कामधेनु
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कामधेनुः, स्त्री, (कामप्रतिपादिका धेनुः ।) स्वनाम- ख्यातगौः । तस्या उत्पत्तिर्यथा, -- “दक्षस्य तनया याभूत् सुरभिर्नाम नामतः । गवां माता महाभागा सर्व्वलोकोपकारिणी” ॥ सवत्सालड्कृतां धेनुं गोविन्द ! प्रीयतामिति ॥ एवं विप्राय तां दद्यात् कृत्वा चैव प्रदक्षिणम् । अनुव्रजेच्च गच्छन्तं पदान्यष्टौ नराधिप ! ॥ अनेन विधिना यस्तु कामधेनुं प्रयच्छति । सर्व्वकामसमृद्धार्थः स्वर्गलोकञ्च गच्छति ॥ किं दत्त्वा शतशोर्वीन्तु राहुग्रस्ते दिवाकरे । तत्फलं प्राप्यते राजन् कामधेन्वा यदश्नुते” ॥ इत्याद्ये बह्निपुराणे कामधेनुप्रदाननामाध्यायः ॥ * ॥ अन्यत् वाल्मीकीयरामायणे बालकाण्डे ५३ सर्गे महाभारते १ । १०१ अध्याये च द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ अथ कामधेनुमहादानम् । “अथातः संप्रवक्ष्यामि कामधेनुविधिं परम् । सर्व्वकामफलं नॄणां महापातकनाशनम् ॥ लोकेशावाहनं तद्वद्धोमकर्म्माधिवासनम् । तुलापुरुषवत्कार्य्यं कुण्डमण्डपवेदिकम् ॥ स्वल्पे ह्येकाग्निवत् कुर्य्यात् गुरुरेव समाहितः । काञ्चनस्यातिशुद्धस्य धेनुं वत्सञ्च कारयेत्” ॥ धेनुं वत्सञ्चेत्यनेन धेन्वर्थोपात्तसुवर्णेनैव स्वे- च्छया वत्सकल्पनमुक्तम् ॥ “उत्तमा पलसाहस्री तदर्द्धेन तु मध्यमा । कनीयसी तदर्द्धेन कामधेनुः प्रकीर्त्तिता ॥ शक्तितस्त्रिपलादूर्द्ध्वमशक्तोऽपीह कारयेत् । वेद्यां कृष्णाजिनं न्यस्य गुडप्रस्थसमन्वितम् ॥ न्यसेदुपरि तां धेनुं महारत्नैरलङ्कृताम् । कुम्भाष्टकसमोपेतां नानाफलसमन्विताम्” ॥ महारत्नैरुत्कृष्टरत्नैः ॥ “तथाष्टादश धान्यानि समन्तात् परिकल्पयेत् । इक्षुदण्डाष्टकं तद्वन्नानाफलसमन्वितम् । भाजनञ्चासनं तद्वत्ताम्रदोहनकन्तथा ॥ कौषेयवस्त्रद्वयसंप्रयुक्तां दीपातपत्राभरणाभिरामाम् । सचामरां कुण्डलिनीं सघण्टां मणित्रिकां चन्द्रकरौप्यपादाम्” ॥ मणित्रिका अक्षमाला । “रसैश्च सर्व्वैः पुरतोऽभिजुष्टां हरिद्रया पुष्पफलैरनेकैः । अजाजिकुस्तुम्बुरुशर्कराभि- र्व्वितानकञ्चोपरि पञ्चवर्णम्” । रसैः सर्व्वैरिति लवणादिभिः षड्भिः । अजाजी जीरकः । कुस्तुम्बुरु धन्याकम् ॥ “स्नातस्ततो मड्गलवेदघोषैः प्रदक्षिणीकृत्य सपुष्पहस्तः । आवाहयेत्तां गुडधेनुमन्त्रै- र्द्विजाय दद्यादथ दर्भपाणिः” ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कामधेनु¦ स्त्री कामप्रतिपादिका धेनुः।
१ अभीष्टप्रतिपादि-काया स्वर्गधेन्वाम् सुरभिकन्यायाः रोहिण्याः
२ कन्यायांगवि च तस्या उत्पत्त्यादिकमुक्तं कालिकापु॰
९१ अ॰।
“दक्षस्य तनया याऽभूत् सुरभिर्नाम नामतः। गवा मातामहाभागा सर्व्वलोकोपकारिणी। तस्यान्तु तनया जज्ञेकश्यपात्तु प्रजापतेः। साम्रा सा रोहिणी शुभ्रा सर्व्वकामदुघा नृणाम्। तस्या जज्ञे शूरसेनानुसोरतितमोज्ज्वलात्(तस्यां जज्ञे शुनःशेफान् मुनेरतितमोज्ज्वलात् वा पाठःकामधेनुरिति ख्याता सर्व्वलतणसंयुता। सा सिताभ्र[Page1894-a+ 38] प्रतीकाशा चतुर्व्वेदचतुष्पदा। स्तनैश्चतुर्भिर्धर्मार्थकामप्रसव-कारिणी”। कामधेनुकुलजातायां
३ नन्दिन्याम् शवलानाम्न्यां वशिष्ठ-धेनौ च तस्याश्च काम्यपदार्थसम्पादकत्वात्तथात्वम् यथा चतस्याः कामनिष्पादकत्वं तथा रामा॰ आदि॰
५१ स॰ वर्णितंयथा
“एवमुक्ता वशिष्ठेन शवला शत्रुसूदनअ!। विदधेकामधुक्कामान् यस्य यस्येप्सितं यथा। इक्षून्मधूंस्तथालाजान् मैरेयांश्च सुरासवम्। पानानि च महार्हाणिभक्ष्याश्चोच्चावचानपि। उष्णाढ्यस्यौदनस्यात्र राशयःपर्व्वतोपमाः। सृष्टान्यन्नानि सूपाश्च दधिकुल्यास्तथैव च। नानास्वादुरसानाञ्च खाण्डवानां तथैव च। भोजनानिसुपूर्णानि गौडानि च सहस्रशः। सर्व्वमासीत् सु-सन्तुष्टं हृष्टपुष्टजनायुतम्। विश्वामित्रवलं राम! वशिष्ठेनसुतर्पितम्। विश्वामित्रो हि राजर्षिर्हृष्टपुष्टस्तदाभ-वत्। सान्तःपुरचरो राजा सब्राह्मणपुरोहितः। सामात्यो मन्त्रिसहितः सभृत्यः पूजितस्तदा। युक्तः परम-हर्षेण वशिष्ठमिदमब्रवीत्। पूजितोऽहं त्वया ब्रह्मन्!पूजार्हेण सुसत्कृतः। श्रूयतामभिधास्यामि वाक्यं वाक्य-विशारंद!। गवां शतसहस्रेण दीयतां शवला मम। रत्नंहि भगवन्ने तद्रत्नहारी च पार्थिवः। तस्मान्मे शवलांदेहि ममैषा धर्म्मतो द्विज!। एवमुक्तस्तु भगवान्वशिष्ठोमुनिपुङ्गवः। विश्वामित्रेण धर्म्मात्मा प्रत्युवाच मही-पतिम्। नाहं शतसहस्रेण नापि कीटिशतैर्गवाम्। राजन्। दास्यामि शवलां राशिभीरजतस्य वा। नपरित्यागमर्हेयं मत्सकाशादरिन्दम!। शाश्वती शवलामह्यं कीर्त्तिरात्मवतो यथा। अस्यां हव्यं च कव्यञ्चप्राणयात्रा तथैव च। आयत्तमग्निहोत्रञ्च बलिर्होमस्तथैवच। स्वाहाकारवषट्कारौ विद्याश्च विविधास्तथा। आय-त्तमत्र राजर्षे! सर्व्वमेतन्न संशयः। सर्व्वस्वमेतत् सत्येनमम तुष्टिकरी तथा। कारणैर्बहुभीराजन्न दास्ये शवलांतव”। तेनास्या अत्यागे च बलात् विश्वामित्रेण हरणोद्योगे कृते धेन्वा उत्पादितैर्नानाविधैसैन्यैवि श्वामित्रःपराजितः इत्यपि तत्रैव वर्णितं
५३ स॰ यथा
“कामधेनुं वशिष्ठोऽपि यदा न त्थजते मुनिः। तदास्यशवलां राम! विश्वामित्रोऽन्वकर्षत। नीयमाना तुशवला राम। राज्ञा महात्मना। दुःखिता चिन्तयामासरुदन्ती शीककर्षिता। परित्यक्ता वशिष्ठेन किमहंसुमहात्मना। याहं राजभृतैर्दीना ह्रियेय भृशदुः-[Page1894-b+ 38] खिता। किं मयापकृतं तस्य महर्षेर्भावितात्मनः। यन्मामनागसं दृष्ट्वा भक्तां न्यजति घार्म्मिकः। इतिसञ्चिन्तयित्वा तु निश्वस्य च पुनः पुनः। जगाम वेगेनतदा वशिष्ठं परमौजसम्। निर्धूय तांस्तदा भृत्यान्शतशः शत्रुसूदन!। जगामानिलवेगेन पादमूलं महा-त्मनः। शवला सा रुदन्ती च क्रोशन्ती चेदमब्रवीत्। वशिष्ठस्याग्रतः स्थित्वा रुदन्ती मेघनिःस्वना। भगवन्!किं परित्यक्ता त्वयाहं ब्रह्मणःसुत!। यस्माद्राजभटा मांहि नयन्ते त्वत्सकाशतः। एवमुक्तस्तु ब्रह्मर्षिरिदंवचनमब्रवीत्। शोकसन्तप्तहृदयां स्वसारमिव दुःखिताम्। न त्वां त्यजामि शवले! नापि मेऽपकृतं त्वया। एषत्वां नयते राजा बलान्मत्तो महाबलः। न हि तुल्यबलं मह्यं राजा त्वद्य विशेषतः। बली राजा क्षत्रियश्चपृथिव्याः पतिरेव च। इयमक्षौहिणी पूर्णा गज-वाजिरथाकुला। हस्तिध्वजसमाकीर्णा तेनासौ बलवत्तमः। एवमुक्ता वशिष्ठेन प्रत्युवाच विनितवत्। वचनं वचनज्ञासा ब्रह्मर्षिमतुलप्रभम्। न बलं क्षत्त्रियस्याहुर्ब्राह्मणाबलवत्तराः। ब्रह्मन्!। ब्रह्मबलं दिव्यं क्षत्राच्च बलवत्त-रम्। अप्रमेयबलं तुभ्यं न त्वया बलवत्तरः। विश्वामित्रो महावीर्यस्तेजस्तव दुरासदम्। नियुङ्क्ष्वमां महातेजस्त्वद्ब्रह्मबलसम्भृताम्। तस्य दर्पं बलंयत्तन्नाशयामि दुरात्मनः। इत्युक्तस्तु तया राम। वशिष्ठस्तु महायशाः। सृजस्वेति तदोवाच बल पर-बलार्द्दनम्। तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सुरमिः साऽसृज-त्तदा। तस्या हम्भारवोत्सृष्टाः पह्लवाः शतशोनृप! नाशयन्ति बलं सर्व्वं विश्वामित्रस्य पश्यतः। स राजा परमक्रुद्धः क्रोधविस्फारितेक्षणः। पह्लवान्ना-शयामास शस्त्रैरुच्चावचैरपि। विश्वामित्रार्द्दितान्दृष्ट्वा पह्लवान् शतशस्तदा। भूय एवासृजद्घोरांच्छकान्यवनमिश्रितान्। तैरासीत् संवृता भूमिः शकैर्य-वनमिश्रितैः। प्रभावद्भिर्महावीर्य्यैर्हेमकिञ्जल्कसन्निभैः। तीक्ष्णासिपट्टिशधरैर्हेमवर्म्मभिरावृतैः। निर्दग्धं तद्बलंसर्व्वं प्रदीप्तैरिव पावकैः। ततोऽस्त्राणि महातेजा विश्वा-मित्रो मुमोच ह। तैस्ते यवनकाम्बोजा वर्व्वराश्चा-कुलीकृताः
५४ स॰।
“ततस्तानाकुलान् दृष्ट्वा विश्वामित्रास्त्र मोहितान्। वशिष्ठो-नोदयामास कामधुक् सृज योगतः। तस्या हुङ्कारतोजाताः काम्बोजा रविसन्निभाः। ऊधसश्चाथ सम्भूता[Page1895-a+ 38] वर्व्वरा शस्त्रपाणयः। योनिदेशाच्च यवनाः शकृद्देशाच्छकाःत्मृताः। रोमकूपेषु म्लेच्छाश्च हारीताः सकिरातकाः। तैस्तन्निषूदितं सर्व्वं विश्वामित्रस्य तत्क्षणात्। सपदातिगजंसाश्वं सरथं रघुनन्दन!। दृष्ट्वा निषूदितं सैन्य वशि-ष्ठेन महात्मना। विश्वामित्रसुतानान्तु शतं नानाविधा-युधम्। अभ्यधावत् सुसंक्रुद्धं वशिष्ठं जपतां वरम्। हूङ्कारेणैव तान् सर्व्वान् निर्ददाह महानृषिः”
५५ स॰। दानार्थकल्पिते स्वर्ण्णादिनिर्म्मिते षोडशमहादानान्तर्गतेदानीये
४ धेनुभेदे तत्प्रकारो यथा हेमा॰ दा॰ मत्स्य॰ पु॰।
“अथातः सम्प्रवक्ष्यामि कामधेनुविधिं परम्। सर्वकामप्रदंनॄणां महापातकनाशनम्। लोकेशावाहनं तद्वद्धोमःकार्य्योऽधिवासनम्। तुलापुरुषवत् कुर्य्यात् कुण्डमण्डपवेदिकाः। स्वल्प्रेष्वेकाग्निमत् कुर्य्यात् गुरुरेव समाहितः”। कुण्डमण्डपवेदिका इत्युपलक्षणम्। इह हि देश--काल-वृद्धिश्राद्ध--शिवादिपूजा--ब्राह्मणवाचनाचार्य्यर्त्विग्वरण-मधुपर्कदान--वेदिकोपरिचक्रलेखन--पञ्चवर्णवितानतोरण-पताकादि सर्व्वं{??}मत्स्यपुराणोक्त--तुलापुरुषदानविहितंवेदितव्यम्।
“काञ्चनस्यातिशुद्धस्य धेनुं वत्सञ्च कारयेत्। उत्तमा पल-साहस्रैस्तदर्द्धेन तु मध्यमा। कनीयसी तदर्द्धेन कामधेनुःप्रकीर्त्तिता। शक्तितस्त्रिपलादूर्द्ध्वमशक्तोऽपीह कारयेत्”। अत्र यद्यपि वत्सपरिमाणमनुक्तं तथापि कामधेनुविधानकॢप्तकाञ्चनचतुर्यांशेन वत्सः कल्पनीयः, समस्तधेनुषु परि-मितद्रव्यनिष्कृष्टवत्सनिर्माणकॢप्तिदर्शनादिहापि धेनुदान-त्वाविशेषात् तथैव निश्चीयते। तथा च गुडधेन्वादिषु
“चतुर्थांशेन वत्सः स्यादिति” तत्र तत्र वक्ष्यते।
“वेद्यां कृष्णाजिनं तस्य गुडप्रस्थसमन्वितम्। न्यसेदुपरितां धेनुं महारत्नैरलङ्कृताम्। कुम्भाष्टकसमोपेतां नानाफलसमन्विताम्”। कल्पतरुदाने प्रस्थो व्याख्यातः।
“महारत्नानि, पद्मराग-प्रभृतीनि, वत्सन्दक्षे तु विन्यसेदिति क्वचित्पाठः,
“नानाफलानि, गोगजवाजिस्त्रीपुरुषप्रभृतीनि, सौवर्णानि,कल्पतरुदानोक्तानि।
“तथाष्टादशधान्यानि समन्तात् परिकल्पयेत्। इक्षुमण्य-ष्टकं तद्वन्नानाफलसमन्वितम्। भाजनं चासनं तद्वत्ताम्रदोहनकं तथा”।
“कौशेयवस्त्रद्वयसम्प्रयुक्तां दोपातपत्राभरणाभिरामाम्। सचामरां कुण्डलिनीं सघण्टागणत्रिकापादुकरौप्यपा-[Page1895-b+ 38] दाम्। रंसैश्च सर्वैः परितोऽभिजुष्टां हरिद्रया पुष्पफलै-रनेकैः। अजाजिकुस्तुम्बुरुशर्कराभिः वितानकं चोपरिपञ्चवर्णम्। स्नातस्ततो मङ्गलवेदघोषैः प्रदक्षिणीकृत्यसपुष्पहस्तः। आवाहयेत्ताङ्गुडधेनुमन्त्रैः द्विजाय दद्या-दथ दर्भपाणिः”। घण्टागणत्रिकापादुकाभिः सह वर्त्तत इति सघण्टागण-त्रिकापादुका सा चामौ रौप्यपादा चेति विग्रहः। गणना-साधनत्वाद्गणत्रिका, अक्षमाला गलत्रिकेति क्वचित्पाठः। तत्र गलत्रिका कण्ठभूषणमिति केचित्, केचित्तु गलन्तिकेतिपठित्वा जलपूर्णा कर्करीति व्याचक्षते। रसाः परिभाषाया-मुक्ताः। अजाजि जीरकं, कुस्तुम्बुरुःधान्यकम्। एवमुपकल्पित-सम्भारःपूर्व्ववदधिवासनं विधाय तदन्यदिवसे प्रातः कृतपुण्या-हवाचनोऽग्निकुण्डेषु ऋत्विगुपवेशनादिपूर्णाहुति पर्य्यन्त-कर्म्मशेषसमाप्तिं कृत्वा सर्व्वौषधिजलस्नातः शुक्लमाल्याम्बरोगृहीतकुसुमाञ्जलिर्यजमानस्त्रिःप्रदक्षिणमावृत्य गुडधेनु-मन्त्रैस्तामावाहयेत्। गुडधेनुमन्त्राः।
“या लक्ष्मीः सर्व्व-भूतानाम्” इत्यादयः, तत्प्रकरणे द्रष्टव्याः। आवाहनानन्तरं वक्ष्यमाणमन्त्रेणामन्त्रयेत्।
“त्वं सर्ब्बदेवगणमन्दिर-मङ्गभूता विश्वेश्वरत्रिपथगोदधिपर्व्वतानाम्। त्वद्दानशस्त्रशकलीकृतपातकौघः प्राप्तोऽस्मि निर्वृतिमतीव परां नमामि। लोके यथेप्सितफलर्द्धिविधायिनीं त्वामासाद्य कोहि भव-दुःखमुपैति मर्त्त्यः। संसारदुःखशमनाय यतस्व कामं, त्वांकामधेनुरिति विप्रगणा वदन्ति”।
“आमन्त्र्य शीलकुल-रूपगुणान्विताय विप्राय यः कनकधेनुमिमां प्रदद्यात्प्राप्नोति धाम स पुरन्दरदेवजुष्टं, कन्यागणैः परिवृतंपदमिन्दुमौलेः। ” दानवाक्यमत्र तुलापुरुषोक्तमूहनीयम्। विप्रायेत्येकवचनमेकाग्निविधानपक्षे, अनेकाग्निविधानपक्षेतु प्रकृतीभूततुलापुरुषदानवदाचार्य्यादीनां विभागव्यवस्थातदनन्तरं पुण्याहवाचनवेदिस्थितदेवतापूजनविसर्जनानिकुर्य्यात्। दक्षिणाविचारश्च पूर्व्ववत्। मत्स्य पु॰ उक्तविधिः।
“व्यासौवाच। राजन्निहैकामपि कामधेनुं दद्यात्समुद्दिश्य तु केशवं वा। विप्राय वै सर्व्वगुणोपपन्नांकृत्वा व्रतं कृच्छ्रमनोयमैस्तु। मम्यक् प्रदत्तैस्तु गवांसहस्रैः सवत्सवस्त्रैः सहितैश्च हेम्ना। काले फलं यल्लभतेमनुष्यो न कामधेनोश्च समं द्विजेभ्यः। शतैः सहस्रैश्चतथा हयानां सम्यक्प्रदत्तैश्च महाद्विपानाम्। कन्यारथैर्वा करिवाजियुक्तैः शतैः सहस्रैः सततं द्विजेभ्यः। दत्तैः फलैर्यल्लभते मनुष्यः, समं तथा स्यान्नतु कामधेनोः। [Page1896-a+ 38] यो जाह्नवीतीरगतो हिमाद्रौ सन्तप्यतेऽतीव तपः सदा वै। ब्राह्मं पदं गन्तुमाना द्विजेन्द्रो नैतत् फलं तच्च हिकामधेनोः। चान्द्रायणैः कृच्छ्रंमहापराकैः संशुद्ध्यतेपापयुतो मनुष्यः। कार्त्तिके कृष्णपक्षे तु नरः प्रयत-मानसः। एकादश्यामुपोष्याथ नरो दिनचतुष्टयम्। घृतेन स्नापयेद्विष्णुं गव्येन पयसापि वा। नक्ताशीगोरसैर्हव्यैः पूजयेन्मधुसूदनम्। गन्धपुष्पैः सुनैवेद्यै-र्व्वस्त्राभरणकुण्डलैः। शङ्खासिचक्रोद्यतबाहुविष्णोर्गदाब्जहस्तस्य तु शार्ङ्गपाणेः। अर्घ्यं प्रयच्छामि जनार्दनस्यश्रिया युतस्यापि धराधरस्य। श्रियः पतिं श्रीधरमेक-कान्तं श्रियः सखायं हि श्रियोऽनुकूलम्। नमान्यहंश्रीधरसन्निवासं समर्च्चितो मे प्रददातु कामान्। एवंपूज्य विधानेन श्रिया युक्तैस्तु नामभिः। पृथग्जागरणंकुर्य्यात्, श्रिया सार्द्धं जगत्पतेः। या देवी भार्गवं भेजेकुलं सर्व्वत्र पूजिता। आयातु सा गृहे नन्दा, सुप्रीतावरदा मम। याऽङ्गिरसं सदा देवी सुनन्दा प्रत्युपस्थिता। आयातु मे गृहे सा तु सुप्रीता वरदा सती। सुरभीया भरद्वाजं कामधेनुः
१ सुकामदा। सदा भेजेगृहं सात्रममायातु सुरार्च्चिता। सुशीला कश्वपं या तु भेजे सर्व्वत्रकामदा। सा मे भवतु सुप्रीता कामधेनुर्गृहे सदा। शवलाया वशिष्ठन्तु सम्प्राप्य मुमुदे शुभा। सा मेगृहं सदायातु कामदा वरपूजिता। एवं पूज्य विधा-नेन प्रभाते विमले शुभे। शुक्लाम्वरधरः स्नातः शुक्लमाल्या-नुलेपनः। कृतनित्यक्रियो हृष्टः कुण्डलाङ्गदभूषितः। अनुलिप्ते महीपृष्ठे कृष्णाजिनसुसंस्तृते। तिलप्रस्थेनवाकीर्णेचतुर्वर्णविभूषिते। क्षौमवस्त्रान्विते शुभ्रे मध्वा-ज्यपात्रसंयुते। शुभवस्त्रैः समावृत्य सर्व्वरत्नैरलङ्कृताम्सुवर्णशृङ्गनखुराञ्चतुष्कर्षां मनोरमाम्। क्षीराब्धिपयीसोपेतां धेनुमन्त्रैस्तु पूजयेत्। या धनुः सर्व्वदेवानामृ-षीणां भावितात्मनाम्। क्षीराब्धिनिर्गता या च सा मेभवतु सुस्थिरा। घृतक्षीराभिषेकं च कृत्वा विष्णोःप्रयत्नतः। समभ्यर्च्य यथायोगं गन्धपुष्पादिभिः क्रमात्। गावो ममाग्रतः सन्तु गावः पार्श्वे तु पृष्ठतः। गावो मेहृदये नित्यं गवां मध्ये वसाम्यहम्। प्राङ्मुखोदङमुखोवापि सितयज्ञोपवीतिनीम्। इमां त्वं प्रतिगृह्णीष्व देवदेव!जगत्पते!। सवत्सालङ्कृतां धेनुं गोविन्द! भजतामिति। एवं विप्राय तान्दद्यात्, कृत्वा चैव प्रदक्षिणम्। अनुव्र-जेच्च गच्छन्तं पदान्यष्टौ नराधिप!। अनेन विधिना[Page1896-b+ 38] यस्तु कामधेनुं प्रयच्छति। सर्वकामसमृद्ध्यर्थं स्वर्गलोकेस गच्छति। यद्दत्त्वा सकलां पृथ्वीं राहुग्रस्ते दिवाकरे। तत् फलं प्राप्यते राजन्! काभधेन्वा न संशयः। चिन्ता-मणिः कामधेनुस्तथा भद्रघटो नृप!। त्रीणि समफला-न्याहुर्दानानि मुनिसत्तमाः। सप्तावरान् सप्त परान्आत्मानं चैव मानवः। शतजन्मकृतात्पापान्मोचयन्त्यव-नीपते!। पदेपदेऽश्वमेधस्य फलं प्राप्नोति मानवःदानानामेव सर्व्वेषामुत्तमं परिकीर्त्तितम्। सर्वकामप्रदंधन्यं, पापघ्नं सर्वदं शुभम्। सर्वेषामेव पापानां जातानांमहतामपि। प्रायश्चित्तमिदं शस्तं कथितं ब्रह्मणा नृप!। ब्रह्मविट्--क्षत्र--शूद्राणां कर्त्तव्या यत्नतो नृप!। सर्वकाम-फलार्थाय कामधेनुरियं सताम्। मध्वाज्यतिल--होमेनकामधेनुं--प्रयत्नतः। सकल्पं प्रतिपाद्येह सर्वपृथ्वोप्रदोभवेत्”। वह्निपुराणोक्तकामधेनुदानविधिः। अवशिष्टेति-कर्त्तव्यता च मत्कृततुलादानादिपद्धत्युक्तदिशा ज्ञेया। अथ लिङ्गपुराणोक्तस्तद्विधिः।
“सनत्कुमार उवाच। अथातः संप्रवक्ष्यामि हेमधेनुविधिं क्रमात्। सर्व्वपाप-प्रशमनं देशदुर्भिक्षनाशनम्। उपसर्गविनाशञ्च सर्वव्याधि-निवारणम्। निष्काणान्तु सहस्रेण सुवर्णेन तु कारयेत्। तदर्द्धेनापि वा सम्यक् तदर्द्धार्द्धेन वा पुनः। शतेन वाप्रकर्त्तव्यं सर्वकार्य्येषु सुव्रत!”। सर्वकार्य्येष्विति अव्य-क्नेषु अनुक्तमानेषु सौवर्णेषु देयेषु सहस्रादिशतावरमान-त्वमवधेयमिति इयं चोक्तिः प्रासङ्गिकी वातुले मानान्तर-मुक्तम्।
“त्रिपलादिसहस्रान्तं हेम्ना धेनुं प्रकल्पथेदिति”।
“शिवाग्रे कामधेनुन्तु पलानां पञ्चभिः शतैः। यो ददातिमहासेन! राहुग्रस्ते दिवाकरे। तेन दत्तं भवेत्सर्व-माब्रह्मभुवनान्तिकम्” इति कालोत्तरमतम्।
“गोरूपंसखुरन्दिव्यं सर्व्यलक्षणसंयुतम्। खुराग्रे विन्यसेद्वज्रंशृङ्गे वै पद्मरागकम्। भ्रुवोर्सध्ये न्यसेद्दिव्यं मौक्तिकंमुनिसत्तम!। वेदूर्य्येण स्तनान् कुर्य्याल्लाङ्गूलं नीलनिर्म्मि-तम्। दन्तस्थाने प्रकर्त्तव्यं सर्व्वरत्रविभूषितम्। पशु-वत् कारयित्वा तु वत्सं कुर्य्यात् सुशोभनम्। दशांशकेनकर्त्तव्यं सर्व्वरत्नविभूषितम्”। कामिके तु,
“तुरीयांशेनवत्सकः” इत्युक्तम्।
“पूर्ब्बोक्तवेदिकामध्ये मण्डलञ्च प्रकल्पयेत्। तन्मध्येसुरभिं स्थाप्य सर्व्वतः सर्व्वरत्नकाम्। सवत्सां सुरभि” तत्र वस्त्रयुग्मेन वेष्टयेत्। संपूजयेत्तु गायत्र्यासवत्सां सुरभिं पुनः। अथैकाग्निविधानेन होमं[Page1897-a+ 38] कुर्य्यात् यथाविधि। समिधन्त्वाज्यभागेन पूर्व्ववच्छेष-माचरेत्। शिवपूजा प्रकर्त्तव्या लिङ्गं स्नाप्य घृतादि-भिः। गामालभ्य च गायत्र्या विपेभ्यो दापयेच्च ताम्। दक्षिणा च प्रदातव्या त्रिंशन्निष्कं महामते!”। गायत्र्यागोसावित्र्याख्यस्तोत्रमन्त्रेणेत्यर्थः,
“गोसावित्रीतिमन्त्रेणमन्त्रयीत विचक्षणः” इति वातुलोक्तेः, कामिके तु
“घृताद्यैः पूजयद्देवं सहस्रकलशादिभिः। गामाराध्यतु गायत्र्या विप्रेभ्यो दापयेच्च ताम्। आचार्य्यं पूजयेत्पूर्व्वं केयूरकटकादिभिः। वस्त्रयुग्मञ्च दत्त्वा तु विज्ञाप्यविधिपूर्व्वकम्। दक्षिणा तु प्रदातव्या त्रिंशन्निष्कामहातपः!। त्रिंशन्निष्कदक्षिणादानन्तु एकाग्निपक्ष-विषयम्, अनेकाग्निपक्षे तुलापुरुषवद्दक्षिणा। तदुक्तंशैवे।
“अथैकाग्निविधानं वा समिदाज्यं हविष्ययुक्। त्रिंशन्निष्कावरा देया गुरोरेकाग्निकल्पतः” इति। एकाग्नि-पक्षश्च स्वल्पवित्तविषयः। पूर्ब्बवच्छेषमिति, शेषमनुक्तंकिञ्चित् तदखिलं लिङ्गपुराणोक्ततुलापुरुषविहितमाचरे-दित्यर्थः। कालोत्तरे
“एतस्यास्तु प्रदाता यस्तेन दत्तंचराचरम्। त्रिःसप्तकुलसंयुक्तो विमानैर्दिव्यवर्च्चसैः। शिवलोकमवाप्नोति यावदिन्द्राश्चतुर्द्दश। तदन्ते चक्रवर्त्तीस्यात्, ज्ञानवांस्तु शिवं व्रजेत्”। इति नानाशास्त्रीय-कामधेनुदानम्। वोपदेवधातुपाठव्याख्याने
५ ग्रन्थभेदे।
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कामधेनु/ काम--धेनु f. the mythical cow of वसिष्ठwhich satisfies all desires , cow of plenty(= सुरभि) Katha1s. BrahmaP.
कामधेनु/ काम--धेनु f. N. of a goddess BrahmaP.
कामधेनु/ काम--धेनु f. N. of several works
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--a goddess following रेवती; फलकम्:F1: M. १७९. ७३.फलकम्:/F gift of. फलकम्:F2: Ib. २७९. 4; १०६. ७४.फलकम्:/F
(II)--Jamadagni's cow providing hospita- lity to Haihaya hosts; bound by king's servants, she kicked off its shackles and flew in the air. Br. III. २६. ५४.
Purana Encyclopedia
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
KĀMADHENU : (SURABHI--NANDINĪ).
1) General. She is the first mother of cattle. She is a goddess with marvellous powers and attainments who gives milk whenever needed by gods and sages. The Purāṇas declare that all the cattle in the world today are descended from Kāmadhenu.
2) Three different names. This sacred cow is sometimes called “Kāmadhenu”, at other times, “Surabhi” and also “Nandinī”. They are not three different cows, as some people suppose. See Bhāṣā Bhārata, Araṇya Parva Chapter 9, Verses 7 and 17. There Surabhi and Kāma- dhenu are names used for referring to the same cow. Again, in the Bhāṣā Bhārata, Ādi Parva, Chapter 99, Verse 14, we find the name Nandinī applied to Kāma- dhenu. Thus we may conclude that Kāmadhenu had two other names, viz. Surabhi and Nandinī. But since the term “Surabhirgavi” occurs in Amarakośa, it follows that even ordinary cows may be called “Surabhi”.
3) Birth and Jamily. In the Purāṇas Surabhi is des- cribed variously as Dakṣa's daughter, Kaśyapa's wife, Kaśyapa's daughter, etc. Although at first sight there may appear some discrepancy in these statements, in the light of them we may clearly arrive at the ancestry and birth of Surabhi. Vālmīki Rāmāyaṇa, Araṇya Kāṇḍa, 14th Sarga says that Kaśyapa, the son of Marīci and the grandson of Brahmā married Dakṣa Prajāpati's daughters--Aditi, Diti, Danu, Kālikā, Tāmrā, Krodha- vāśā, Manu and Analā. From verses 20 and 21 in the same Sarga we understand that Surabhi was the daugh- ter of Krodhavaśā, Dakṣa's daughter, by Kaśyapa. In the same Sarga we find that two daughters, Rohiṇī and Gandharvī were born to this Surabhi and from Rohiṇī were born all the cows in the world that we see today and from Gandharvī were born all the horses. It was by her own father Kaśyapa himself that Surabhi's off- springs were born. Therefore, the reference to Surabhi as the wife of Kaśyapa may also be justified.(** In Viṣṇu Purāṇa, Part I, Chapter 15, Surabhi is described as Kaśyapa's wife.**) Śince Krodhavaśā, the daughter of Dakṣa was the mother of Surabhi, actually Surabhi was the grand-daughter of Dakṣa, But in a broad sense, a grand-daughter may be considered as a daughter. So the reference to Surabhi in Bhāṣā Bhārata, Anuśāsana Parva, Chapter 83, Verse 28 as Dakṣa's daughter is correct in that sense.
4) How Kāmadhenu Received Divine Powers. Long ago Aditi, wife of Kaśyapa, conceived Mahāviṣṇu in her womb and began an austere penance standing on one leg. At that time Surabhi went to Kailāsa and offered worship to Brahmā for ten thousand years. The gods who were pleased, came to Surabhi taking Brahmā with them. Brahmā said to her:--‘Surabhi I have made you a goddess. You are now above the three worlds--Heaven Earth and Hell. Your world, “Goloka” will become famous. All people will worship you and the cows who are your off spring.”
From that day on which Brahmā blessed her, Surabhi became a goddess with marvellous spiritual powers. (M.B. Anuśāsana Parva, Chapter 83).
5) More than one Kāmadhenu? There are references to several Kāmadhenus in the Purāṇas. There is one Kāma- dhenu in Vāsiṣṭha's Āśrama. At Varuṇa's yāga we see another Kāmadhenu. There is no ground for believing that there is only one Kāmadhenu and that it was borrowed by each Deva in turn for some particular occasion. It is possible that there were many Kāma- dhenus in the family of Kāmadhenu and they were owned by different Devas. Moreover it is stated that several Kāmadhenus take their origin from sources other than the family of Kaśyapa. One of them is from the ocean of milk. In Mahābhārata, Ādi Parva, Chap- ter 18, we find that when the Devas and Asuras churned the ocean of milk, along with many other precious things, Kāmadhenu also came up to the surface.
There is a reference to another Kāmadhenu in Bhāṣā Bhārata, Udyoga Parva, Chapter 102, There, it is said, Brahmā who got Amṛta swallowed it beyond limit in his avidity and when he vomited, a Kāmadhenu came out from his mouth. That Kāmadhenu is said to be living in the world known as Rasātala. The above- mentioned passage also says that there are four other Kāmadhenus living on the four sides of the Kāmadhenu which lives in Rasātala. They are Saurabhī in the east Haṁsikā in the south, Subhadrā in the west and Dhenu in the north.
The next Kāmadhenu is the one which was born from the side of Śrī Kṛṣṇa. Once Śrī Kṛṣṇa and his consort Rādhā were amusing themselves by amorous pleasures in a remote and secluded place. When they were tired they wished to drink some milk. At that time, Śrī Kṛṣṇa created by his will power, the cow Surabhi and the calf Manoratha, from the left side of his body. Śrī- dāman milked that cow into a new earthen pot and when Śrī Kṛṣna was drinking it, the pot fell down and the milk was spilt all over the floor. The milk which spread over an area of 100 yojanas, became a lake called “Kṣīrasāgara” for Rādhā and her maids to bathe and enjoy water-sports. Numerous cows were born from the pores of Surabhi and they were presented to the Gopas by Śrī Kṛṣṇa. (Devī Bhāgavata, 9th Skandha). Like this, several Kāmadhenus are seen in the Purāṇas. Therefore there is no discrepancy or contradiction in statements declaring that there were many Kāmadhenus in different Āśramas. But since Kāmadhenu had achieved divine powers by Brahmā's grace, it is but rea- sonable to believe that the different Kāmadhenus are really the different forms of the original Kāmadhenu, the daughter of Kaśyapa.
6) Theft of Kāmadhenu by Satyavrata (Triśaṅku). Satya- vrata (Triśaṅku) was the son of Aruṇa, a King of the Ikṣvāku dynasty. He was a vicious and immoral fellow. Once he abducted a Brāhmaṇa girl just at the time of her marriage in her bridal dress. Enraged at this his father drove him away from his palace. Satyavrata wandered about aimlessly in the country and in the forests.
Soon after this there was a famine in the land. Human beings and animals began to die of starvation. At that time Viśvāmitra was performing penance in the forest after leaving behind his wife and children in the country. When he saw that the whole family was in danger of death by starvation, he decided to make some money by selling one of the sons, in order to save the lives of the rest of the family. Satyavrata who came to know of this, met Viśvāmitra and dissuaded him from selling his son. He promised to supply some flesh every day to the family by hunting animals in the forest and keeping the flesh suspended from the branch of a near-by tree. Accordingly, he began leaving the flesh regularly hang- ing from the branch of the tree. One day he could not get any flesh by hunting. That night he went to Vasiṣṭha's āśrama and stole Kāmadhenu. He killed the cow and ate some of its flesh. The rest he gave to Viśvāmitra's family.
The next morning when Vasiṣṭha woke up, he did not see his cow. But he came to know of the whole affair by his intuition. In his fury he cursed Satyavrata and said that the world would brand him with the name “Triśaṅ- ku” because he had committed three heinous sins viz. kill- ing of cows, abducting another man's wife and incurring his father's displeasure. After that Vasiṣṭha restored Kāmadhenu to life. (Devī Bhāgavata, 7th Skandha).
7) Viśvāmitra attacked Kāmadhenu. Once while Viśvā- mitra was a ruling King, he went into a forest to hunt. In the course of his rambles through the forest, he hap- pened to arrive at Vasiṣṭha's Āśrama with his retinue. Vasiṣṭha called Kāmadhenu and ordered her to provide food for Viśvāmitra and his party. Kāmadhenu, by her divine powers, prepared food within a short time and gave them a sumptuous meal; Viśvāmitra was greatly pleased with this amazing feat of Kāmadhenu and he asked Vasiṣṭha to give her to him. He even offered to give crores of cows in return for her. But Vasiṣṭha refused to comply with his request. Then Viśvāmitra tried to seize and take her away by force.
At once Kāmadhenu assumed the form of a terrible monster of destruction. From the different parts of her body emerged fierce warriors who clashed with Viśvā- mitra's followers. All the arrows shot by Viśvāmitra were caught by Vasiṣṭha with his hand. In the end Viśvāmitra admitted that the might of a Brāhmaṇa is superior to the might of a Kṣatriya. (Vasiṣṭha was a Brāhmaṇa and Viśvāmitra a Kṣatriya). Viśvāmitra, soon gave up his kingly duties and began penance, thus turning himself into a “Rājarṣi” (Royal saint). (Vālmīki Rāmāyaṇa, Bāla Kāṇḍa, 52nd Sarga; M.B. Śalya Parva, Chapter 40; M.B. Ādi Parva, Chapter 175).
8) Kāmadhenu was attacked by the Aṣṭa Vasus. (See under the word “Aṣṭavasus”, Para 2).
9) Kāmadhenu cried. (See under the word “Indra”, Para 16).
10) Kāmadhenu revived King Baka. (See under the word “Gautama”).
11) Other details.
(i) Kāmadhenu gave birth to Ajasa, Ekapāt, Ahir- budhnya, Tvaṣṭā and Rudra. Viśvarūpa was the son of Tvaṣṭā. (Agni Purāṇa, Chapter 18).
(ii) Kāmadhenu said that she had no part in the theft of Agastya's lotus. (M.B. Anuśāsana Parva, Chapter 94).
(iii) Śrī Kṛṣṇa turned Govardhana mountain into an umbrella and defeated Indra when Kāmadhenu came to Gokula and bathed Śrī Kṛṣṇa with her milk accord- ing to Bhāgavata, 10th Skandha.
(iv) Once the sage Jamadagni went to Goloka and propitiated Kāmadhenu by his tapas. Kāmadhenu gave her sister Suśīlā to Jamadagni. The sage presented that cow to his. wife Reṇukā. (Brahmāṇḍa Purāṇa, Chapter 61).
_______________________________
*10th word in right half of page 379 (+offset) in original book.