman. -दानम् = ˚कर्मन् q. v. -धरः a cloud. -परीक्षा a kind of ordeal. -पूर्वकम् ind. preceded by the pouring of water, by pouring water on the hand as preparatory to or confirmatory of a gift or promise.-प्रतीकाश a. watery, like water. -प्रवेशः A water burial (जलसमाधि); Mb.3. -भारः, -वीवधः a. yoke for carrying water. -भूमः water or moist soil. -मञ्जरी N. of a work on medicine. ˚रसः A particular decoction used as a febrifuge. -मण्डलुः a water-pitcher (Ved.)-मन्थः a kind of peeled grain. -मेहः a sort of diabetes (passing watery urine). -मेहिन् a. suffering from this disease.
वज्रः a thunder-shower.
thunderbolt in the form of shower; see उदवज्रः. -वाद्यम् 'water music' (performed by striking cups filled with water; cf. जलतरङ्ग), one of the 64 Kalās; Vātsyāyana. -शाकम् any aquatic herb. -शान्तिः f. sprinkling holy or consecrated water over a sick person to allay fever; cf. शान्त्युदकम्. -शील a. Practising the उदक ceremony; जपेदुदकशीलः स्यात् Mb.12.123.22. -शुद्ध a. bathed, purified by ablutions. -सक्तुः ground rice moistened with water.
स्पर्शः touching different parts of the body with water.
touching water preparatory to or in confirmation of an oath, gift, or promise. -हारः a water-carrier.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उदक n. water RV. AV. Ka1tyS3r. S3Br. MBh. etc.
उदक n. the ceremony of offering water to a dead person Gaut.
उदक n. ( उदकंदाor प्र-दाor 1. कृ, to offer water to the dead [with gen. or dat. ] Ya1jn5. Mn. R. etc. ; See. उप-स्पृश्)
उदक n. ablution (as a ceremony See. उदका-र्थ)
उदक n. a particular metre RPra1t.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--the son of अरण्य and brother of वारुणी; attained वरुणहोओद्. Br. II. ३६. १०४.
(II)--a measure of seven प्रस्थस्। वा. १००. २१५. [page१-222+ २५]
(III)--a sage insulted by Asura Dundhu whom कुवलयाश्व killed. Vi. IV. 2. ४०.