अर्हत्

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अर्हत्¦ त्रि॰
“अर्हः प्रशंसायां कर्म्मणि शतृ।

४ पूज्ये
“अर्हणामर्हते चक्रुः” द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन्” इनि चरघुः
“सर्ब्बज्ञो जितरागादिदोघस्त्रैलोक्यपूजितः। यथा-स्थितार्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः” इत्युक्तलक्षणे जैन-देवे पु॰। तन्मतं सर्व्वदर्शनसंग्रहात् संगृह्यते।
“ननु न कश्चित् पुरुषविशेषः सर्व्वज्ञपदवेदनीयः प्रमाणप-द्धतिमध्यास्ते सद्भावग्राहकस्य प्रमाणपञ्चकस्य तत्रानुप-लम्भात् तथाचोक्तं तोतातितैः
“सर्व्वज्ञोदृश्यते तावन्ने-दानीमस्सदादिभिः। दृष्टो न चैकदेवोऽस्ति लिङ्गं वायोऽनुमापयेत्॥ न चागमविधिः कश्चिन्नित्यसर्व्वज्ञ-बोधकः। न च तत्रार्थवादानां तात्पपर्य्यमपि कल्प्यते॥ न चानुवदितुं शक्यः पूर्व्वमन्यैरबोधितः॥ अनादेरागमस्यार्थो न च सर्व्वज्ञ आदिमान्। कृत्रिमेणत्वसत्येन स कथं प्रतिपाद्यते॥ अथ तद्वचनेनैव सर्व्व-ज्ञोऽन्यैः प्रतीयते। प्रकल्प्येतं कथं सिद्धिरन्यो-न्याश्रयतस्तयोः॥ सर्व्वज्ञोक्ततया वाक्यं सत्यं तेनतदस्तिता। कथं तदुभयं सिध्येत् सिद्धमूलान्तरादृते॥ असर्व्वज्ञप्रणीतात्तु वचमान्मूलवर्जितात्। सर्व्वज्ञमवग-च्छन्तस्तद्वाक्योक्तं न जानतु॥ सर्व्वज्ञसदृशं किञ्चिद्यदिपश्येम सम्प्रति। उपमानेम सर्व्वज्ञं जानीयाम ततोवयम्॥ उपदेशोऽपि बुद्धस्य धर्म्माधर्म्मादिगोचरः। अन्यथा नोपपद्येत सार्व्वज्ञ्यं यदि नाभवदित्यादि”॥ अत्र प्रतिविधीयते यदभ्यधायि सद्भावग्राहकस्य प्रमाणपञ्च-कस्य तत्रानुपलम्भादिति तदयुक्तं तत्सद्भावावेदकस्यानुमा-नादेः सद्भावात्। तथा हि कश्चिदात्मा सकलपदार्थसा-क्षात्कारी तद्ग्नहर्णस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्ययत्वात्यत् यद्ग्रहणखभाभवत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्धप्रत्ययं तत् तत्-साक्षात्कारि यथा अपगततिमिरादिप्रतिबन्धं लोचनविज्ञानं[Page0382-b+ 38] रूपसाक्षत्कारि। तद्ग्रहणस्वभावत्वे सति प्रक्षीणप्रतिबन्ध-प्रत्ययश्च कश्चिदात्मा तस्मात् सकलपदार्थसाक्षात्कारीति। तावदशेषार्थग्रहणस्वभावत्वमात्मनः सिद्धं चोदनाबलान्नि-खिलार्थज्ञानात् नाप्यन्यथानुपपत्त्या सर्व्वमनैकान्तात्मकंसत्त्वादिति व्याप्तिज्ञानोत्पत्तेश्च। चोदना हि भूतं भवन्तंभविष्यन्तं सूक्ष्मं व्यवहितं विप्रकृष्टमित्येवंजातीयकमर्थमवग-मयतीत्येवं जातीयकैरध्वरमीमांसागुरुभिर्विधिप्रतिषेधविचा-रणानिबन्धनं सकलार्थविषयकज्ञानं प्रतिपद्यमानैः सकला-र्थग्रहणस्वभावकत्वसात्मनोऽभ्युपगतम्। न चाखिलार्थ-प्रतिबन्धकावरणप्रक्षयानुपपत्तिः सम्यग्दर्शनादित्रयलक्षणस्यावरणप्रक्षयहेतुभूतस्य सामग्रीविशेषस्य प्रतींतत्वात् अनयापुनरन्येऽपि क्षुद्रोपद्रवा विद्राव्याः। नन्वावरणप्रक्षयवशाद-शेषविषयं विज्ञाजं विशदं मुख्यप्रत्यक्षं प्रभवतीत्युक्तं तदयुक्तंतस्य सर्व्वज्ञस्यानादिमुक्तत्वेनावरणस्यैवासम्भवादिति चेत्तन्नअनादिमुक्तत्वस्यैवासिद्धेः सर्व्वज्ञोऽनादिमुक्तः मुक्तत्वादि-तरमुक्तवत् बद्धापेक्षया च मुक्तव्यपदेशः तद्रहिते चास्याप्य-भावः स्यादाकाशवत्। नन्वनादेः क्षित्यादिक्रार्य्यपरम्प-रायाः कर्तृत्वेन तत्सिद्धिः तथाहि क्षित्यादिकं सकर्तृकंकार्त्यत्वाद्बटवदिति तदप्यसमीचीनं कार्य्यत्वस्यैवासिद्धेः। न च सावयबत्वेन तत्साधनमित्यभिधातव्यं यस्मादिदंविकल्पजालमवतरति। सावयवत्वं, समवेतद्रव्यत्वं,किमवयवसंयोगित्वं अवयवसमवायित्वम् अवयवजन्यत्वम्

३ समवेतद्रव्यत्वम् समवेतवबुद्धिविषयत्वं वा। नप्रथमः, आकाशादावनैकान्त्यात्। न द्वितीयः सामा-न्यादौ व्यभिचारात्। न तृतीयः साध्याविशिष्ट त्वात्। न चतुर्थः विकल्पयुगलार्गलग्रहगलत्वात् समवायसम्बन्ध-वत्त्वे सति द्रव्यत्वं समवेतद्रव्यत्वम्, अन्यत्र समवेतद्रव्यत्वंवा विवक्षितं हेतूक्रियते। आद्ये गगनादौ व्यभि-चारः तस्यापि गुणादिसमवायवत्त्वद्रव्यत्वयोः सम्भ-वात्। द्वितीये साध्याविशिष्टता अन्यशब्दार्थेषु समवायकार-णभूतेष्ववयवेषु समवायस्य साधनीयत्वात्। अभ्युपगग्यैत-दभाणि वस्तुतस्तु समवाय एव न समस्ति प्रमाणाभावात्। नापि पञ्चमः आत्मादिनानैकान्त्यात्तस्य सावयवबुद्धिविषय-त्वेऽपि कार्य्यत्वाभावात्। न च निरवयवत्वेऽप्यस्य सावयववार्थसम्बन्धेन सावयवबुद्धिविषपयत्वमौपचारिकमित्येष्टव्यंनिरवयवत्वे व्यापित्वविरोधात् परमाणुवत्। किञ्चकिमेकः कर्त्ता साध्यते किं वा स्वतन्त्रः प्रथमे प्रासादादौव्यभिचारः स्थपत्यादीनां बहूनां पुरुषाणां तत्र कर्तृत्वो-[Page0383-a+ 37] पलम्भादनेनैव सकलजगज्जननोत्पत्तावितरवैयर्थ्यञ्च। तदुक्तं वीतरागस्तुतौ
“कर्त्तास्ति नित्यो जगतः स चैकःस सर्व्वगः सन् स्ववशः स सत्यः। इमाः कुहेयाःकुविडम्बनाः स्युस्तेषां न येषामनुशासकस्त्वमिति”॥ अन्यत्रापि।
“कर्त्ता न तावदिह कोऽपि यथेच्छया वादृष्टोऽन्यथा कटकृतावपि तत्प्रसङ्गः। कार्य्यं किमत्रभवतापि च तक्षकाद्यैराहत्य च त्रिभुवनं पुरुषं करोतीति” तस्मात् प्रागुक्तकारणत्रितयबलादावरणप्रक्षये सार्व्वज्ञ्यंयुक्तम्। न चास्योपदेष्ट्रन्तराभावात् सम्यग्दर्शनादित्रित-यानुपपत्तिरिति भणनीयं पूर्व्वसर्व्वज्ञप्रणीतागमप्रभवत्वाद-मुष्याशेषार्थज्ञानस्य। नचान्योन्याश्रयतादिदोषः आगमस-र्व्वज्ञपरम्पराया वीजाङ्कुरवदनादित्वाङ्गीकारादित्यलम्। रत्नत्रयपदवेदनीयतया प्रसिद्धं सम्यग्दर्शनादित्रितय-मर्हत्प्रवचनसङ्ग्रहपरे परमागमसारे प्ररूपितं
“सम्यग्दर्शन-ज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग” इति। विवृतञ्च योगदेवेन
“येन रूपेण जीवाद्यर्थो व्यवस्थितस्तेन रूपेणार्हता प्रतिपा-दिते तत्त्वार्थेविपरीताभिनिवेशरहितत्वाद्यपरपर्य्यायं श्रद्धानंसम्यग्दर्शनं तथा च तत्त्वार्थसूत्रम्,
“तत्त्वार्थं श्रद्धानं सम्यग्-दर्शनमिति”। अन्यदपि
“रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यक् श्रद्धा-नमुच्यते। जायते तन्निसर्गेण गुरोरधिगमेन वेति”॥ परोपदेशनिरपेक्षमात्मस्वरूपं निसर्गः” व्याख्यानादिरूप-परोपदेशजनितं ज्ञानमधिगमः। येन स्वभावेन जीवादयःपदार्थाः व्यवस्थिताः तेन स्वभावेन मोहसंशयरहितत्वेना-वगमः सम्यग्ज्ञानम्। यथोक्तम्
“यथावस्थिततत्त्वानां संक्षे-पाद्विस्तरेण वा। योऽवबोधस्तमत्राहुः सम्यगज्ञानं भनी-षिण” इति॥ तज्ज्ञानं पञ्चविधं मतिश्रुतावधिमनःपर्य्याय-केवलभेदेन। तदुक्तम्
“मतिश्रुतावधिमनःपर्य्यायकेबलानिज्ञानमिति”। अस्यार्थः ज्ञानावरणक्षयोपशमे सति इन्द्रिय-मनसी पुरस्कत्य व्यापृतः सन् ययार्थं मनुते सा मतिः। ज्ञानवरणक्षयोपशमे सति मतिजनितं स्पष्टं ज्ञानं श्रुतम्। असम्यग्दर्शनादिगणजनितक्षयोपशमनिमित्तम् अवच्छिन्न-विषयं ज्ञानमवधिः। ईर्ष्यान्तरायज्ञानावरणक्षयोपशमेसति परमनोगतस्याथेस्य स्फुटं परिच्छेदकं ज्ञानं मनःपर्य्यायः। तपःक्रियाविशेषान् यदर्थं सेवन्ते तपस्विनस्तज्-ज्ञानमन्यज्ञानासंस्पृष्टं केवलम्। तत्राद्यं परोक्षं प्रत्यक्ष-मन्यत्। तदुक्तम्
“विज्ञानं स्वपराभासि प्रमाणं बाधवर्ज्जितम्प्रत्यक्षञ्च परोक्षञ्ज द्विधा मेयविनिश्चयादिति”॥ अन्तर्गणि-[Page0383-b+ 37] कभेदस्तु सविस्तरस्तत्रैवागमेऽवगन्तव्यः। संसरणकर्म्मोच्छि-त्तावुद्यतस्य श्रद्धदानस्य ज्ञानवतः पापगमनकारणक्रिया-निवृत्तिः सम्यक् चारित्रम्। तदेतत् सप्रपञ्चमुक्तमर्हता
“सर्व्वथाऽवद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमुच्यते। कीर्त्तितंतदहिंसादिव्रतभेदन पञ्जधा। अहिंसासूनृतास्तेयब्रह्मर्य्यापरिग्रहाः॥ न यत्प्रमादयोगेन जीवित-व्यपरोपणम्। चराणां स्थावराणाञ्च तदहिंसाव्रतंमतम्॥ प्रियं पथ्यवचस्तय्यं सूनृतव्रतमुच्यते। तत्त-थ्यमपि नो तथ्यमप्रियञ्चाहितञ्च यत्॥ अनादानमद-त्तस्यास्तेयव्रतमुदीरितम्। बाह्याः प्राणनृणामर्थोहरता तं हता हि ते॥ दिव्यौदरिककामाणां कृता-नुमतकारितः। मनोवाक्कायतस्त्यागो ब्रह्माष्टादशधामतम्॥ सर्व्वाभावेषु मूर्च्छायास्त्यागःस्यादपरिग्रहः। यदसत्स्वपि जायेत मूर्च्छया चित्तविप्लवः॥ भावनाभि-र्भावितानि पञ्चभिः पञ्चधा क्रमात्। महाव्रतानि लोकस्यसाधयन्त्यव्ययं पदमिति”॥ भावनापञ्चकप्रपच्चनञ्च प्ररूपितम्
“हास्यलोभभयकोधप्रत्याख्यानैर्निरन्तरम्। आलोच्य भाषणे-नापि भावयेत् सूनृतं व्रत” मित्यादिना॥ एतानि सम्यग्द-दर्शनज्ञानचारित्राणि मिलितानि मोक्षकारणं न प्रत्येकंयथा रसायनज्ञानं श्रद्धानाचरणानि सम्भूय रसायनफलंसाधयन्ति न प्रत्येकम्। अत्र संक्षेपतस्तावज्जीवाजीवाख्येद्वे तत्त्वे स्तः तत्र बोधात्मको जीवः अबोधात्मकस्त्वजीवः। तदुक्तं पद्मनन्दिना
“चिदचिद्द्वे परे तत्त्वे विवेकस्तद्विवेचनम्। उपादेयमुपादेयं हेयं हेयञ्च कुर्व्वतः॥ हेयं हि कर्तृरागा-दि तत् कार्य्यमविवेकिनः। उपादेयं परं ज्योतिरुप-योगैकलक्षणमिति”॥ सहजचिद्रूपपरिणतिं स्वीकुर्व्वाणस्यज्ञानदर्शने उपयोगः स परस्परप्रदेशात्तु प्रदेशबन्धात् कर्म्म-णैकीभूतस्यात्मनोऽन्यत्वप्रतिपत्तिकारणं भवति। सकल-जीवसाधारणं चैतन्यमुपशमक्षयक्षयोपशमवशादौपशमिक-क्षयात्मकक्षयौपशमिकभावेन कर्म्मोदयवशात् कलुषान्या-कारेण च परिणतजीवपर्य्यायजीवविवक्षायां स्वरूपं भवतियदवोचद्वाचकाचार्य्यः
“औपशमिकक्षायिकौ भावौ मिश्रश्चजीवस्य सत्त्वमौदयिकपारिणामिकौ चेति”। अनुदयप्रा-प्तिरूपे कर्म्मण उपशमे सति जीवस्योत्पद्यमानो भावःऔपशमिकः यथा पङ्के कलुषतां कुर्व्वति कतकादिद्रव्यस-म्बन्धादधः पतिते जलस्य स्वच्छता। कर्म्मणः क्षयोपशमेसति जायमानो भावः क्षायिकः यथा मोक्षः। उभयात्म[Page0384-a+ 37] भावो मिश्रः यथा जलस्यार्द्धस्वच्छता। कर्म्मोदये सति भवन्भाव औदयिकः। कर्म्मोपशमाद्यनपेक्षः सहजो भाव-श्चेतनत्वादिः पारिणामिकः। तदेतत् सत्त्वं यथासम्भवंभव्यस्याभव्यस्य वा जीवस्य तत्त्वं स्वरूपमिति सूत्रार्थः। तद्क्तम् स्वरूपसम्बीधने
“ज्ञानाद् भिन्नो नचाभिन्नो भिन्ना-भिन्नः कथञ्चन। ज्ञानं पूर्व्वापरीभूतं सोऽयमात्मेति कीर्त्तितः” इति॥ ननु भेदाभेदयोः परस्परपरिहारेणावस्थानादन्य-तरस्यैवावास्तवत्वादुभयात्मकत्वमयुक्तमिति चेत्तदयुक्तं बाधेप्रमाणाभावात् अनुपलम्भो हि बाधकं प्रमाणं न सोऽस्तिसमस्तेषु वस्तुष्वनेकरसात्मकत्वस्य स्याद्वादिनो मते सुप्रसिद्ध-त्वादित्यलम्। अपरे पुनर्जीवाजीवयोरपरं प्रपञ्चमाचक्षतेजीवाकाशधर्म्माधर्म्मपुद्गलास्तिकायमेदान्। एतेषु पञ्चसुतत्त्वेषु कालत्रयसम्बन्धितया स्थितिव्यपदेशः अनेकप्रदेशत्वेनशरीरवत् कायव्यपदेशः। तत्र जीवा द्विविधाः संसारिणोमु-क्ताश्च। भवाद् भवान्तरप्राप्तिमन्तः संसारिणः। ते च द्वि-विधाः समनस्काअमनस्काश्च तत्र संज्ञिनः समनस्काःशिक्षाक्रियाकलापग्रहणरूपा संज्ञा तद्विधुरास्त्वमनस्काः। ते चामनस्का द्विविधाः त्रसस्थावरभेदात् तत्र द्वीन्द्रियादयःशङ्क्षगण्डोलकप्रभृतयश्चतुर्विधास्त्रसाः पृथिव्यप्तेजोवायु-वनस्पतयः स्थावराः। तत्न मार्गगतधूलिः पृथिवीइष्टकादिः पृथिवीकायः पृथिवीकायत्वेन येन गृहीता सपृथिवीकायकः पृथिवीं कायत्वेत यो ग्रहीष्यति स पृथि-वीजीवः। एवमबादिष्वपि भेदचतुष्टयं योज्यम्। तत्रपृथिव्यादिकायत्वेन गृहीतवन्तो ग्रहीष्यन्तश्च स्थावरागृह्यन्ते न पृथिव्यादिपृथिवीकायादयः तेषां जीवत्वात्। ते च स्थावराः स्पर्शनैकेन्द्रियाश्च। भवान्तरप्राप्तिबिधुरा सुक्ताःधर्म्माधर्म्माकाशास्तिकायास्ते एकत्वशालिनो निष्क्रियाश्चद्रव्यस्य देशान्तरप्राप्तिहेतवः। तत्र धर्म्माधर्म्मौ प्रसिद्धौआलोकेनाविच्छिन्ने नभसि लोकाकाशपदवेदनीये सर्व्वत्राव-स्थितिगतिस्थित्युपग्रहो धर्म्माधर्म्मयोरुषकारः अतएवधर्म्मास्तिकायः प्रवृत्त्यनुमेयः अधर्म्मास्तिकायः स्थित्यनुमेयःअन्यवस्तुप्रदेशमध्येऽन्यम्य वस्तुनः प्रवेशोऽवगाहः तदाकाश-कृत्यम्। स्पर्शरसवर्णवन्तः पुद्गलाः ते च द्विविधाः अणवःस्कन्धाश्च भोक्तुमशक्या अणवः द्व्यणुकादयः स्कन्धाः। तत्र द्व्यणुकादिस्कन्धभेदादण्वादिरुत्पद्यते अण्वादिसंघातात्द्व्यणुकादिरुत्पद्यते क्वचिद्भेदसंघाताभ्यां स्कन्धोत्पत्तिः। अत एव प्रयन्ति गलन्तीति पुद्गलाः। कालस्यानेक-[Page0384-b+ 37] प्रदेशत्वाभावेनाऽस्तिकायत्वाभावेऽपि द्रव्यत्वमस्ति तल्लक्ष-णयोगात् तदुक्तं गुणपर्य्योयवद्द्रव्यमिति। द्रव्याश्रयानिर्गुणाः गुणा यथा जीवस्य ज्ञानत्वादिसामान्य-रूपाः पुद्गलस्य रूपत्वादिसामान्यस्वभावाः धर्म्माधर्म्मा-काशकायानां यथासम्भवं गतिस्थित्यवगाहहेतुत्वादि-सामान्यानि गुणाः। तस्य द्रव्यस्योक्तरूपेण भवनमुत्पादःतद्भावः परिणामः पर्य्यायः इति पर्य्यायाः यथा
“जीवस्यघटादिज्ञानसुखक्लेशादयः पुद्गलस्य नृत्पिण्टघटादयःधर्म्मादीनां गत्यादिविशेषाः अतएव षट् द्रव्याणीतिप्रसिद्धिः। केचन सप्त तत्त्वानीति वर्णयन्ति तदाह जीवा-जीवास्रवबन्धसंवरनिर्जरमोक्षास्तत्त्वानीति”। तत्र जीवा-जीवौ निरूपितौ आस्रवो निरूप्यते औदारिकादिकायादिचलनद्वारेणात्मनश्चलनं योगपदवेदनीयमास्रवः यथा सलि-लावगाहिद्वारं नद्यास्रवणं कारणत्वादास्रव इति निगद्यतेतथा योगप्रणाडिकया कर्मास्रवतीति स योग आस्रवः। यथा आर्द्रं वस्त्रं समन्ताद्वा नीतं रेणुजातमुपादत्ते तथाकषायजलार्द्र आत्मा योगानीतं कर्म्म सर्व्वप्रदेशैर्गृह्णातियथा वा निष्टप्तायःपिण्डे जले क्षिप्ते अम्भः समन्ताद्गृह्णाति तथा कषायोष्णो जीवो योगानीतं कर्म्म समन्ता-दादत्ते। कषति हिनस्त्यात्मानं कुगतिप्रापणादितिकषायःक्रोधो मानो माया लोभश्च। स द्विविधः शुभाशुभ-भेदात् तत्राहिंसादिः शुभः काययोगः सत्यमितहितभाष-णादिः शुभो वाम्योगः। तदेतदास्रवभेदप्रभेदजातंकायवाङ्मनःकर्म्मयोगः स आस्रवः शुभः पुण्डस्य, अशुभःपापत्येत्यादिना सूत्रसन्दर्भेण ससंरम्भमभाणि। अपरेत्वेवं मेनिरे आस्रवयति पुरुषं विषयेष्विन्द्रियप्रवृत्तिरा-स्रवः, इन्द्रियद्वारा हि पौरुषं ज्योतिर्विषयान् स्पृशद्रूपा-दिज्ञानरूपेण परिणमत इति। मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमा-दकषायवशाद्योगवशाच्चात्मा सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाहिनामन-न्तान्तप्रदेशानां पुद्गलानां कर्स्पबन्घयोग्यानामादानमुपश्ले-पणं यत् करोति स बन्धः। तदुक्तं
“सकषायत्वाज्जीवःकर्म्म भावयोग्यान् पुद्गलानादत्तेस बन्ध” इति। तत्रकषायग्रहणं सर्व्वबन्धहेतूपलक्षणार्थम्। बन्धहेतून् पपाठवाचकार्य्यः
“मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाया बन्धहेतवः” इति। मिथ्यादर्सनं द्विविधं मिथ्याकर्म्मोदयात् परोपदेशानपेक्षंतत्त्वाश्रद्धानं नैसर्गिकमेकम् अपरं परोपदेशजम्। पृथि-व्यादिषट्कापादानकं षडिन्द्रियासंयमनञ्च अविरतिः॥ [Page0385-a+ 37] पञ्चसभितिगुप्तिष्वनुत्साहः प्रमादः। कषायः क्रोधादिः। तत्र कषायान्ताः स्थित्यनुभावबन्धहेतवः प्रकृतिप्रदेशबन्ध-हेतुर्योग इति विभागः। बन्धश्चतुर्विध इत्युक्तं प्रकृतिस्थि-त्यनुभावप्रदेशास्तु तद्विधय इति यथा निम्बगुडादेस्तिक्तत्व-मघुरत्वादिस्वभावः एवमावरणीयस्य ज्ञानदर्शनावरणत्वमा-दित्यप्रभोच्छेदकाम्भोधरवत् प्रदीपप्रभातिरीधायककुम्भवच्चसदसद्वेदनीयस्य सुखदुःखोत्पादकत्वमसिधारामधुलेहनवद्द-र्शनमोहनीयस्य तत्त्वार्थाश्रद्धानकारित्वं दुर्जनसङ्गवच्चारित्रेमीहनीयस्यासंयमहेतुत्वं मद्यमदवदायुषो देहबन्धकर्तृत्वंजलवत् नाम्नो विचित्रनामकारित्वं चित्रिकवद्गोत्रस्योच्च-नीचकारित्वं कुम्भकारवद्दानादोनां विघ्ननिदानत्वमन्तरा-यस्य स्वभावः कोशाध्यक्षवत्। सोऽयं प्रकृतिवन्धोऽष्टविधःद्रव्यकर्म्मावान्तरभेदमूलप्रकृतिवेदनीयः। तथावोचदुमास्वा-तिवाचकाचार्य्यः
“आद्यो ज्ञानदर्शनावरणवेदनीयमोहनीया-युर्नामगोत्रान्तराया” इति तद्भेदञ्च समगृह्णात् पञ्चनवा-ष्टाविंशतिचतुर्द्विचत्वारिंशद्द्विपञ्चदशभेदा यथाक्रममिति। एतच्च सर्वं विद्यानन्दादिभिर्विवृतमिति विस्तरभयान्न प्रस्तूयते। यथा अजागोमहिष्यादिक्षीराणामेतावन्तमनेहसंमाधुर्यस्वभावादप्रच्युतिस्थितिः तथा ज्ञानावरणादीनांमूलप्रकृतीनामादितस्तिसृणामन्तरायस्य च त्रिंशत्सागरो-पमकोटिकोट्यः परा स्थितिरित्याद्युक्तं कालदुर्द्धानवत्स्वोयस्वभावादप्रच्युतिस्थितिः। यथा अजागोमहिष्या-दिक्षीराणां तीब्रमन्दादिभावेन स्वकार्य्यकारणे सामर्थ्य-विशेषोऽनुभावः। तथा कर्मपुद्गलानां कार्य्यकरणे सामर्थ्यविशेषोऽनुभावः कर्म्मभावपरिणतपुद्गलस्कन्धानामनन्तान्त-प्रदेशानाम् आत्मप्रदेशानुप्रवेशः प्रदेशबन्धः। आस्रवनि-रोधः संवरः येनात्मनि प्रविशत् कर्म्म प्रतिषिध्यते स गुप्तिसमित्यादिः संवरः। संसारकारणाद्योगादात्मनोगोपनंगुप्तिः। सा त्रिविधा कायवाङ्मनोनिग्रहभेदात्। प्राणि-पीडापरिहारेण सम्यगयनं समितिः सा ईर्ष्याभाषादिभेदात्पञ्चधा। प्रपञ्चितञ्च हेमचन्द्राचार्य्यैः
“लोकातिवाहितेमार्गे चुम्बिते भास्वदंशुभिः। जन्तुरक्षार्थमालोक्य गति-रोर्ष्या मता सताम्॥ आपद्य रागतः सर्व्वजनीनं मितभा-षणम्। प्रिया वाचंयमानां सा भाषासमितिरुच्यते॥ द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषैर्नित्यमदूषितम्। मुनिर्यदन्न-मादत्ते सैषणासमितिर्मता॥ आसनार्दा{??} संवीक्ष्य प्रति-लङ्घ्य च यत्नतः। गृह्णीयान्निक्षिपेद्ध्यायेत् सा दानसमितिः[Page0385-b+ 37] स्मृता॥ कफमूत्रमलप्रायैर्निर्जन्तु जगतीतले।
“यत्नाद्यदुत्सुजेत् साधुः सोत्सर्गसमितिर्भवेत्”॥ अत एव,
“आस्रवःस्रोतसो द्वारं संवृणोतीति संवरः” इति निराहुः तदुक्तम-भियुक्तैः
“आस्रवो भवहेतुः स्यात् स्वंवरो मोक्षकारणम्। इतीयमार्हती मुष्टिरन्यदस्याः प्रपञ्चनम्”॥ अर्जितस्य कर्म्म-णस्तपःप्रभृतिभिर्निर्जरणं निर्जराख्यं तत्त्वं चिरकालप्रवृत्त-कषायकलापं पुण्यं सूखदुःखे च देहेन जरयति नाशयतिकेशोल्लुञ्चनादिकं तप उच्यते। सा निर्जरा द्विविधायथाकालौपक्रमिकभेदात् तत्र प्रथमा यस्मिन् काले यत्कर्म्म फलप्रदत्वेनाभिमतं तस्मिन्नेव काले फलदानाद्भवन्तीनिर्जरा कामादिपाकजेति च सा गोयते। यत् कर्म्मतपोबलात् स्वकामनयोदयावलिं प्रवेश्य प्रपद्यते तत्कर्म निर्जरा। यदाह
“संसारवीजभूतानां कर्म्मणां जर-णादिह। निर्जरा सम्मता द्वेधा सकामा कामनिर्जरा॥ स्मृता सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिनामिति”। मिथ्यादर्शनादीनां बन्धहेतूनां निरोधः अभिनवकर्म्माभा-वात् निर्जराहेतुसन्निधानेनार्ज्जितस्य कर्म्मणो निरसबादा-त्यन्तिककर्म्ममोक्षणं सोक्षः बन्धहेतुभवहेतुनिर्जराभ्यांकृत्स्नकर्म्मविप्रमोक्षणं मोक्ष इति तदनन्तरमूर्द्ध्वं गच्छत्या-लोकान्तात् यथा हस्तदण्डादिभ्रमिप्रेरितं कुलालचक्रमुप-रतेऽपि तस्मिन् तद्बलादेवासंस्कारक्षयं भ्रमति तथाभवस्थेनात्ममा अपवर्गप्राप्तये बहुशो यत् कृतं प्रणिधानंमुक्तस्य तदमावेऽपि पूर्ब्बसंस्कारादालोकान्तं गमनमुपपद्यतेयथा वा मृत्तिकालेपकृतमलावूद्रव्यं जलेऽधःपतति पुनरपे-तमृत्तिकाबन्धमूर्द्ध्वं गच्छति तथा कर्म्मरहित आत्माअसङ्गत्वादूर्द्ध्वं गच्छति बन्धच्छेदादेरण्डवीजवच्चोर्द्ध्व-गतिस्वभावाच्चाग्निशिस्वावत्। अन्योन्यं प्रदेशानुप्रवेशेसत्यविभागेनावस्थानं बन्धः परस्परप्राप्तिमात्रं सङ्गः। तदुक्तं
“पूर्व्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छेदात्तथा गतिपरिणामा-च्चाविरुद्धं कुलालचक्रवद्व्यपगतलेपालाबुवदेरण्डवीजवद-ग्निशिखावच्चेति”। अतएव पठन्ति
“गत्वागत्वा निवर्त्तन्तेचन्द्रसूर्य्यादयो ग्रहाः। अद्यापि न निवर्त्तन्ते त्वालोका-काशमागता” इति॥ अन्ये तु गतसमस्तक्लेशतद्वासनस्याना-वरणज्ञानस्य सुखैकतानस्यात्मन उपरिदेशावस्थानं मुक्तिरि-त्यास्थिषत। एवमुक्तानि सुखदुःखसाघनाभ्यां पुण्यपांपाभ्यांसहितानि नव पदार्थान् केचनाङ्गीचक्रुः। तदुक्तं सिद्धान्ते
“जीवाजीवौ पुण्यपापयुतावास्रवः संवरो निर्जरणं बन्धो[Page0386-a+ 37] मोक्षश्च नव तत्त्वानीति”। सङ्ग्रहेप्रवृत्ता वयमुपरताः स्म। अत्र सर्व्वत्र सप्तभङ्गिनयाख्यं न्यायमवतारयन्ति जैनाः
“स्यादस्ति स्यान्नास्ति स्यादस्ति च नास्ति च। स्यादवक्तव्यःस्यादस्ति चावक्तव्यः स्यान्नास्ति चावक्तव्यः स्यादस्ति चनास्ति चावक्तव्य इति”। तत्सर्व्वमनन्तवीर्य्यः प्रत्यपीपदत्
“तद्विधानविवक्षायां स्यादस्तीति गतिर्भवेत्। स्यान्नास्तीतिप्रयोगः स्यात्तन्निषेघे विवक्षिते॥ क्रमेणोभयवाञ्छाथां प्र-योगः समुदायभाक्। युगपत्तद्विवक्षायां स्यादवाच्यमश-क्तितः॥ आद्योवाच्यविवक्षायां पञ्चमो भङ्ग इष्यते। अन्त्योवाच्याविवक्षायां षष्ठोभङ्गसमुद्भवः॥ समुच्चयेन युक्तश्चसप्तमो भङ्ग उच्यत इति”। स्याच्छब्दः स्वल्वयं निपातः ति-ङन्तप्रतिरूपकोऽनेकान्तद्योतकः। यथोक्त्रम्
“वाक्येष्वनेका-न्तद्योति गम्यं प्रति विशेषणम्। स्यान्निपातोऽर्थयोगित्वात्ति-ङन्तप्रतिरूपक” इति॥ यदि पुनरेकान्तद्योतकः स्याच्छ-ब्दोऽयं स्यात्तदा स्यादस्तोति वाक्ये स्यात्पदमनर्थकं स्यात्अ{??}कान्तद्यीतकचे तु स्यादस्ति कथञ्चिदस्तीति स्यात्-स्यात्पदात् कथञ्चिदिति अयमर्थो लभ्यते इतिनानर्थक्यम्। तदाह
“स्याद्वादः सर्व्वथैकान्तत्यागात्किं वृततद्विधेः। सप्तभङ्गिनयापेक्षो हेयादेयविशेषकृदितिः”॥ यदि वस्त्वल्येकान्ततः सर्व्वथा सर्व्वत्र सर्व्वात्मनास्तीतिन उपादित्साजिहासाभ्यां क्वचित् कदा केनचित्प्रवत्तेतनिवर्त्तेत वा प्राप्तप्रापणीयत्वहेयहानानुपपत्तेश्च। अनेका-न्तपक्षे तु कथञ्चित् केनचित् सत्त्वेन हानोपादाने प्रेक्षा-वतामुपपद्येते। किञ्च वस्तुनः सत्त्व स्वभावः असत्त्वंयेत्यादि प्रष्टव्यं न तावदस्तित्वं वस्तुनः स्वभाव इति समस्तिषटोऽस्तीत्यनयोः पर्य्यायतया युगपत्प्रयोगायोगात् नास्तीतिप्रयोगविरोधाच्च एवमन्यत्रापि योज्यम्। यथोक्तम्
“घटोऽ-स्तीति न वक्तव्यं सन्नेव हि यतो घटः। नास्तीत्यपि नवक्तव्यं विरोधात् सदसत्त्वयोरित्यादि” तस्मादित्थं वक्तव्यंसदसत्सदसदनिर्ब्धचनीयवादभेदेन प्रतिवादिनश्चतुर्विधाःपुनरप्यनिर्ब्धचनीयमतेनामिश्रितानि सदसदादिमतानीतित्रिविधाः तान् प्रति किं वस्त्वस्तीत्यादिपर्य्यनुयोगे कथञ्चि-दस्तेत्वादिप्रतिवचनसम्भवेन ते वादिनः सर्ब्बे निर्विण्णाःसन्तः तूणीमासत इति सम्पूर्णार्थविनिश्चायिनः स्याद्वादम-ङ्गीकुर्व्वतस्तत्र तत्र विजय इति सर्व्वमुपपन्नम्। यदवो-चदाचार्य्यः स्याद्वादमञ्जर्य्याम्।
“अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरःमर्व्वसंविदाम्। एकदेशविशिष्टोऽर्षो न यस्य विषयो[Page0386-b+ 37] मतः॥ न्यायानामेकनिष्ठानां प्रवृत्तौ श्रुतवर्त्मनि। सम्पूर्णार्थविनिश्चायि स्याद्वस्तु श्रुतमुच्यते
“अन्यो-न्यपक्षप्रतिपक्षभावाद्यथापरे मत्सरिणः प्रबादाः। नया-नशेषानविशेषमिच्छन्नपक्षपाती समयस्तथार्हतः” इति॥ जिनदत्तसूरिणा जैनं मतमित्थमुक्तम्।
“बलभोगोपभो-गानामुभयोर्दानलाभयोः। अन्तरायस्तथा निद्रा भीरज्ञानंजुगुप्सितम्। हिंसा रत्यरती रागद्वेषौ रतिरतिस्मरः। शोको मिथ्यात्वमेतेऽष्टादश दीषा न यस्य सः। जिनोदेवोगुरुः सम्यक् तत्त्वज्ञानोपदेशकः। ज्ञानदर्शनचारित्रा-ण्यपवर्गस्य वर्त्मनि। स्याद्वादस्य प्रमाणे द्वे प्रत्यक्षमनुमा-पि च। नित्यानित्यात्मलं सर्ब्धंनव तत्त्वानि सप्त वा। जीवाजीवौ पुण्यपापे चास्रवःसंवरोऽपि च। बन्धो निर्ज-रणं मुक्तिरेषां व्याख्याधुनोच्यते। चेतनालक्षणो जीवःस्यादजीवस्तदन्यकः। सत्कर्म्मपुद्गलाः पुण्यं पापं तस्यविपर्य्ययः। आस्रवः कर्म्मणां बन्धो निर्जरस्तद्वियोजनम्॥ अष्टकर्म्मक्षयान्मीक्षोऽथान्तर्भावश्च कैश्चन। पुण्यस्य संस्रवेपापस्यास्रवे क्रियते पुनः॥ लब्धानन्तचतुष्कस्य लोकागू-ढस्य चात्मनः। क्षीणाष्टकर्म्मणोमुक्तिर्निर्व्यावृत्तिर्जिनोदितासरजोहरणा भैक्षभुजो लुञ्चितमूर्द्धजाः। श्वेताम्बराःक्षमाशीलाः निःसङ्गा जैनसाधवः॥ लुञ्चिताः पिच्छिका-हस्ताः पाणिपात्रा दिगम्बराः। ऊर्द्ध्वाशिनो गृहे दातुर्द्वि-तीयाः स्युर्जिनर्षयः॥ भुङ्क्ते न केबलं न स्त्रीं मोक्षमेतिदिगम्बरः। प्राहुरेषामयं भेदोमहान् श्वेताम्बरैः सहेति”॥

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अर्हत्¦ mfn. (-र्हन्-र्हन्ती-र्हत्)
1. Venerable, respectable.
2. Praised, celebrated. m. (-र्हन्)
1. A Jina or Jaina saint and teacher.
2. A Jaina, or follow- er of the doctrines of Jaina.
3. A religious mendicant of that sect. E. अर्ह to worship, &c. and शतृ affix, of the present participle. [Page060-a+ 60]

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अर्हत् [arhat], a. [अर्ह-शतृ]

Worthy, deserving, deserving respect, respectable, adorable; त्वमर्हतां प्राग्रसरः स्मृतो$सि नः Ś.5.15; R.5.25;1.55; Ku.6.56; Ms.3.128.

Praised, celebrated (स्तुत, ख्यात).

Worthy of, deserving, entitled to (mostly Ved.). m.

A Buddha; the highest rank in Buddhist hierarchy.

A superior divinity with the Jainas; सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः । यथास्थितार्थवादी च देवो$र्हन् परमेश्वरः ॥; see the word जैन also.-त्तम a. most worthy or venerable; अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम् Ms.3.128.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

अर्हत् mfn. deserving , entitled to( acc. ) RV.

अर्हत् mfn. used in a respectful address for अर्हसिPa1n2. 3-2 , 133 , able , allowed to( acc. ) RV.

अर्हत् mfn. worthy , venerable , respectable S3Br. AitBr. etc. (See. अर्हत्-तमbelow)

अर्हत् mfn. praised , celebrated L.

अर्हत् m. ( अन्)a बुद्धwho is still a candidate for निर्वाण

अर्हत् m. (= क्षपणक)a जैन

अर्हत् m. an अर्हत्or superior divinity with the जैनs

अर्हत् m. the highest rank in the Buddhist hierarchy L.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(I)--a king of Konka, Venka, and कुटक led astray by the teachings of ऋषभ. Gave up his स्वधर्म and adopted the path of heretics. भा. V. 6. 9.

(II)--a name of शिव. Br. III. ७२. १७३.