अर्ध
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्ध पुं।
खण्डमात्रम्
समानार्थक:भित्त,शकल,खण्ड,अर्ध,शल्क
1।3।16।1।4
भित्तं शकलखण्डे वा पुंस्यर्धोऽर्धं समेंऽशके। चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना प्रसादस्तु प्रसन्नता॥
पदार्थ-विभागः : , गुणः, परिमाणः
अर्ध नपुं।
समाम्शः
समानार्थक:अर्ध
1।3।16।1।5
भित्तं शकलखण्डे वा पुंस्यर्धोऽर्धं समेंऽशके। चन्द्रिका कौमुदी ज्योत्स्ना प्रसादस्तु प्रसन्नता॥
पदार्थ-विभागः : , गुणः, परिमाणः
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्ध [ardha], (Written also as अर्द्ध) a. [ऋध्-णिच्-अच्; according to Nir. from धृ, or ऋध्] Half, forming a half (divided into 2 parts); अर्ध-अर्ध the one half-the other half. -र्धः [ऋध्-घञ्]
A place, region, country; house, habitation (Ved.).
Increase (वृद्धि).
Wind.
A part, portion, side.
र्धम्, र्धः A half, half portion; पचाति नेमो न हि पक्षदर्धः Rv.1.27.18. सर्वनाशे समुत्पन्ने अर्धं त्यजति पण्डितः, गतमर्धं दिवसस्य V.2; पूर्वार्धः first half; so उत्तर˚ latter half; दक्षिण˚ southern half (half on the right side); so अवर˚, जघन˚, पर˚, ग्राम˚ &c.; यदर्धे विच्छिन्नम् Ś.1.9 divided in half; ऋज्वायतार्धम् M.27; R.3.59; 12.99; रात्रौ तदर्धं गतम् Bh.3.17; one part of two, apart, partly (Ved.);
Nearness, proximity; see अर्धदेव. (अर्ध may be compounded with almost every noun and adjective; as first member of compound with nouns it means 'a half of' and forms an एकदेशिसमास or तत्पुरुष; ˚कायः = अर्धं कायस्य; ˚पिप्पली, ˚मार्गः; ˚पुरुषः &c.; with adjectives, it has an adverbial force; ˚श्याम half dark; ˚भुक्त half eaten; so ˚पिष्ट, ˚पूर्ण &c.; with numeral adjectives it may mean either 'a half of' or 'with an additional half'; ˚शतम् half of 1 i. e. 5; or अर्धेन सहितं शतम् i. e. 15; with ordinal numerals 'with a half or that number'; ˚तृतीयम् containing two and the third only half; i. e. two and a half; so ˚चतुर्थ three and a half. cf. अर्धं खण्डे समांशके Nm. -Comp. -अक्षि n. side-look, wink. नगरस्त्रीशङ्कितार्धाक्षिदृष्टम् Mk.8.42. -अङ्गम् half the body. -अन्तरम् half the distance; ˚एकपदता a fault in composition; see S. D. 575. -अंशः a half, the half.-अंशिन् a. sharing a half.
अर्धः, र्धम् half of a half, quarter; चरर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे R.1.56.
half and half.
अवभेदकः pain in half the head, hemicrania (Mar. अर्धशिशी). (-कम्) dividing in equal parts. -अवशेष a. having only a half left.
अकारः half the letter अ.
N. of अवग्रह q. v. -असिः A sword with one edge, a small sword; अर्धासिभिस्तथा खङ्गैः Mb.7.137.15.
आसनम् half a seat; अर्धासनं गोत्रभिदो$धितष्ठौ R.6.73; मम हि दिवौकसां समक्षमर्धासनोपवेशितस्य Ś.7 (it being considered a mark of a very great respect to make room for a guest &c. on the same seat with oneself).
greeting kindly or with great respect.
exemption from censure.
इन्दुः the half or crescent moon.
semicircular impresion of a finger-nail, crescent-shaped nail-print; कुचयोर्नखाङ्कैरर्धेन्दुलीलैः N.6.25.
an arrow with a crescent-shaped head (= अर्धचन्द्र below.); ˚मौलि N. of Śiva तत्र व्यक्तं दृषदि चरणन्यासमर्धेन्दुमौलेः Me.57. -इन्द्र a. that of which a half belongs to Indra. -उक्त a. half said or uttered; रामभद्र इति अर्धोक्ते महाराज U.1. -उक्तिः f. a broken speech; an interrupted speech. -उदकम् water reaching half the body.
उदयः the rising of the half moon.
partial rise.
a kind of parvan; ˚आसनम् a sort of posture in meditatiou. -उदित a.
half risen.
half uttered. -ऊरुक a. [अर्धमूरोः अर्धोरु तत्र काशते] reaching to the middle of the thighs.
(कम्) a short petti-coat (Mar. परकर); see चण्डातक.
mantle, veil. -कर्णः Radius, half the diameter. -कृतa. half done, incomplete. -केतुः N. of Rudra. -कोशः a moiety of one's treasure. -कौडविक a. measuring half a kuḍava. -खारम्, -री a kind of measure, half a Khāri; P.V.4.11. -गङ्गा N. of the river Kāverī; (स्नानादौ गङ्गास्नानार्धफलदायिनी); so ˚जाह्नवी -गर्भ a. Ved.
in the middle of the womb; सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो Rv. 1.164.36.
N. of the rays of the Sun. -गुच्छः a necklace of 24 strings. -गुञ्जा half a gunja. -गोलः a hemisphere. -चक्रवर्तिन्, -चक्रिन् m. N. of the nine black Vasudevas and the nine enemies of Viṣṇu.-चन्द्र a. crescent-shaped. (-न्द्रः)
the half moon, crescent moon; सार्धचन्द्रं बिभर्ति यः Ku.6.75.
the semicircular marks on a peacock's tail.
an arrow with a crescent-shaped head; अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम् R.12.96. cf. अर्धचन्द्रस्तदाकारे बाणे बर्हे शिखण्डिनः Nm.
crescent-shaped nail-print.
the hand bent into a semicircle, as for the purpose of seizing or clutching anything; ˚न्द्र दा to seize by the neck and turn out; दीयतामेतस्यार्धचन्द्रः Pt.1. (-द्रा) N. of a plant (कर्णस्फोट). -चन्द्राकार, -चन्द्राकृति a. half-moonshaped.-चन्द्रकम् A semi-circular pearl. Kau. (-रः, -ति f.) meniscus. -चन्द्रिका N. of a climbing plant. (Mar. तिळवण). -चित्र a. Half-transparent; A kind of marble; अर्धाङ्गदृश्यमानं च तदर्धचित्रमिति स्मृतम् Māna.51.1.-चोलकः a short bodice. -जरतीयन्यायः a kind of न्याय, न चेदानीमर्धजरतीयं लभ्यं वृद्धिर्मे भविष्यति स्वरो नेति MBh.4.1. 78. See under न्याय. -जीविका, -ज्या The sine of an arc.-तनुः f. half the body. -तिक्तः N. of a plant (नेपालनिम्ब Mar. चिराईत). -तूरः a kind of musical instrument.
दिनम्, दिवसः half a day, mid-day.
a day of 12 hours.
देवः demi-god. इन्द्रं न वृत्रतुरमर्धदेवम् Rv. 4.42.8-9.
Ved. being near the gods; (देवानां समीपे बर्तमानः Sāy.). -द्रौणिक a. measuring a half droṇa.-धारः a knife or lancet with a single edge (one of the 2 surgical instruments mentioned by Suśruta).-नाराचः a crescent-shaped iron-pointed arrow; नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च Mbh.2.51.35; गृध- लक्षवेधी अर्धनाराचः V.5. -नारायणः a form of Viṣṇu.-नारीशः, -नारीश्वरः, -नारी, -नटेश्वरः a form of Śiva, (half male and half female) cf.... पतिरपि जगता- मर्धनारीश्वरो$भूत् Sūkti.5.99. -नावम् half a boat.-निशा midnight. -पञ्चम a. Four and half; युक्तश्छन्दांस्य- धीयीत मासान्विप्रो$र्धपञ्चमान् Ms.4.95. -पञ्चशत् f. twenty five Ms.8.268. -पणः a measure containing half paṇa Ms.8.44. -पथम् half way. (-पथे) midway भृतिमर्ध- पथे सर्वान्प्रदाप्य Y.2.198. -पादः half a pāda or foot; अर्धपादं किष्कुविष्कम्भमुद्धृत्य Dk.19. -पादा The plant भूम्यामलकी (Mar. भूईआवळी). -पादिक a. having half a foot; सद्यः कार्यो$र्धपादिकः Ms.8.325. -पाञ्चालिक a. born or produced in the ardhapanchāla. -पारावतः a kind of pigeon (अर्धेनाङ्गेन पारावत इव). The francolin partridge. -पुलायितः a half gallop, canter; चित्रं चकार पदमर्धपुलायितेन Śi.5.1. -प्रहर half a watch, one hour and a half. -प्राणम् A kind of joinery resembling the shape of a bisected heart; मूलाग्रे कीलकं युक्तमर्धप्राणमिति स्मृतम् । Māna.17.99. -भागः a half, half a share or part; तदर्धभागेन लभस्व काङ्क्षितम् Ku.5.5; R.7.45. -भागिक a. sharing a half; मृते पितरि कुर्युस्तं भ्रातरस्त्वर्धभागिकम्म् Y.2.134. -भाज् a. sharing entitled to a half; अर्धभाग्रक्षणाद्राजा Ms.8.39.
a companion, sharer; देवानामर्धभागासि Av.6.86.3. -भास्करः mid-day. -भेदः Hemiplegia (अर्धाङ्गवायुः); Suś. -भोटिका a kind of cake.-भ्रमः -मकः a kind of artificial composition; for instances see Ki.15.27; Śi.19.72. The Sar. K. describes it as a figure of speech thus: आहुरर्धभ्रमं नाम श्लोकार्धभ्रमणं यदि.-मागधी N. of a dialect in which many of Jaina Canonical books are written. It is so named perhaps because many of the characteristics of Māgadhi are found in it. -माणवकः, -माणवः a necklace of 12 strings (माणवक consisting of 24.)
मात्रा half a (short) syllable. अर्धमात्रालाघवेन पुत्रोत्सवं मन्यन्ते वैयाकरणाः Pari Sik.
a term for a consonant (व्यञ्जनं चार्धमात्रकम्).-मार्गे ind. mid-way; बन्दीकृता विबुधशत्रुभिरर्धमार्गे V.1.3.-मासः half a month, a fortnight. -मासतम = ˚मासिक see P.V.2.57. -मासिक a.
happening every fortnight.
lasting for a fortnight; ये$र्धमासाश्च च मासाश्च Mahānārā. 25. Y.2.177. -मुष्टिः f. a half-clenched hand. -यामः half a watch. -रथः [अर्धः असंपूर्णः रथः रथी] a warrior who fights on a car with another (who is not so skilled as a रथी); रणे रणे$भिमानी च विमुखश्चापि दृश्यते । घृणी कर्णः प्रमादी च तेन मे$र्धरथो मतः Mb. -रात्रः [अर्ध रात्रेः]
midnight; अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे R.16.4; स्थिते$र्धरात्रे Dk.19.
a night containing half a whole day of 24 hours. -रात्रार्धदिवसः equinox. -लभ्मीहरिः Hari having a form half like Lakṣmī. -विसर्गः, -विसर्ज- नीयः the Visarga sound before क्, ख्, प्, and फ्, so called because its sign () is the half of a Visarga (). -वीक्षणम् a side-look, glance, leer. -वृद्ध a. middle-aged. -वृद्धिः The half of the interest or rent; Ms.8.15. -वैनाशिकः N. of the followers of Kaṇāda (arguing half perishableness). -वैशसम् half or incomplete murder; विधिना कृतमर्धवैशसं ननु मां कामवधे विमुञ्चता Ku.4.31. -व्यासः the radius of a circle.
शतम् fifty.
One hundred and fifty; Ms.8.267.-शनम् [अर्धमशनस्य शकन्ध्वा˚] half a meal. -शफरः a kind of fish. -शब्द a. having a low voice. -शेष a. having only a half left. -श्याम a. half clouded.-श्लोकः half a śloka or verse. -सम a. equal to a half. (-मम्) N. of a class of metres in which the 1st and 3rd and 2nd and 4th lines have the same syllables and Gaṇas; such as पुष्पिताग्रा. -सस्य a. half the crops, half grown. -सहः An owl. -सीरिन् m.
a cultivator, ploughman who takes half the crop for his labour; शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रार्धसीरिणः Y.1.166.
= अर्धिक q. v. -हर, -हारिन् a. occupying the half (of the body); Ku.1.5; एको रागिषु राजते प्रियतमादेहार्ध- हारी हरः Bh.3.121. -हारः a necklace of 64 strings. A half chain, a kind of ornament; नक्षत्रमालामपि चार्धहारं सुवर्णसूत्रं परितः स्तनाभ्याम् Māna.5.297-98. cf. also Kau. A.2.11. -ह्रस्वः half a (short) syllable.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
अर्ध m. Ved. side , part
अर्ध m. place , region , country( cf. अप्य्-अर्धम्, अभ्य्-अर्ध, परा-र्ध); [ Lat. ordo ; Germ. ort.]
अर्ध mfn. ( m. pl. अर्धेor अर्धस्Pa1n2. 1-1 , 33 )half. halved , forming a half([ cf. Osset. ardag])
अर्ध mfn. अर्ध.. अर्ध(or निम.. अर्धRV. x , 27 , 18 ), one part , the other part
अर्ध mn. f( आ). the half. RV. vi , 30 , 1 , etc.
अर्ध n. " one part of two " , with1. कृ, to give or leave to anybody( acc. )an equal share of( gen. ) RV. ii , 30 , 5 and vi , 44 , 18
अर्ध n. a part , party RV. iv , 32 , 1 and vii , 18 , 16