उपरति
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपरतिः, स्त्री, (उप + रम् + क्तिन् ।) विरतिः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मार्कण्डेये ९१ । ८ । “विश्वस्योपरतौ शक्तेनारायणि ! नमोऽस्तु ते” ॥) “निगृहीतेन्द्रियाणां विषयेभ्य उपरमणम् । अथवा विहितकर्म्मणां विधिना परित्यागः” । इति वेदान्तः ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपरति¦ स्त्री उप + रम--क्तिन्।
१ विरतौ,
२ मृतौ
३ लभ्य प्राप्तावौ-दासीन्ये विषयेभ्य इन्द्रियाणां
४ निवारणे,
५ विहितकर्मणाम्विधानतस्त्यागरूपे संन्यासे
“पुमर्थः कर्मणा नेति धीर्या सोप-रतिर्भवेत्” इत्युक्तरूपायां
६ बुद्धौ च। सेयमुपरतिर्ब्रह्मवि-चाराङ्गसाधनचतुष्टयान्तर्गतसाधनविशेषः तानि च साध-नानि विवेकचूडामणौ सलक्षणमचार्य्येण दर्शितानि यथा
“साधनान्यत्र चत्वारि कथितानि मनीषिभिः। येषु सत्-खेव सन्निष्ठा यदभावे न सिद्ध्यति। आदौ नित्यानित्यवस्तुविवेकः परिगण्यते। इहामुत्र फलभोगविरागस्तदन-न्तरम्। शमादिषट्कसम्पत्तिर्मुमुक्षुत्वमिति स्फुटम्। ब्रह्मसत्यं जगन्मिथ्येत्येवंरूपो विनिश्चयः। सोऽयं नित्यानित्य-वस्तुविवेकः समुदाहृतः। तद्वैराग्यं जिहासा या दर्शन-श्रवणादिभिः। देहादिब्रह्मपर्य्यन्ते ह्यनित्ये भोग्यवस्तुनि। स्वलक्ष्ये नियतावस्था मनसः शम उच्यते। विषयेभ्यः परा-वर्त्य स्थापनं स्वस्वगोलके। उभयेषामिन्द्रियाणां स दमःपरिकीर्त्तितः। बाह्यानालम्बनं वृत्तेरेषोपरतिरुत्तमा। सहनं सर्वदुःखानामप्रतीकारपूर्ब्बकम्। चिन्ताविलाप-रहितं सा तितिक्षा निगद्यते। शास्त्रस्य गुरुवाक्यस्य स-त्यबुद्ध्यवधारणम्। सा श्रद्धा कथिता सद्भिर्यया वस्तूपल-भ्यते। सर्व्वदा स्थापनं बुद्धेः शुद्धे ब्रह्मणि सर्व्वदा। तत्समाधानमित्युक्तं न तु चित्तस्य लालनम्। अह-ङ्कारादिदेहान्तान् बन्धानज्ञानकल्पितान्। स्वस्वरूपा-वबोधेन मोक्तुमिच्छा मुमुक्षुता। मन्दमध्यमरूपापिवैराग्येण, शमादिना,। प्रसादेन गुरोः, सय प्रवृद्धासूयते फलम्। वैराग्यञ्च मुमुक्षुत्वं तीव्रं यस्य तुविद्यते। तस्मिन्नेवार्थवन्तः स्युः फलवन्तः शमादयः। एतयोर्मन्दता यत्र विरक्तत्वमुमुक्षयोः। मरौ सलिलवत्तत्र शमादेर्भानमात्रता। मोक्षकारणसामग्री भक्तिरेव ग-रीयसी। स्वस्वरूपानुसन्धानं भक्तिरित्यभिधीयते। स्वात्म-तत्त्वानुसन्धानं भक्तिरित्यपरे जगुः। उक्तसाधनसम्पन्न-[Page1284-a+ 38] स्तत्त्वजिज्ञासुरात्मनः। उपसीदेत् गुरुं प्राज्ञं यतोबन्धविमोक्षणम्”
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपरति¦ f. (-तिः)
1. Stopping, ceasing.
2. Refraining from sensual enjoy- ment.
3. Abstaining from prescribed acts.
4. Great or exquisite pleasure.
5. Death. E. उप reverse or excess, रम् to please, क्तिन् affix; also with घञ् affix उपरम or उपराम।
Apte
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपरतिः [uparatiḥ], f.
Ceasing, stopping.
Death.
Abstaining from sexual enjoyment.
Indifference.
Abstaining from prescribed acts; the conviction that ceremonial acts are futile and ceasing to rely on them.
Intellect.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
उपरति/ उप-रति f. cessation , stopping Ma1rkP. Sus3r.
उपरति/ उप-रति f. death Ka1d.
उपरति/ उप-रति f. desisting from sensual enjoyment or any worldly action , quietism , Veda1ntas.