अतिसार

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अतिसारः, पुं, (अतिशयेन मलं द्रवीकृत्य सरति निःसारयति अति + सृ + व्याधिमत्स्यबलेष्विति वक्तव्यमिति वार्त्तिकसूत्रेण कर्त्तरि घञ् वृद्धिः दीर्घश्च ।) बहुद्रवमलनिःसरणरोगः । तत्पर्य्यायः । अन्नगन्धिः २ उदरामयः ३ । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ अतीसारः ४ । इति वैद्यकं ॥ * ॥ तस्य निदानं । “गुर्व्वतिस्निग्धरूक्षोष्णद्रवस्थूलातिशीतलैः । विरुद्धाध्यशनाजीर्णैर्विषमैश्चापि भोजनैः ॥ स्नेहाद्यैरतियुक्तैश्च मिथ्यायुक्तैर्विषैर्भयैः । शोकाद्दुष्टाम्बुमद्यातिपानैः सात्म्यर्त्तुपर्य्ययैः ॥ जलाभिरमणैर्व्वेगविघातैः क्रिमिदोषतः । नृणां भवत्यतीसारो लक्षणं तस्य वक्ष्यते” ॥ संप्राप्तिर्यथा, -- “संशम्यापां धातुरग्निं प्रवृद्धः शकृन्मिश्रो वायुनाधः प्रणुन्नः । सरत्यतीवातिसारं तमाहु- र्व्याधिं घोरं षड्विधं तं वदन्ति ॥ एकैकशः सर्व्वशश्चापि दोषैः शोकेनान्यः षष्ठ आमेन चोक्तः” ॥ * ॥ पूर्ब्बरूपं यथा, -- “हृन्नाभिपायूदरकुक्षितोद- गात्रावसादानिलसन्निरोधाः । विट्सङ्ग आध्मानमथाविपाको भविष्यतस्तस्य पुरःसराणि ॥” इति माधवकरः ॥ अथ सामान्यातिसारस्य चिकित्सामाह । “आमपक्वक्रमं हित्वा नातिसारक्रिया यतः । अतोऽतिसारे सर्व्वस्मिन्नामं पक्वञ्च लक्षयेत् ॥ क्रमशश्चिकित्सा । तत्रामपक्वयोर्लक्षणं । “संसृष्टमानैर्दोषैस्तु न्यस्तमप्सु निमज्जति । पुरीषं भृशदुर्गन्धि पिच्छिलं चामसंज्ञितं ॥ एतान्येव तु लिङ्गानि विपरीतानि यस्य वै । लाघवञ्च विशेषेण तत्तु पक्वं विनिर्द्दिशेत् ॥ न च संग्राहणं दद्यात् पूर्ब्बमामातिसारिणे । अकाले संगृहीतो हि विकारान्कुरुते बहूग् ॥ दण्डकालसकाध्मानग्रहण्यर्शोभगन्दरान् ॥ शोथं पाण्ड्वामयं प्लीहगुल्ममेहोदरज्वरान् ॥ डिम्भस्थः स्थविरस्थश्च वातपित्तात्मकश्च यः । क्षीणधातुबलस्यापि बहुदोषोऽतिविश्रुतः ॥ आमोऽपि स्तम्भनोयः स्यात् पाचनान्मरणं भवेत् । लङ्घनमेकं मुक्त्वा न चान्यदस्तीह भेषजंबलिनः । समुदीर्णदोषनिचयं तत् पाचयते तथा शमयेत् ॥ तत्र रूक्षप्रभवा वातजा । स्नेहप्रभवा कफजा । तु शब्दात्तीक्ष्णोष्णप्रभवा पित्तजा रक्तजा च । तासा- मतीसारवदादिशेच्च लिङ्गं क्रमं चामविपक्वताञ्च । क्रमं चिकित्सां ॥ * ॥ तस्याश्चिकित्सामाह । “विल्वपेशी गुडं लोध्रं तैलं मरिचसंयुतं । लीढ्वा प्रवाहिकाक्रान्तः सत्वरं सुखमाप्नुयात्” ॥ वित्त्वादिरवलेहः ॥ * ॥ “धातकीवदरीपत्रकपित्थरसमाक्षिकं । सलोध्रमेकतो दध्ना पिबेन्निर्व्वाहिकार्द्दितः” ॥ एकतः प्रत्येकं दध्ना पिबेदित्यर्थः । निर्व्वाहिका प्रवाहिका । धातक्यादिः ॥ * ॥ अथ असाध्या- तिसारिणोलक्षणमाह । “पक्वजाम्बवसंकाशं यकृत्खण्डनिभं तनुं । घृततैलवसामज्जवेसवारपयोदधि । मांसधावनतोयाभं कृष्णं नीलारुणप्रभं ॥ कुणपं सकृदालोक्य नातिसारमुपक्रमेत् । तृष्णादाहारुचिश्वासहिक्वापार्श्वास्थिशूलिनं” ॥ संमूर्च्छारतिसंमोहयुक्तं पक्ववलीगुदं । प्रलापयुक्तञ्च भिषक् वर्ज्जयेदतिसारिणं ॥ संमूर्च्छा सकलेन्द्रियमनसां स्वस्वविषयग्रहणाशक्तिहेतुर- वस्थाविशेषः । संमोहः विकृतमतित्वं । “असंवृतगुदं क्षीणं शूलाध्मानैरुपद्रुतं । गुदे पक्वे गतोष्माणमतीसारिणमुत्सृजेत् ॥ असंवृतगुदं गुदसंवरणाक्षमं । गुदे पक्वे गतोष्माणं गुदपाकारम्भके पित्ते विद्यमानेऽपि शीतगात्रं नष्टाग्निं वा । “श्वासशूलपिपासार्त्तं क्षीणं ज्वरनिपीडितं । विशेषेण नरं वृद्धमतीसारो विनाशयेत् ॥ शोथं शूलं ज्वरं तृष्णां श्वासं कासमरोचकं । छर्द्दिमुर्च्छाञ्च हिक्वाञ्च दृष्ट्वातिसारिणं त्यजेत् ॥ हस्तपादाङ्गुलीसन्धिप्रपाको मूत्रनिग्रहः । पुरीषस्योष्णतातीव मरणायातिसारिणां ॥ अतीसारी राजरोगी ग्रहणीरोगवानपि । मांसाग्निबलहीनो यो दुर्लभं तस्य जीवनं ॥ बाले वृद्धे त्वसाध्योऽयं लिङ्गैरेतैरुपद्रुतः । अपि यूनामसाध्यः स्यादतिदुष्टेषु धातुषु” ॥ एतैर्लिङ्गैः पर्व्वोक्तैः पक्वजाम्बवसंकाशत्वादिभिः ॥ * ॥ अथातिसारयुक्तस्य लक्षणं । “यस्योच्चारं विना मूत्रं सम्यग्वायश्च गच्छति । दीप्ताग्नेर्लघु कोष्ठस्य स्थितस्तस्योदरामयः” ॥ उच्चारं पुरीषं विना स्थितः निवृत्त उदरामयो- ऽत्रातिसारः ॥ * ॥ अथातीसारिणो वर्ज्जनीया- न्याह । “स्नानावगाहनाभ्यङ्गगुरुस्निग्धादिभोजनं । व्यायाममग्निसन्तापमतीसारी विवर्ज्जयेत्” ॥ स्नानमुद्धृतजलेन । अवगाहनं नद्यादौ । इत्यती- साराधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अति(ती)सार¦ पु॰ अतिसारयति मलम् द्रवीकृत्य अति +सृ--णिच्--अच् वा अतेः दीर्घः। रोगभेदे उदारामये। तस्य निदानादि सुश्रुते उक्तं यथा
“गुर्वतिस्निग्धरूक्षो-ष्णद्रवस्थूलातिशीतलैः। विरुद्धाध्यशनाजीर्णैर्विषमैश्चापिभोजनैः। स्नेहाद्यैरतियुक्तैश्च मिथ्यायुक्तैर्विषैर्भयैः। शीकाद्दुष्टाम्बुमद्यातिपानैः सात्न्यर्त्तुपर्य्ययैः। जलाभिरम-णैर्वेगविघातैः कृमिदोषतः। नृणां भवत्यतीसारो लक्षणंतस्य वक्ष्यते। (तस्य संप्राप्तिः)
“संशाम्यापां धातुरग्निंप्रवृद्धः शकृन्मिश्रो वायुनाधः प्रणुन्नः। सरत्यतीवातिसारंतमाहुर्व्याधिं घोरं षड्विधं तं वदन्ति। एकैकशः,

३ सर्वशश्चापि

४ दोषैः शोकेनान्यः

५ षष्ठ आमेन

६ चोक्तः॥ (तस्य पूर्ब्बरूपम्) हृन्नाभिपायूदरकुक्षितोद--गात्रावसादा-निलसन्निरोधाः। विट्सङ्ग आध्मानमथाऽविपाको भविष्यत-स्तस्य पुरःसराणि। (वायुजः) शूलाविष्टः सक्तमूत्रोऽन्त्र-कूजी स्रस्तापानः सन्नकट्यूरुजङ्घः। वर्चोमुञ्चत्यल्पमल्पंसफेनं रूक्षं श्यावं सानिलं मारुतेन। (पित्तजः) दुर्गन्ध्युष्णंवेगवन्मांसतोयप्रख्यं भिन्नं स्विन्नदेहोऽतितीक्ष्णम्। पित्ता-त्पीतं नीलमालोहितं वा तृष्णा मूर्च्छा दाहपाकज्व-रार्त्त्योः (कफजः) तन्द्रानिद्रागौरवोत्क्लेशसादी वेगाशङ्कीसृष्टविट्कोऽपि भूयः। शुक्लं सान्द्रं श्लेष्मणा श्लेष्मयुक्तभक्तद्वेषी निस्वनं सृष्टरोमा॥ (त्रिदोषजः) तन्द्रायुक्तेमोहमादास्यशोषी वर्चः कुर्य्यान्नैकवर्णं तृषार्त्तः। सर्व्वोद्भूतःसर्वलिङ्गोपपत्तिः कृच्छ्रश्चायं बालवृद्धेष्वसाध्यः॥ (शोकजः)तैस्तैर्भावैः शोचतोऽल्पाशनस्य वाष्पो वेगः पक्तिमाविध्य-[Page0107-a+ 38] जन्तोः। कोष्ठं गत्वा क्षोभयन् यस्य रक्तं तच्चाध-स्तात्काकनन्तीप्रकाशम्॥ वर्च्चोमिश्रं निः पुरीषं सगन्धंनिर्गन्धं वा सार्य्यते तेन कोष्ठात्। शोकोत्पन्नो दुश्चि-कित्स्योऽतिमात्रं रोगो वैद्यैः कष्ट एष प्रदिष्तः॥ (आमजः) आमाजीर्णैः प्रद्रुताः क्षोभयन्तः कोष्ठं दोषाःसम्प्रदुष्टाः सभक्तम्। नानावर्णं नैकशः सारयन्तिकृच्छ्राज्जन्तोः षष्ठमेनं वदन्ति॥

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अतिसार¦ m. (-रः) Diarrhœa or dysentery. E. अति, and सार what goes; from सृ to go, with घञ् affix; also अतीसार।

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अतिसार/ अति-सार m. purging , dysentery.