कटक
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कटकः, पुं, क्ली, (कटति वर्षति अस्मिन् मेघ इति । अथवा कट्यते निर्गम्यते अस्मात् निर्झरिण्या- दिभिः “कृञादिभ्यः संज्ञायां वुन्” । ५ । ३५ । उणां इति वुन् ।) पर्ब्बतमध्यभागः । तत्पर्य्यायः । नितम्बः २ । इत्यमरः ॥ २ । ३ । ५ ॥ मेखला ३ इति भरतः ॥ (यथा रघुः । १६ । ३१ । “मार्गै- षिणी सा कटकान्तरेषु वैन्ध्येषु सेना बहुधा विभिन्ना” ॥) वलयः । चक्रम् । इत्यमरः ॥ २ । ६ । १०७ । हस्तिदन्तमण्डनम् । सामुद्रलवणम् । राजधानी । इति मेदिनी ॥ नगरी । इति शब्दरत्नावली ॥ सेना । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा हितोपदेशे १ । ३३२ । “स च दिग्विजयक्र- मेणागत्य चन्द्रभागानदीतीरे समावेशितकटको वर्त्तते” ॥) सानुः । पर्ब्बतस्य समभूभागः । इति विश्वः ॥ (“गिरिकूटेषु दुर्गेषु नानाजनपदेषु च । जनाकीर्णेषु देशेषु कटकेषु परेषु च” ॥ इति महाभारतम् ४ । २४ । १२ ।)
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कटक पुं-नपुं।
मेखलाख्यपर्वतमध्यभागः
समानार्थक:कटक,कटक
2।3।5।1।1
कटकोऽस्त्री नितम्बोऽद्रेः स्नुः प्रस्थः सानुरस्त्रियाम्. उत्सः प्रस्रवणं वारिप्रवाहो निर्झरो झरः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, स्थानम्, प्राकृतिकस्थानम्
कटक पुं-नपुं।
करवलयः
समानार्थक:आवापक,पारिहार्य,कटक,वलय,कम्बु
2।6।107।1।3
आवापकः पारिहार्यः कटको वलयोऽस्त्रियाम्. केयूरमङ्गदं तुल्ये अङ्गुलीयकमूर्मिका॥
पदार्थ-विभागः : आभरणम्
कटक पुं-नपुं।
चक्रम्
समानार्थक:चक्र,रथाङ्ग,कटक,अधिष्ठान,अक्ष
3।3।17।3।1
स्याद्दाम्भिकः कौक्कुटिको यश्चादूरेरितेक्षणः। ललाटिकः प्रभोर्भालदर्शी कार्याक्षमश्च यः॥ भूभृन्नितम्बवलयचक्रेषु कटकोऽस्त्रियाम्. सूच्यग्रे क्षुद्रशत्रौ च रोमहर्षे च कण्टकः। पाकौ पक्तिशिशू मध्यरत्ने नेतरि नायकः। पर्यङ्कः स्यात्परिकरे स्याद्व्याघ्रेऽपि च लुब्धकः। पेटकस्त्रिषु वृन्देऽपि गुरौ देश्ये च देशिकः। खेटकौ ग्रामफलकौ धीवरेऽपिच जालिकः। पुष्परेणौ च किञ्जल्कः शुल्कोऽस्त्री स्त्रीधनेऽपि च। स्यात्कल्लोलेऽप्युत्कलिका वार्धकं भाववृन्दयोः। करिण्यां चापि गणिका दारकौ बालभेदकौ। अन्धेऽप्यनेडमूकः स्याट्टङ्कौ दर्पाश्मदारणौ। मृद्भाण्डेऽप्युष्ट्रिका मन्थे खजको रसदर्वके॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, अचलनिर्जीववस्तु
कटक पुं-नपुं।
मेखलाख्यपर्वतमध्यभागः
समानार्थक:कटक,कटक
3।3।17।3।1
स्याद्दाम्भिकः कौक्कुटिको यश्चादूरेरितेक्षणः। ललाटिकः प्रभोर्भालदर्शी कार्याक्षमश्च यः॥ भूभृन्नितम्बवलयचक्रेषु कटकोऽस्त्रियाम्. सूच्यग्रे क्षुद्रशत्रौ च रोमहर्षे च कण्टकः। पाकौ पक्तिशिशू मध्यरत्ने नेतरि नायकः। पर्यङ्कः स्यात्परिकरे स्याद्व्याघ्रेऽपि च लुब्धकः। पेटकस्त्रिषु वृन्देऽपि गुरौ देश्ये च देशिकः। खेटकौ ग्रामफलकौ धीवरेऽपिच जालिकः। पुष्परेणौ च किञ्जल्कः शुल्कोऽस्त्री स्त्रीधनेऽपि च। स्यात्कल्लोलेऽप्युत्कलिका वार्धकं भाववृन्दयोः। करिण्यां चापि गणिका दारकौ बालभेदकौ। अन्धेऽप्यनेडमूकः स्याट्टङ्कौ दर्पाश्मदारणौ। मृद्भाण्डेऽप्युष्ट्रिका मन्थे खजको रसदर्वके॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, स्थानम्, प्राकृतिकस्थानम्
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कटक¦ अस्त्री कट-कृञादि॰ वुन् अर्द्धर्चादि।
१ हस्तभूषणं वलये,
“कटककुण्डलादिवत्” सा॰ द॰।
२ पर्वतमध्यभागे
“प्रफु-ल्लवृक्षैः कटकैरिव खैः” कुमा॰।
“मार्गेषिणी सा कट-कान्तरेसु” रघुः।
“सद्रत्नचित्रकटकासु पृहन्नितम्बाः” माघः।
३ चक्रे च अमरः।
४ हस्तिदन्तमण्डले।
५ सामुद्रलवणे
६ राजधान्यञ्च” मेदि॰।
७ नगर्व्याम् शब्दरत्ना
८ से-नासघे हेमच॰
“स च दिग्विजयक्रमेणागय चन्द्रभागातीरेसमावेशितकटको वर्त्तते
“अगाच्च कटक सर्वम” हितो॰
९ पर्वतसमभूभागे सानौ पिश्वः
“जलाकीर्ण्णोषु देशेषु[Page1619-a+ 38] कटकेषु परेषु च” भारते विराटपर्व्वणि
८७
२ श्लोकः।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कटक¦ mn. (-कः-कं)
1. The side or ridge of a hill or mountain.
2. Table [Page148-b+ 60] land.
3. Sea-salt.
4. A ring placed as an ornament upon an ele- phant's tusk.
5. A bracelet of gold, shell, &c.
6. A zone.
7. A royal metropolis.
8. A city or town.
9. A village.
10. A house or dwelling.
11. A camp.
12. An army.
13. A circle.
14. A wheel. E. कट to encompass, कन् Unadi aff.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कटकः [kaṭakḥ] कम् [kam], कम् 1 A bracelet of gold; कटकाकृतिमुपमृद्य स्वस्तिकः क्रियन्ते Mbh. on I.1.1. आबद्धहेमकटकां रहसि स्मरामि Ch. P.15; Śi.16.77; कटकान्यूर्मिकाश्चापि चित्ररत्न- चयाङ्किताः Śiva. B.17.44.
A zone or girdle.
A string.
The link of a chain.
A mat.
seasalt.
The side or ridge of a mountain; प्रफुल्लवृक्षैः कटकैरिव स्वैः Ku.7.52; R.16.31.
Table-land; स्फटिककटकभूमिर्नाटयत्येष शैलः Śi.4.65.
An army, a camp; आकुल्यकारि कटकस्तुरगेण तूर्णम् Śi.5.59; Mu.5.
A royal capital or metropolis (राजधानी).
A house or dwelling.
A circle or wheel.
A ring placed as an ornament upon an elephant's tusk.
N. of the capital of Orissa. -Comp. -गृहः A lizard.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कटक m. (Comm. on Un2. ii , 32 and v , 35 )a twist of straw , a straw mat Comm. on Ka1tyS3r.
कटक mn. a string Ka1d.
कटक mn. a bracelet of gold or shell etc. S3ak. Mr2icch. etc.
कटक mn. a zone
कटक mn. the link of a chain
कटक mn. a ring serving for a bridle-bit Sus3r.
कटक mn. a ring placed as ornament upon an elephant's tusk
कटक mn. the side or ridge of a hill or mountain
कटक mn. a valley , dale Ragh. Katha1s. Hit.
कटक mn. a royal camp Katha1s. Hit. etc.
कटक mn. an army L.
कटक mn. a circle , wheel W.
कटक mn. a multitude , troop , caravan Das3.
कटक mn. collection , compilation Ka1d. 40 , 11
कटक mn. sea-salt L.
कटक mn. N. of the capital of the Orissa (Cuttack)
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--विष्णु. Vi. IV. १५. १३.