रुद्राक्ष

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

रुद्राक्षम्, क्ली, (रुद्रस्य अक्षि कारणत्वेनास्त्य- स्येति । अर्शआदित्वादच् ।) स्वनामख्यात- वृक्षबीजम् । तस्य स्थूलत्वं प्रशस्तत्वञ्च यथा, -- “रुद्राक्षं शिवलिङ्गञ्च स्थूलं स्थूलं विशिष्यते । शालग्रामो नार्म्मदञ्च सूक्ष्मः सूक्ष्मो विशिष्यते ॥” इति मेरुतन्त्रे ९ प्रकाशः ॥

रुद्राक्षः, पुं, स्वनामख्यातवृक्षः । तत्पर्य्यायः । तृण- मेरुः २ अमरः ३ पुष्पचामरः ४ । इति शब्द- रत्नावली ॥ तस्य फलपर्य्यायः । शिवाक्षम् १ सर्पाक्षम् २ भूतनाशनम् ३ पावनम् ४ नील- कण्ठाक्षम् ५ हराक्षम् ६ शिवप्रियम् ७ । अस्य गुणाः । अम्लत्वम् । उष्णत्वम् । वात- कृमिशिरोऽर्त्तिभूतग्रहविषनाशित्वम् । रुच्य- त्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ शिवपूजायां अस्य मालाधारणमावश्यकम् । यथा, लिङ्गपुराणे । “विना भस्मत्रिपुण्ड्रेण विना रुद्राक्षमालया । पूजितोऽपि महादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः ॥” तस्योत्पत्तिर्यथा । संवत्सरप्रदीपे । “त्रिपुरस्य वधे काले रुद्रस्याक्ष्णोऽपतंस्तु ये । अश्रुणो बिन्दवस्ते तु रुद्राक्षा अभवन् भुवि ॥” यद्यप्येकादिचतुर्द्दशमुखरुद्राक्षेषु मन्त्रफल- विशेषाः सन्ति तथापि सुलभत्वात् पञ्च- वक्त्रस्य फलमन्त्रावभिधीयेते । यथा, स्कान्दे । “पञ्चवक्त्रः स्वयं रुद्रः कालाग्निर्नाम नामतः । अगम्यागमनाच्चैव अभक्षस्य च भक्षणात् । मुच्यते सर्व्वपापेभ्यः पञ्चवक्त्रस्य धारणात् ॥ हूं नमः इति प्रत्येकमष्टोत्तरशतं जप्ता शिवा- म्भसा प्रक्षाल्य धारणीयम् । “विणा मन्त्रेण यो धत्ते रुद्राक्षं भुवि मानवाः । स याति नरकं घोरं यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ * ॥ तस्य धारणे आवश्यकत्वं यथा, संवत्सर- प्रदीपे । “अरुद्राक्षधरो भूत्वा यद्यत् कर्म्म च वैदिकम् । करोति जपहोमादि तत् सर्व्वं निष्फलं भवेत् ॥” स्कान्दे । “ध्यानधारणहीनोऽपि रुद्राक्षं धारयेद्बुधः । सर्व्वपापविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम् ॥” इत्येकादशीतत्त्वम् ॥ अथ रुद्राक्षमाहात्म्यम् । श्रीमहादेव उवाच । “इदानीं देवदेवेशि ! मालानां धारणं शुभम् । रुद्राक्षस्य च माहात्म्यं वद मे परमेश्वरि ! ॥ श्रीदेव्युवाच । “शिखायां हस्तयोः कण्ठे कर्णयोश्चापि यो नरः । सोऽपि रुद्रपदं याति किं पुनर्मानवा गुह ॥ सप्तविंशतिरुद्राक्षमालया देहसंस्थया । यः करोति नरः पुण्यं सर्व्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ यो ददाति द्बिजातिभ्यो रुद्राक्षं भुवि षण्मुख । तस्य प्रीतो भवेद्रुद्रः स्वपदञ्च प्रयच्छति ॥ विना मन्त्रेण यो धत्ते रुद्राक्षं भुवि मानवः । स याति नरकान् घोरान् यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश ॥” इति पद्मपुराणे रुद्राक्षमाहात्म्यम् । इति तन्त्रसारः ॥

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

रुद्राक्ष¦ पु॰ रुद्रस्याक्षि कारणत्वेनास्त्यस्य अच्। खनामख्यातेवृक्षे तन्माहात्मादि नि॰ सि॰ उक्तं यथा( लैङ्गे
“विना भस्मत्रिपुण्ड्रेण विना रुद्राक्ष-मालया। पूजितोऽपि सहादेवो न स्यात्तस्य फलप्रदः। तस्मान्मृदापि कर्त्तव्य ललाटे वै त्रिपुण्ड्रकम्” रुद्राक्ष-विशेषाः शिवरहस्ये
“एकवक्त्रः, शिवः माक्षाद् ब्रह्म-हत्यां व्यपोहति। अबध्यत्वं प्रतिस्रोतो वह्निस्तम्भंकरोति च। द्विवक्त्रो

२ हरगौरी स्याद्गोवधाद्यघनाश-कृत्। त्रिवक्त्रो

३ ह्यग्निजन्माथ पापराशिं प्रणाशयेत्। चतुर्वक्त्रः

४ स्वयं व्रह्मा नरहत्यां व्यपोहति। पञ्चवक्त्र

५ स्तुकालाग्निरगम्याभक्ष्यपापनुत्। षड्वक्त्र

६ स्तु गुहो ज्ञेयोभ्रूणहत्यादि नाशयेत्। सप्तवक्त्र

७ स्त्वनन्तः स्यात् स्वर्ण-स्तेयादिपापहृत्। विनायकोऽष्टवक्त्रः

८ स्यात् सर्वानृत-विनाशकृत्। भैरवो नववक्त्र

९ स्तु शिवसायुज्यकारकः। दशवक्त्रः

१० स्मृतो विष्णुर्भूतप्रेतमयापहः। एकादशमुखो

११ रुद्रो नानायज्ञफलप्रदः। द्वादशास्य

१६ स्तथादित्यःसर्वरोगनिवर्हणः। त्रयोदशमुखः

१३ कामः सर्वकामफलप्रदः। चतुर्दशास्यः

१ श्रीकण्ठो वंशोद्धारकरःपरः” इति। तथा
“विना मन्त्रेण यो धत्ते रुद्राक्षं भुविमानवः। स याति नरकान् घोरान् यावदिन्द्राश्चतु-र्दश। पञ्चामृतं पञ्चगव्यं स्नानकाले प्रयोजयेत्। रु-द्राक्षस्य प्रतिष्ठायां मन्त्रं पञ्चाक्षरं तथा। त्रियम्ब-कादिमन्त्रं च तथा तत्र प्रयोजयेत्” तथा
“अष्टोत्तरशतंधार्य्यं चतुःपञ्चाशदेव वा। सप्तविंशतिमाला वा ततोहीनाधमा स्मृता”। प्रजापतिः
“मोक्षार्थी पञ्चविंशत्याधनार्थी त्रि शता जपेत्। पुष्ट्यर्थी पञ्चत्रिंशत्या पञ्च-दश्याभिचारके। सप्तविंशतिरुद्राक्षमालया देहसं-स्थया। यत् करोति नरः पुण्य सर्वं कोटिगुणं भवेत्। यो ददाति द्विजेम्यश्च रुद्राक्षं भुवि सन्मुखम्। तस्यप्रोतो भवेद्रुद्रः स्वपदं च प्रयच्छति”। पदार्थादर्शे वोपदेवः
“रुद्राक्षान् कण्ठदेशे दशन

३२ परिमितान् मस्तके विंशतीद्वे

४० षट् षट् कर्णप्रदेशे करयुगुलधृता द्वादशद्वादशैव। बाह्वोरिन्दोः

१६ कलाभिर्नयनयुगधृतयगं ह्येवमेकं शिखायांवक्षस्यष्टाधिकं यः कलयति शतकं सः स्वयं नीलकण्ठः”। [Page4811-a+ 38]

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

रुद्राक्ष¦ m. (-क्षः) A tree, (Eleocarpus ganitrus, Rox.) n. (-क्षं) The berry of the Eleocarpus, of which rosaries are usually made. E. रुद्र S4IVA, and अक्ष from अक्षि the eye.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

रुद्राक्ष/ रुद्रा m. " -R रुद्र-eyed " , Elaeocarpus Ganitrus or its berry (used for rosaries) W. (See. RTL. 67 , 82 )

रुद्राक्ष/ रुद्रा m. a rosary (gender doubtful) Ra1jat.

रुद्राक्ष/ रुद्रा m. N. of an उपनिषद्(gender -ddoubtful)

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

RUDRĀKṢA : (Elaco Carpus seeds) Beads for rosaries.

1) General information. A holy thing worn by devotees. In the Purāṇas much importance is attached to Rudrākṣa. In Devī Bhāgavata, Skandha 11, there is a story stating how Rudrākṣa came to be honoured in this way.

Once there lived an asura chief who was mighty and valiant. His name was Tripura. He defeated Devas and deva chiefs and became emperor of the asuras. The Devas were much grieved because of him. They went to Śiva and represented their grievances. Śiva thought for a while, how to kill Tripura, and sat with open epes. This sitting continued for a thousand divine years. After this pro- longed time Śiva winked his eyes and tears fell down from them. The Rudrākṣa tree originated from these tears. From the Sun-eye of Śiva twelve types of Rudrākṣas came into being; from the moon-eye sixteen kinds of Rudrākṣas and from the fire-eye ten kinds of Rudrākṣas originated. Those which originated from the Sun-eye are blood coloured, those from the moon-eye white Rudrākṣas and from the fire-eye black rudrākṣas. Boiled Rudrākṣa is considered a Brahmin caste, red rudrākṣa a Kṣatriya caste, white one a Vaiśya caste and the black rudrākṣa a Śūdra caste.

2) Division of rudrākṣa based on quality. The division of rudrākṣa according to the number of faces, and qualities thereof are given below:

With one face: Rudrākṣa with only one face is the figure of Śiva. By wearing this remission from the sin of Brahmahatyā could be procured.

With two faces: Rudrākṣa with two faces is the figure of Devīdeva. This is known by the name “Gaurīśaṅkara”. By wearing this remission from all sins committed know- ingly and unknowingly, would be obtained.

With three faces: This is the figure of Agni (fire). By wearing this the sin incurred by Strīhatyā (killing a woman) would be washed away.

With four faces: Rudrākṣa with four faces is the figure of Brahmā. By wearing this, the sin incurred by Nara- hatyā (killing a man) could be got rid of.

With five faces: This is the figure of Kālāgni (Fire of Kāla the God of death). By wearing this, remission of sins incurred by eating food which ought not to have been eaten and enjoying woman who ought not to have been enjoyed, could be obtained. All sorts of sins would be absolved by five-faced rudrākṣa.

With six faces; Six-faced rudrākṣa is the six-faced god Kārttikeya. By wearing it on the right hand, remission from all sins, beginning with Brahmahatyā could be obtained.

With seven faces: Rudrākṣa with seven faces is the figure of Kāmadeva (Cupid). If this is worn, sins such as theft of gold etc. could be removed.

Eight faces; Rudrākṣa with eight faces is the figure of Vināyaka, the general of the great army. By wearing this, sins incurred by deceit such as selling rice of low quality as good quality, keeping false weights and measures, giving gold of lower carat as good carat gold, by enjoying woman of wicked families, touching the wife of teacher, and so many other kinds of sins would be absolved, and impediments would be avoided and finally one can attain supernal bliss.

With nine faces:- This rudrākṣa is the figure of Bhairava. This should be worn on the left hand. By doing so one would become as mighty as god and would become devoted to god and would attain salvation. The sins incurred by killing the child in the womb a thousand times and killing Brahmins a hundred times would be got rid of by wearing this rudrākṣa.

With ten faces: --This is the figure of the real Janārdana. If one wears this, the devils, wicked planets. Ghosts, goblins, spirits haunting funeral places, Brahmarākṣa- sas (a kind of demon) etc. will not come near him. Moreover, snake-bite would not affect him.

With eleven faces: --Rudrākṣa with eleven faces is the figure of the Eleven Rudras. This should be worn on the head. By doing so one could obtain the fruits of performing a thousand horse-sacrifices and a hundred Vājapeyayāgas (A kind of sacrifice).

With twelve faces: --Rudrākṣa with twelve faces is the dwelling place of the twelve Ādityas. This should be worn on the ear. If it is done so, the sun-god will be pleased. The wearer will obtain the fruits of performing horse-sacrifice, cow-sacrifice etc. He will not be wound- ed by animals with horns, or quills or teeth. He need not fear disease or worry. He need not fear to go any- where. Wherever he goes he will be honoured as God. All the sins incurred by slaughter of elephant, man, snake, rat, frog etc. will instantly be absolved.

With thirteen faces: --He who wears rudrākṣa with thirteen faces will be equal to Kārttikeya. All his wishes will be realized. He will get rasa (mercury) and rasāyana (sweetened medicine) and all the pleasures and luxuries of the world. The great sins of killing parents, brothers etc. will be removed.

With fourteen faces: --He who wears rudrākṣa with fourteen faces will be exactly like the real Paramaśiva.

3) The mode of wearing Rudrākṣa. He who wears thirty- two rudrākṣas on the neck, forty on the head, six on each ear, twelve on each hand, sixteen on each of the upper arms, one on each eye, one on the lock of hair, and one hundred and eight on the chest is really Śrī Nīlakaṇṭha Paramaśiva Himself.


_______________________________
*3rd word in left half of page 655 (+offset) in original book.