अपर

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अपरम्, क्ली, (न पूर्य्यते, पृ + अप् ततो नञ्- समासः ।) हस्तिपश्चाद्भागः । गजान्त्यजङ्घादि- भागः । इति मेदिनी ॥

अपरः, त्रि, (न पृणाति प्रीणयति, पॄ + पचाद्यच, ततो नञ्समासः ।) अन्यः । इतरः । अर्ब्बाचीनः । इति मेदिनी ॥

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अपर¦ न॰ न पूर्य्यते यतः पृ--अपादाने, अप्। गजस्य पश्चा-द्भागे।
“बद्धापराणि परितो निगडान्यलावोदिति” माघः। परितो बद्धः अपरः पश्चिमग्रादोयैरिति मल्लि॰। नपृणाति सन्तोषयति पृ--अच्। शत्रौ, भिन्ने त्रि॰।
“अन्येकृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरेऽपरे” इति मनुः
“तमा समुद्रा-दपरे परे नृपाः” नैष॰ पश्चिमायां दिशि स्त्री
“अपर-दिग्गणिकेति” माघः परकालवृत्तौ त्रि॰।
“पूर्ब्बांसन्ध्यां जपन् तिष्ठेत् स्वकाले चापरां चिरमिति” मनुः। पश्चाद्वृत्तौ त्रि॰
“पूर्ब्बापरौ तोयनिधी वगाह्य” कुमा॰। ऋग्वेदादिविद्यायां स्त्री।
“द्वेविद्ये विदितव्ये इतिहस्म ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च तत्रापरा{??}ग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पोव्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति” ऋ॰ भा॰धृना श्रुतिः। अस्य च कालदेशादिनियमे सर्व्वनाम-कार्य्यम्। तत्र
“पूर्ब्बादिभ्यो नवभ्यो वा इति” पा॰ वा तत्-कर्म। अपरत्वञ्च दैशिकं कालिकं च द्विविधं, तत्र स्वापेक्षयाउदयाचलविप्रकृष्टत्वम् दैशिकमपरत्वम् स्वापेक्षयाधिक-सूर्य्यस्पन्दनवत्त्वं कालिकम्। उक्तोदाहृतौ दैशिकम्कालिकन्तु।
“अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वत” इति गीता। अल्पदेशवृत्तिरूपे व्याप्ये त्रि॰
“सामान्यंद्विविधं प्रोक्तं परञ्चापरमेव च। व्यापकत्वात् परापिस्यात् व्याप्यत्वादपरापि च” भाषा॰। द्रव्यत्वादेः[Page0230-b+ 38] घटत्वाद्यपेक्षया अधिकदेशवृत्तित्वात् परत्वं सत्तापेक्षया-अल्पदेशवृत्तित्वात् अपरत्वमिति मुक्ता॰।
“द्रव्यत्वादिकजातिस्तु परापरतयोच्यते” इति भाषा॰।
“स्वायम्भुवस्यच मनो षड्वंश्या मनवोऽपरे” इति अपरकालिकाभिन्ना वा इत्यर्थः। निकृष्टे।
“भूमिरापोऽनलो वायुः स्वंमनोबुद्धिरेव च अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधाअपरेवमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे परामिति” गीता। तत्रभूम्यादीनामितरपदार्थ्यकृतित्वेऽपि जडत्वात् संहत्य कारि-त्वात् स्वयमसमर्थत्वेन जीवस्य भोगाद्यर्थमेव प्रवृत्ति-मत्त्वाच्च निकृष्टत्वम्। जीवस्य तु तदपेक्षया परत्वम्॥ ( उत्तरकालिकत्वात् तद्धिकारलक्षणे कार्य्ये
“तदेतद्-ब्रह्माऽपूर्ब्बमनपरमनन्तमिति” वृह॰ उप॰। नास्ति अपरंकार्य्यं यस्येति भा॰। वस्तुतः स्वरूपप्रच्यवाभावेन कूटस्थस्यन कार्य्यकारित्वमत एव
“न कर्त्तृत्वं न कर्म्माणि लोकस्यसृजति प्रभुः अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवइति” गीतायाम् तस्याकर्त्तृत्वमुक्तं कर्त्तृत्वन्तु अज्ञानोप-हितेश्वरस्येति न विरोधः। समुदायिनः शेषभागे
“अपर-रात्रः अपराह्णः एकदेशि स॰। अस्य पूर्ब्बपदस्थस्यपश्चादेशः पश्चार्द्धम् न॰ शेषार्द्धे। अपरस्मिन् भवः डिमच्पश्चिमः शेषभवे। प्रथमापञ्चम्यादिदेशकालवृत्ते रपर-शब्दात् प्रथमाद्यर्थे अति। पश्चात्। अधिकमधःशब्देदृश्यम्। अस्य दिग्वाचकत्वात् तेन समासे देशवाचिनःणिदादि तद्धिते उत्तरपदस्यैव वृद्धिः अपरपाञ्चालक इत्यादि।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अपर¦ mfn. (-रः-रा-रं)
1. Other.
2. Opposite, contrary.
3. Posterior, (in place or time.)
4. Similar, same.
5. Friendly, not adverse. n. (-रं) The hind quarter of an elephant. f. (-रा)
1. The womb.
2. Sup- pressed menstruation in pregnancy.
3. The west. E. अ neg. and पर from पृ to nourish or fill, and अच् affix; or अ neg. and पर other.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अपर [apara], a. (treated as a pronoun in some senses)

Having nothing higher or superior, unrivalled. matchless; without rival or second (नास्ति परो यस्मात्); स्त्रीरत्नसृष्टिर- परा प्रतिभाति सा मे Ś.2.1; cf. अनुत्तम, अनुत्तर.

[न पृणाति संतोषयति पृ अच्] (a) Another, other (used as adj. or subst.). वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरो$पराणि Bg.2.22. (b) More, additional; कृतदारो$परान् दारान् Ms.11.5. (c) Second, another Pt.4.37; स्वं केशवो$पर इवाक्रमितुं प्रवृत्तः Mk.5.2 like another (rival) Keśava. (d) Different; other; अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरे$परे Ms. 1.85; Ks.26.235; Pt.4.6 (with gen.). (e) Ordinary, of the middle sort (मध्यम); परितप्तो$प्यपरः सुसंवृतिः Śi. 16.23.

Belonging to another, not one's own (opp. स्व); यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन् योषितो द्विजाः Ms.9.85 of another caste.

Hinder, posterior, latter, later, (in time space) (opp. पूर्व); the last; पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम् Ms.4.93; रात्रेरपरः कालः Nir.; oft. used as first member of a genitive Tatpuruṣa comp. meaning 'the hind part,' 'latter part or half'; ˚पक्षः the latter half of a month; ˚हेमन्तः latter half of a winter; ˚कायः hind part of the body &c.; ˚वर्षा, ˚शरद् latter part of the rains, autumn &c.

Following, the next.

Western; पयसि प्रतित्सुरपराम्बुनिधेः Śi.9.1. पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य Ku. 1.1; Mu.4.21

Inferior, lower (निकृष्टः); अपरेयमि- तस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् Bg.7.5.

(In Nyāya) Non-extensive, not covering too much, one of the two kinds of सामान्य, see Bhāṣā P.8. (परं = अधिकवृत्ति higher अपरम् = न्यूनवृत्ति lower or अधिकदेशवृत्तित्वं परं, अल्पदेशवृत्तित्वं अपरम् Muktā.)

Distant; opposite. When अपर is used in the singular as a correlative to एक the one, former, it means the other, the latter; एको ययौ चैत्ररथप्रदेशान् सौराज्य- रम्यानपरो विदर्भान् R.5.6; when used in pl. it means 'others', 'and others', and the words generally used as its correlatives are एके, केचित्-काश्चित् &c., अपरे, अन्ये; केचिद् रक्तपटीकृताश्च जटिलाः कापालिकाश्चापरे Pt.4.34; एके समूहुर्बलरेणुसंहतिं शिरोभिराज्ञामपरे महीभृतः Śi.12.45 some-others; शाखिनः केचिदध्यष्ठुर्न्यमाङ्क्षुरपरे$म्बुधौ । अन्ये त्वलङ्घिषुः शैलान् गुहास्त्वन्ये न्यलेषत ॥ केचिदासिषत स्तब्धा भयात्केचिदघूर्णिषुः । उदतारिषुरम्भोधिं वानराः सेतुनापरे Bk. 15.31.33.

रः the hind foot of an elephant; बद्धापराणि परितो निगडान्यलावीत् Śi.5.48 (Malli. चरमपादाग्राणि).

An enemy (न पृणाति सन्तोषयति).

रा Western direction, the west अपरां च दिशं प्राप्तो वालिना समभिद्रुतः Rām.4.46.18.

The hind part of an elephant.

Sacred learning, learning the four Vedas with the 6 Aṅgas.

The womb; the outer skin of the embryo.

Suppressed menstruation in pregnancy.-री Ved. The future, future times; उतापरीभ्यो मघवा विजिग्ये Rv.1.32.13.

रम् The future, any thing to be done in future (कार्य); तदेतद्ब्रह्मापूर्वमपरमनन्तम् Bṛi. Ār. Up. (नास्ति अपरं कार्यं यस्य).

The hind quarter of an elephant. -रम् adv. Again, moreover, in future, for the future; अपरं च moreover; अपरेण behind, west of, to the west of (with gen. or acc.). [cf. Goth. afar; Germ.aber, as in aberglauben]. -Comp. -अग्नि (अग्नी dual)

the southern and western fires (दक्षिण and गार्हपत्य).

the last fire i. e. used at the funeral ceremony (˚ग्निः).-अङ्गम् one of the 8 divisions of गुणीभूतव्यङ्ग्य (the second kind of काव्य) mentioned in K. P.5. In this the व्यङ्ग्य or suggested sense is subordinate to something else; अगूढमपरस्याङ्गम्; अपरस्य रसादेर्वाच्यस्य वा (वाक्यार्थीभूतस्य) अङ्गं रसादि अनुरणनरूपं वा; e. g. अयं स रसनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः । नाभ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥ where शृङ्गार is subordinate to करुण. -अन्त a. living at the western borders.

(न्तः) the western border or extremity, the extreme end or term. the western shore.

(pl.) the country or inhabitants of the western borders near the Sahya mountain; अपरान्तजयोद्यतैः (अनीकैः) R.4.53 Western people. दशार्णाश्चापरान्ताश्च द्विपानां मध्यमा मताः Kau.A.1.2.

the kings of this country.

death, Pātañjala Yogadarśana 3.22. ˚ज्ञानम् anticipation of one's end.

the hind foot of an elephant; मृदुचलदपरान्तोदीरितान्दूनिनादम् Śi.11.7;18.32.

Islander, inhabitant of an island (द्वीपवासिन्) कोट्यापरान्ताः सामुद्रा रत्नान्युपहरन्तु ते Rām.2.82.8.

अन्तकः 1. = ˚अन्तः pl.

N. of a song; अपरान्तकमुल्लोप्यं मद्रकं प्रकरीं तथा । औवेणकं सरोबिन्दुमुत्तरं गीतकानि च ॥ Y3.113; ˚अन्तिका N. of a metre consisting of 64 mātrās. -अपराः, -रे, -राणि another and another, several, various.-अपरम् ind. Further and further (उत्तरोत्तरम्); अहं हि वचनं त्वत्तः शुश्रूषुरपरापरम् Mb.5.136.14. -अर्धम् the latter or second half. -अह्न [fr.अहन् changed to अह्न P.II. 4.29, V.4.88.] the latter part of the day, the afternoon, closing or last watch of the day; Ms.3.278; अपराह्णशीतलतरेण शनैरनिलेन Śi.9.4; ˚तन, ˚ह्णेतन belonging to this time; ˚कृतं P.II.1.45. -इतरा the east. -कान्य- कुब्ज a. situated in or belonging to the western part of Kānyakubja. -कालः later period. -गात्रम् a minor limb (hand, foot etc.); कोपप्रसादापरगात्रहस्तः (सुप्तः क्षितौ) रावणगन्धहस्ती) Rām.6.19.1. -गोदानम् (also गोडनि or गोडानि) N. of a country to the west of Mahāmeru (according to Buddhistic ideas). -ज a. born later or at the end of the world. (-जः) the destroying fire. -जनः an inhaditant of the west, the western people. -दक्षिणम्ind. in the south-west (belonging to the तिष्ठद्गु class).

पक्षः the second or dark half of the month.

the other or opposite side; a defendant (in law). -पञ्चालाः the western Pañchālas. -पर a. one and the other, several, various; अपरपराः सार्थाः गच्छन्ति P.VI.1.144. Sk. several caravans go; (अपरे च परे च सकृदेव गच्छन्ति).-पाणिनीयाः the pupils of Pāṇini living in the west.-प्रणेय a. easily led or influenced by others, docile, tractable.

भावः being another or different, difference.

succession, continuation. -रात्रः [अपरं रात्रेः] the latter or closing part of night, the last watch of night (P.V.4.87); उत्थायापररात्रान्ते प्रयताः सुसमाहिताः Bhāg.8.4.24. ˚कृतम् P.II.1.45. -लोकः the other world, the next world. Paradise. -वक्त्रा, -क्त्रम् N. of a metre. -वैराग्यम् a kind of Vairāgya mentioned by Patañjali (दुष्टानुश्राविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञं वैराग्यम्).-सक्थम् the hind thigh. -स्वस्तिकम् the western point in the horizon. -हैमन a. belonging to the latter helf of winter (P.VII.3.11).

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अपर/ अ-पर mfn. having nothing beyond or after , having no rival or superior.

अपर mf( आ)n. (fr. अप) , posterior , later , latter (opposed to पूर्व; often in comp. )

अपर mf( आ)n. following

अपर mf( आ)n. western

अपर mf( आ)n. inferior , lower (opposed to पर)

अपर mf( आ)n. other , another (opposed to स्व)

अपर mf( आ)n. different (with abl. )

अपर mf( आ)n. being in the west of

अपर mf( आ)n. distant , opposite. Sometimes अपरis used as a conjunction to connect words or sentences e.g. अपरं-च, moreover

अपर m. the hind foot of an elephant S3is3.

अपर ( अम्)([ RV. vi , 33 , 5 ]) n. the future RV. S3Br.

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अपर वि.
(द्वि.) पश्चिम में स्थित (दो अगिन्याँ) अर्थात् गार्हपत्य एवं दक्षिण, भा.श्रौ.सू. 1.11.2; पश्चिमी, आप.श्रौ.सू. 2.19.3; अन्य, अर्थात् दूसरी बार (अपरं गृहीत्वा उदङ् गच्छन् आह) का.श्रौ.सू. 9.3.2 (‘अप्सु जुहोति’ अपां नपात् कृत्य के लिए ‘प्रातरनुवाक’ के बाद); अपरा स्त्री. पञ्चदश स्तोम के अनुष्ठान की द्वितीय (अन्य) विष्टुति अ अ अ ब स, अ ब स, अ ब ब ब स स स, श.ब्रा.अं XXXVI, 3०8; चि-भा.से ः अपरेण उ द्वितीयेन ‘द्वितीय के साथ’ का.श्रौ.सू. 1०.8.25।