अमरावती

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अमरावती, स्त्री, (अमरा विद्यन्तेऽस्यां, अमर + मतुप् मस्थाने व दीर्घश्च ।) इन्द्रनगरी । इत्यमरः ॥ अमराः सन्ति अस्यामिति मोङ्मझपादिति वतुः नाम्न्यस्त्यर्थे इति दीर्घः । इति भरतः ॥ तत्प- र्य्यायः । पूषभासा २ देवपूः ३ । इति जटाधरः ॥ महेन्द्रनगरी ४ अमरा ५ सुरपुरी ६ । इति शब्दरत्नावली ॥ तद्वर्णनं यथा । शिवशर्म्मोवाच । “रमयन्ती मनोऽतीव केयं कस्येयमीशितुः । नयनानन्दसन्दोहदायिनी पूरनुत्तमा” ॥ गणावूचतुः । “शिवशर्म्मन् महाभाग सुतीर्थफलितद्रुम । लोकोऽत्र रमते विप्र सहस्राक्षपुरी त्वियं ॥ तपोबलेन महता निर्म्मिता विश्वकर्म्मणा । दिवापि कौमुदी यस्याः सौधश्रेणीश्रियं श्रयेत् ॥ यदा कलानिधिः क्वापि दर्शेऽदृश्यत्वमावहेत् । तदा स्वप्रेयसीं ज्योत्स्नां सौधेष्वेषु निगूहयेत् ॥ यदच्छभित्तौ वीक्ष्य स्वमन्ययोषिद्विशङ्किता । मुग्धानाशु विशेच्चित्रमपि स्वां चित्रशालिकां ॥ हर्म्येषु नीलमणिभिर्न्निर्म्मितेष्वत्र निर्भयं । स्वनीलिमानमाधाय तमोऽहःस्वपि तिष्ठति ॥ चन्द्रकान्तशिलाजालस्रुतमत्रामलं जलं । तत्र चादाय कलसैर्न्नेच्छन्त्यन्यजलं जनाः ॥ कुविन्दा न च सन्त्यत्र न च ते पश्यतो हराः चेलान्यलङ्कृतीरत्र यतः कल्पद्रुमोऽर्पयेत् ॥ गणका नात्र विद्यन्ते चिन्ताविद्याविशारदाः । यतो जानाति सर्व्वेषां चिन्तां चिन्तामणिर्द्रुतं ॥ सूपकारा न सन्त्यत्र रसकर्म्मविचक्षणाः । दुग्धे सर्व्वरसानेका कामधेनुरतोऽनिशं ॥ कीर्त्तिरुच्चैःश्रवा यस्य सर्व्वतो वाजिराजिषु । रत्नमुच्चैःश्रवाश्चात्र हयानां पौरुषाधिकः ॥ ऐरावतो दन्तिराजश्चतुर्द्दन्तोऽत्र राजते । द्वितीय इव कैलासो जङ्गमः स्फाटिकोज्ज्वलः ॥ तरुरत्नं पारिजातः स्त्रीरत्नं सोर्व्वशी त्विह । नन्दनं वनरत्नञ्च रत्नं मन्दाकिनी ह्यपां ॥ त्रयस्त्रिंशत् सुराणां या कोटिः श्रुतिसमीरिता । प्रतीक्षते सावसरं सेवायै प्रत्यहं त्विह ॥ स्वर्गेष्विन्द्रपदादन्यन्नविशिष्येत किञ्चन । यद्यत् त्रैलोक्यमैश्वर्य्यं न तत्तुल्यमनेन हि ॥ अश्वमेधसहस्रस्य लभ्यं विनिमयेन यत् । किन्तेन तुल्यमन्यत् स्यात् पवित्रमथवा महत् ॥ अर्च्चिष्मती संयमनी पुण्यवत्यमलावती । गन्धवत्यलकैशी च नैतत्तुल्या महर्द्धिभिः ॥ अयमेव सहस्राक्षस्त्ययमेव दिवस्पतिः । शतमन्युरयन्देवो नामान्येतानि नामतः ॥ सप्तापि लोकपाला ये त एनं समुपासते । नारदाद्यैर्मुनिवरैरयमाशीर्भिरीड्यते ॥ एतत्स्थैर्य्येण सर्व्वेषां लोकानां स्थैर्य्यमिष्यते । पराजयान्महेन्द्रस्य त्रैलोक्यं स्यात् पराजितं ॥ मनुजा दनुजा दैत्यास्तपस्यन्त्युग्रसंयमाः । गन्धर्व्वयक्षरक्षांसि महेन्द्रपदलिप्सवः ॥ सगराद्या महीपाला वाजिमेधविधायकाः । कृतवन्तो महायत्नं शक्रैश्वर्य्यं जिघृक्षवः ॥ निष्प्रत्यूहं क्रतुशतं यः कश्चित् कुरुतेऽवनौ । जितेन्द्रियोऽमरावत्यां स प्राप्नोति पुलोमजां ॥ असमाप्तक्रतुशता वसन्त्यत्र महीभुजः । ज्योतिष्टोमादिभिर्यागैर्ये यजन्त्यपि ते द्विजाः ॥ तुलापुरुषदानादिमहादानानि षोडश । ये यच्छन्त्यमलात्मानस्ते लभन्तेऽमरावतीं ॥ अक्लीववादिनो धीराः संग्रामेष्वपराङ्मुखाः । विक्रान्ता वीरशयने तेऽत्र तिष्ठन्ति भूभुजः ॥ इत्युद्देशात् समाख्याता महेन्द्रनगरीस्थितिः । यायजूका वसन्त्यत्र यज्ञविद्याविशारदाः ॥ एतस्या दक्षिणे भागे येयं दृश्येत पूः शुभा । इमामर्च्चिष्मतीं वीक्ष्य वीतिहोत्रपुरीं शुभां” ॥ इति स्कान्दे काशीखण्डे १० अध्यायः ॥

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अमरावती स्त्री।

इन्द्रपुरः

समानार्थक:अमरावती

1।1।45।1।4

पुलोमजा शचीन्द्राणी नगरी त्वमरावती। हय उच्चैःश्रवाः सूतो मातलिर्नन्दनं वनम्.।

स्वामी : इन्द्रः

सम्बन्धि1 : इन्द्रः

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, स्थानम्, अलौकिकस्थानम्

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अमरावती¦ स्त्री अमराविद्यन्तेऽस्यां मतुप् मस्य व दीर्घः। इन्द्रनगर्य्याम्। सा च मेरुपर्ब्बतोपरिस्था
“सद्रत्नकाञ्चन-मयं शिखरत्रयञ्च मेरो मुरारिकपुरारिपुराणि तेषु। तेषामधः शतमखज्वलनान्तकानां रक्षोऽम्बुपानिलशशीश-पुराणि चाष्टौ” सि॰ शि॰। एतद्वर्णनं भा॰ स॰ प॰

७ अध्यायेकाशी॰ ख॰

१० अध्याये च दृश्यम्।
“ससम्भ्रमेन्द्रद्रुत-पातितार्गला निमीलाताक्षीव भियाऽमरावती” का॰ प्र॰।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अमरावती¦ f. (-ती) The capital of INDRA. E. अमर a deity, and मतुप् aff.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अमरावती [amarāvatī], [अमर-वत्, र being changed to रा by P. VI.3.119]

Abode of the gods, residence of Indra (said to be above Meru or the sun's orb; cf. Ki.7;2); ससंभ्रमेन्द्रद्रुतपातितार्गला निमीलिताक्षीव भिया$मरावती K. P.1.

N. of a modern town in Berar, Amaravati.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अमरावती/ अमरा-वती f. (See. Pa1n2. 6-3 , 1i9 ) , " the abode of the immortals " , इन्द्र's residence MBh. Hariv. etc.

अमरावती/ अमरा-वती f. N. of a town in Berar.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--Heaven noted for the pleasure-park Nan- dana. A description of the city, occupied for some time by Bali. फलकम्:F1: भा. VIII. १५. ११-22 and ३३; वा. ७७. २६.फलकम्:/F Though it was really the capital of Indra, the latter says that it belonged to कृष्ण. फलकम्:F2: भा. X. [६७ (V) २६]; Vi. I. 9. २५.फलकम्:/F When it is midday here, the sun rises at Samyamana. फलकम्:F3: Br. II. २१. ३७; III. १३. २६ and ३०; M. १२४. २७.फलकम्:/F

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Amarāvatī, Amarāvati : (m. c. 3. 170. 25) f.: Name of Indra's city.


A. City of Indra (śakrasya purīm …amarāvatīm) 3. 43. 38; (śakrasya dayitāṁ purīm) 3. 44. 7; 1. 168. 20; 13. 31. 18; (devarājasya…amarāvatī) 5. 101. 1; (śakrasya bhavanam…amarāvatīm) 3. 164. 42; (mahendrabhavana) 7. 10. 22; (purandarapura) 3. 169. 27.


B. Description: Pleasing (ramyā) 3. 44. 1; (purīṁ ramyām) 3. 164. 51; excellent city (purī varyā) 5. 101. 1; adorned with jewels (ratnaiś ca samalaṁkṛtām) 3. 164. 42; beautified with holy trees blossoming in all seasons (sarvartukusumaiḥ puṇyaiḥ pādapair upaśobhitām) 3. 44. 1; adorned with celestial trees giving the desired fruits (divyaiḥ kāmaphalavṛkṣaiḥ…samalaṁkṛtām) 3. 164. 42; cold and holy winds carrying the fragrance of flowers blew there (pāṇḍavaḥ/puṣpagandhavahaiḥ puṇyair vāyubhiś cānuvījitaḥ) 3. 44. 9; (śītas tatra vavau vāyuḥ sugandho jīvanaḥ śuciḥ) 3. 164. 47; resorted to by Siddhas and Cāraṇas (siddhacāraṇasevitā) 3. 44. 1; Gandharvas and Apsarases present there 3. 44. 9; for the description of Śakra's residence (śakrasya bhavanam amarāvatīm, suraveśman) see also 3. 164. 43-48.


C. Characteristics:

(1) vimānas of gods, moving at will, in very large numbers, standing and going around (tatra devavimānāni kāmagāni sahasraśaḥ/saṁsthitāny abhiyātāni dadarśāyutaśas tadā) 3. 44. 8;

(2) Not easy to obtain: Maheśvara told Umā that a Dīkṣita who, while living in the company of deer, lives only on grass that falls down from the mouth of deer, will go to Amarāvatī (śaṣpaṁ mṛgamukhotsṛṣṭaṁ yo mṛgaiḥ saha sevate/dīkṣito vai mudā yuktaḥ sa gacchaty amarāvatīm//) 13. 130. 40; also see section


G. below.


D. Epic events:

(1) Arjuna saw Amarāvatī in the Devaloka 3. 43. 14; 3. 164. 42.

(2) Arjuna, when he saw the town of the Nivātakavacas, found it to be superior to the city of the gods and also to the city of Indra (viśiṣṭaṁ devanagarāt) 3. 169. 26; (purandarapurād dhīdaṁ viśiṣṭam iti lakṣaye) 3. 169. 27; he asked Mātali why the gods did not live in that city 3. 169. 26-27.


E. Past event: Kṛṣṇa, mounted on Vainateya (Garuḍa), frightened (the denizens of) Amarāvatī (trāsayitvāmarāvatīm) and brought Pārijāta from Indra's residence (mahendrabhavanāt) 7. 10. 22.


F. Similes:

(1) When king Saudāsa returned to the city of Ayodhyā it shone like Amarāvatī with Indra (śakreṇevāmarāvatī) 1. 168. 20;

(2) Divodāsa built Vārāṇasī like Amarāvatī of Śakra 13. 31. 18;

(3) Hiraṇyapura of the Kālakeya demons, which could move at will, was like Amarāvatī (amarāvatisaṁkāśaṁ puraṁ kāmagamaṁ tu tat) 3. 170. 25;

(4) The town Bhogavatī of Vāsuki was like Amarāvatī of Indra (yādṛśī devarājasya purī yaryāmarāvatī) 5. 101. 1.


G. Mode of expression:

(1) To express great wonder: King Kuśika, seeing many wonderful things in the forest, wondered whether he had reached Uttara Kurus or Amarāvatī 13. 54. 16;

(2) To express unattainability: Kṛṣṇa told Subhadrā that Jayadratha, even if he entered Amarāvatī, would not get away from Arjuna 7. 54. 19.


_______________________________
*4th word in left half of page p508_mci (+offset) in original book.

previous page p507_mci .......... next page p509_mci

Mahabharata Cultural Index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Amarāvatī, Amarāvati : (m. c. 3. 170. 25) f.: Name of Indra's city.


A. City of Indra (śakrasya purīm …amarāvatīm) 3. 43. 38; (śakrasya dayitāṁ purīm) 3. 44. 7; 1. 168. 20; 13. 31. 18; (devarājasya…amarāvatī) 5. 101. 1; (śakrasya bhavanam…amarāvatīm) 3. 164. 42; (mahendrabhavana) 7. 10. 22; (purandarapura) 3. 169. 27.


B. Description: Pleasing (ramyā) 3. 44. 1; (purīṁ ramyām) 3. 164. 51; excellent city (purī varyā) 5. 101. 1; adorned with jewels (ratnaiś ca samalaṁkṛtām) 3. 164. 42; beautified with holy trees blossoming in all seasons (sarvartukusumaiḥ puṇyaiḥ pādapair upaśobhitām) 3. 44. 1; adorned with celestial trees giving the desired fruits (divyaiḥ kāmaphalavṛkṣaiḥ…samalaṁkṛtām) 3. 164. 42; cold and holy winds carrying the fragrance of flowers blew there (pāṇḍavaḥ/puṣpagandhavahaiḥ puṇyair vāyubhiś cānuvījitaḥ) 3. 44. 9; (śītas tatra vavau vāyuḥ sugandho jīvanaḥ śuciḥ) 3. 164. 47; resorted to by Siddhas and Cāraṇas (siddhacāraṇasevitā) 3. 44. 1; Gandharvas and Apsarases present there 3. 44. 9; for the description of Śakra's residence (śakrasya bhavanam amarāvatīm, suraveśman) see also 3. 164. 43-48.


C. Characteristics:

(1) vimānas of gods, moving at will, in very large numbers, standing and going around (tatra devavimānāni kāmagāni sahasraśaḥ/saṁsthitāny abhiyātāni dadarśāyutaśas tadā) 3. 44. 8;

(2) Not easy to obtain: Maheśvara told Umā that a Dīkṣita who, while living in the company of deer, lives only on grass that falls down from the mouth of deer, will go to Amarāvatī (śaṣpaṁ mṛgamukhotsṛṣṭaṁ yo mṛgaiḥ saha sevate/dīkṣito vai mudā yuktaḥ sa gacchaty amarāvatīm//) 13. 130. 40; also see section


G. below.


D. Epic events:

(1) Arjuna saw Amarāvatī in the Devaloka 3. 43. 14; 3. 164. 42.

(2) Arjuna, when he saw the town of the Nivātakavacas, found it to be superior to the city of the gods and also to the city of Indra (viśiṣṭaṁ devanagarāt) 3. 169. 26; (purandarapurād dhīdaṁ viśiṣṭam iti lakṣaye) 3. 169. 27; he asked Mātali why the gods did not live in that city 3. 169. 26-27.


E. Past event: Kṛṣṇa, mounted on Vainateya (Garuḍa), frightened (the denizens of) Amarāvatī (trāsayitvāmarāvatīm) and brought Pārijāta from Indra's residence (mahendrabhavanāt) 7. 10. 22.


F. Similes:

(1) When king Saudāsa returned to the city of Ayodhyā it shone like Amarāvatī with Indra (śakreṇevāmarāvatī) 1. 168. 20;

(2) Divodāsa built Vārāṇasī like Amarāvatī of Śakra 13. 31. 18;

(3) Hiraṇyapura of the Kālakeya demons, which could move at will, was like Amarāvatī (amarāvatisaṁkāśaṁ puraṁ kāmagamaṁ tu tat) 3. 170. 25;

(4) The town Bhogavatī of Vāsuki was like Amarāvatī of Indra (yādṛśī devarājasya purī yaryāmarāvatī) 5. 101. 1.


G. Mode of expression:

(1) To express great wonder: King Kuśika, seeing many wonderful things in the forest, wondered whether he had reached Uttara Kurus or Amarāvatī 13. 54. 16;

(2) To express unattainability: Kṛṣṇa told Subhadrā that Jayadratha, even if he entered Amarāvatī, would not get away from Arjuna 7. 54. 19.


_______________________________
*4th word in left half of page p508_mci (+offset) in original book.

previous page p507_mci .......... next page p509_mci