चरणः
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चरणः, पुं क्ली, बह्वृचादिः । (यथा, पञ्चतन्त्रे । ४ । ३ । “न पृच्छेच्चरणं गोत्रं न च विद्यां कुलं न च । अतिथिं वैश्वदेवान्ते श्राद्धे च मनुरब्रवीत् ॥” अपि च महाभाष्यवचनम् । यथा, -- “सकृदाख्यातनिर्ग्राह्या गोत्रं च चरणैः सह ॥” “चरणशब्दो वेदैकदेशवाची कठादिरूपः ।” इति मुग्धबोधटीकाकृद्दुर्गादासः ॥) मूलम् । गोत्रम् । इति मेदिनी । णे, ४७ ॥ (चरतीति । चर + ल्युः । चरत्यनेनेति करणे ल्युट् वा । अधमाङ्गम् । तत्- पर्य्यायः । पादः २ पत् ३ अङ्घ्रिः ४ । इत्यमरः । २ । ६ । ७१ ॥ विक्रमः ५ पदः ६ आक्रमः ७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ क्रमणः ८ चलनः ९ क्रमः १० । इति हेमचन्द्रः । ३ । २८० ॥ पदम् ११ पात् १२ । इति जटाधरः ॥ (यथा, मनुः । ९ । २७७ । “अङ्गुलीग्रन्थिभेदस्य च्छेदयेत् प्रथमे ग्रहे । द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधमर्हति ॥” श्लोकचतुर्थभागः । यथा, वृत्तरत्नाकरे १ अध्याये । “शेषं गाथास्त्रिभिः षड्भिश्चरणैश्चोपलक्षिताः ॥”)
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चरणः [caraṇḥ] णम् [ṇam], णम् [चर्-करणे ल्युट्]
A foot; शिरसि चरण एष न्यस्यते वारयैनम् Ve.3.38; जात्या काममवध्यो$सि चरणं त्विदमुद्धृतम् 39.
A support, pillar, prop.
The root of a tree.
The single line of a stanza.
A quarter.
A school or branch of any of the Vedas;e. g. चरणगुरवः Mv.1; Māl.1; Pt.4.3.
A race.
(In prosody) A dactyl. -णः A foot-soldier.
A ray of light.
णम् Moving, roaming, wandering.
Performance, practising; Ms.6.75.
Conduct of life, behaviour (moral).
Accomplishment.
Eating, consuming.
Course.
Acting, dealing, managing, conduct.
Fixed observance of any class, age (as priesthood &c.);
studying under strict rules of ब्रह्मचर्य; विशुद्धवीर्याश्चरणोपपन्नाः Mb.5.3.7. -Comp. -अचलः The setting mountain; यातो$स्तमेष चरमाचलचूड- चुम्बी Murāri. -अमृतम्, -उदकम् water in which the feet of a (revered) Brāhmaṇa or spiritual guide have been washed. -अरविन्दम्, -कमलम्, -पद्मम् a lotuslike foot. -आयुधः a cock; आकर्ण्य संप्रति रुतं चरणायुधानाम् S. D. -आस्कन्दनम् trampling, treading under foot.-उपधानम् A foot-rest; कृष्णा च तेषां चरणोपधाने Mb. 1.193.1. -गत a. fallen at the feet, prostrate. -ग्रन्थिःm., -पर्वन् n. the ankle. -न्यासः a footstep. -पः a tree.-पतनम् falling down or prostration (at the feet of another); Amaru.17. -पतित a. prostrate at the feet; Me.15.
पातः tread, trampling.
footfall.
prostration. -योधिन् m. (= -आयुधः) विहिता वृक्षमूले तु वृत्तिश्चरणयोधिनाम् Rām.4.58.31. -व्यूहः A book dealing with the śākhās of the vedas.
शुश्रूषा, सेवा prostration.
service, devotion.