चान्द्र
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चान्द्रम्, क्ली, (चन्द्रस्य इदम् । चन्द्र + अण् । यद्वा, चन्द्राय चन्द्रलोकप्राप्तये इदम् ।) चान्द्रा- यणम् । इति प्रायश्चित्ततत्त्वम् ॥
चान्द्रः, पुं, (चन्द्रस्यायम् । “तस्येदम् ।” ४ । ३ । १२० । इत्यण् ।) चन्द्रकान्तमणिः । इति हेमचन्द्रः । ४ । १३३ ॥ चान्द्रमासः । इति शब्दरत्नावली ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चान्द्र¦ त्रि॰ चन्द्रस्येदम् अण्।
१ चन्द्रसम्बन्धिनि दिनमासादौ
२ तन्माने च।
“अर्काद्विनिः सृतः प्राचीं यद्यात्यहरहःशशो। तच्चान्द्रमानमंशैस्तु ज्ञेया द्वादशभिस्तिथिः” सू॰ सि॰
“सूर्यात् समागमं त्यक्त्वा विनिसृतः पृथग्भूतः संश्चन्द्रो-ऽहरहः प्रतिदिनं यत् यत्मङ्ख्यामितं प्राचीं पूर्वां[Page2912-b+ 38] दिशं गच्छति तत् प्रतिदिनं चान्द्रमानं तत्तु गत्यन्तरां-शमितम्। ननु सौरदिनं सूर्य्यांशेन यथा भवति तथै-तद्रूपैर्भागैः कियद्भिः पूर्णं चान्द्रं दिनं भवतीत्यत आह। अंशैरिति। भागैस्तुकारात् सूर्य्यचन्द्रान्तरोत्पन्नैस्तस्यतद्रूपत्वात्। द्वादशभिर्द्वादशसङ्ख्याकैस्तिथिर्ज्ञेया। एकंचान्द्रदिनं ज्ञेयमित्यर्थः। एतदुक्तं भवति सूर्य्यचन्द्र-योगाच्चान्द्रदिनप्रवृत्तेः पुनर्योगे माससमाप्तेर्भगणान्तरेणचान्द्रो मासस्त्रिंशच्चान्द्रदिनात्मकः। अतस्त्रिंशद्दिनैर्यदि-भगणांशान्तरं तदैकेन किमिति। द्वादशभागैरेकं चान्द्र-दिनम्।
“दर्शः सूर्येन्दुसङ्गमः” इत्यभिधानाद्दर्शावधिकमा-सस्य त्रिंशत्तिथ्यात्मकत्वात् तिथिश्चान्द्रदिनरूपेति। अथचान्द्रव्यवहारमाह” र॰ न॰
“तिथिः करणमुद्वाहः क्षौरंसर्वक्रियास्तथा। व्रतोपवासयाश्राणां क्रिया चान्द्रेणगृह्यते” सू॰ सि॰।
“तिथिः प्रतिपदाद्या करणं ववादिकमुद्वाहो विवाहःक्षौरं चौलकर्म। एतदाद्याः सर्वक्रिया व्रतबन्धाद्युत्सवरूपा व्रतोपवासयात्राणां नियमोपवासगमनानां क्रियाकरणम्। तथा समुच्चयार्थकः। चान्द्रमानेन गृ-ह्यते अङ्गीक्रियते। अथ चान्द्र मासं प्रसङ्गात्पितृमानं चाह” र॰ ना॰।
“त्रिंशता तिथिभिर्मासश्चान्द्रः पित्र्यमहः स्मृतम्” सू॰ सि॰
“कालेन येनैति पुनः शशीनं क्रामन् भचक्रंविवरेण गत्या। मासः सचान्द्रोऽङ्गयमाः कुरामाःपूर्ण्णेषवः।
२९ ।
३१ ।
५० । स्तत्कुदिनप्रमाणम्” सि॰ शि॰
“दर्शान्ते किल शशी रविणा युक्तो भवति। ततोद्वावपिपूर्व्वतो गच्छतः। तयीः शशी शीघ्रगत्वात् प्रत्यहं गत्य-न्तरेणाग्रतो याति। एवं गच्छंश्चक्रकला
२१
६०
० तुल्य-मन्तरं यदाग्रतो याति तदा रविणा योगमेति। तयोःकालयोरन्तरालं चन्द्रमासः। तत्प्रमाणमनुपातेन। चन्द्रार्कयोर्मध्यगती आदौ सम्यक् सावयवे कृत्वा यदिगत्यन्तरेणैकं कुदिनं लभ्यते तदा चक्रकलातुल्येनान्तरेणकियन्तीत्यनुपातेन चान्द्रमासे कुदिनानि लभ्यन्ते।
२९ ।
२१ ।
५० ”। प्रमिता॰। अधिकं गौणचान्द्रशब्दे
२७
३५ पृ॰ दृश्यम्। आपस्तम्बः
“चन्द्रमाः कृष्ण-पक्षान्ते सूर्य्येण सह युज्यते। सन्निकर्षादथारभ्य सन्नि-कर्षावधिः परम्। चन्द्रार्कयोः रवेर्मासश्चान्द्र इत्यभि-धीयते” विष्णु स॰।
२ चान्द्रायणव्रते न॰।
“चान्द्रं कृच्छ्रंतदर्द्धं च ब्रह्मक्षत्रविशां विधिः” प्रा॰ त॰।
“चान्द्रं[Page2913-a+ 38] चान्द्रायणम्” रघु॰।
३ चन्द्रकान्तमणौ पु॰ हेमच॰।
४ चन्द्रसम्बन्धिमात्रे त्रि॰ स्त्रियां ङीप्
“गुरुकाव्यानुगांबिभ्रत् चान्द्रीमभिनभः श्रियम्” माघः। सा च
५ श्वेत-कण्टकार्य्यां राजनि॰।
६ आर्द्रके न॰ राजनि॰।
७ मृगशीर्षनक्षत्रे न॰ तस्य तद्देवताकत्वञ्चाश्लेषाशब्दे
४९
७ पृ॰ उक्तम्
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चान्द्र¦ mfn. (-न्द्रः-न्द्री-न्द्रं) Lunar, relating to the moon, regulated by it, &c. m. (-न्द्रः)
1. The Chandrakanta or moongem.
2. A month, a lunar month.
3. The light fortnight or half month, during which the moon is on the increase. (-न्द्रं) The Chandrayana observance: see चान्द्रायण f. (-न्द्री) Moonlight. E. चन्द्र the moon, and अण् affix of relation. चन्द्रस्य इदम् |
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चान्द्र [cāndra], a. (-न्द्री f.) [चन्द्रस्येदम् अण्] Relating to the moon, lunar; गुरुकाव्यानुगां बिभ्रच्चान्द्रीमभिनभः श्रियम् Śi.2.2.
द्रः A lunar month.
The bright fortnight (शुक्लपक्ष).
The moon-stone.
द्रम् The vow called चान्द्रायण q. v.
Fresh ginger.
The lunar mansion called मृग- शीर्ष. -द्री Moonlight; cf. Śi.2.2. -Comp. -आख्यम् fresh ginger. -भागा the river Chandrabhāgā. -मासः a lunar month. -व्रतिकः one who observes the चान्द्रायण vow. q. v.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चान्द्र mf( ई)n. (fr. चन्द्र)lunar Jyot. VarBr2S. Su1ryas. Katha1s. etc.
चान्द्र mf( ई)n. composed by चन्द्र, Praud2h.
चान्द्र m. a lunar month(See. गौण, मुख्य) L.
चान्द्र m. the light half of a month W.
चान्द्र m. the moon-stone L.
चान्द्र m. a pupil of the grammarian चन्द्रSiddh. on Pa1n2. 3-2 , 26 and vii , 2 , 10 Praud2h. Vop. Sch.
चान्द्र n. ( scil. व्रत)the penance चान्द्रायण(See. ) , Pra1yas3c.
चान्द्र n. ( scil. अहन्)Monday Vishn2. lxxviii , 2
चान्द्र n. a kind of Solanum L.
चान्द्र n. Serratula anthelminthica L.
चान्द्र n. N. of a princess Ra1jat. vii , 1503.