चिति
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चितिः, स्त्री, (चीयतेऽस्यामग्निरिति । चि + अधि- करणे क्तिः ।) चिता । (यथा, भागवते । ४ । २८ । ५० । “चितिं दारुमयीं चित्वा तस्यां पत्युः कलेवरम् ॥”) समूहः । इति मेदिनी । ते, १८ ॥ दुर्गा । यथा, “चितिश्चैतन्यभावाद्वा चेतना वा चितिः स्मृता । महान् व्याप्य स्थिता सर्व्वं महा वा प्रकृति- र्म्मता ॥” इति देवीपुराणे ४५ अध्यायः ॥ * ॥ भित्तिस्थेष्टिकादिसङ्ख्याज्ञानार्थाङ्कविशेषः । यथा, चितौ करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम् । “उच्छ्रयेण गुणितं चितेः किल क्षेत्रसम्भवफलं धनं भवेत् । इष्टिकाघनहृते घने चिते- रिष्टिकापरिमितिश्च लभ्यते ॥ इष्टकोच्छ्रयहृदुच्छ्रितिश्चितेः स्युः स्तराश्च दृषदां चितेरपि ॥ उदाहरणम् । अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यं विस्तारो द्बादशाङ्गुलः । उच्छ्रितिस्त्र्यङ्गुला यस्यामिष्टिकास्ताश्चितौ किल ॥ यद्विस्तृतिः पञ्चकराष्टहस्तं दैर्घ्यञ्च यस्यां त्रिकरोच्छ्रितिश्च । तस्यां चितौ किं फलमिष्टिकानां सङ्ख्या च का ब्रूहि कतिस्तराश्च ॥ इष्टिकायाः घनहस्तमानम्(३/६४)चितेः क्षेत्र- फलम् ४० । उच्छ्रयेण गुणितं चितेर्घनफलम् १२० । लब्धा इष्टिकासङ्ख्या २५६० । स्तरसङ्ख्या २४ । एवं पाषाणचयेऽपि । इति चितिव्यवहारः ॥” इति लीलावती ॥ (इष्ट्यङ्गविशेषः । यथा, मार्क- ण्डेये । २२ । ९ । “चितयस्तत्र कर्त्तव्या नान्तरिक्षगता यतः ॥”)
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चिति स्त्री।
चिता
समानार्थक:चिता,चित्या,चिति
2।8।117।2।5
परासुप्राप्तपञ्चत्वपरेतप्रेतसंस्थिताः। मृतप्रमीतौ त्रिष्वेते चिता चित्या चितिः स्त्रियाम्.।
सम्बन्धि1 : मृतशरीरम्
पदार्थ-विभागः : , इन्धनजम्
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चिति¦ स्त्री चि + आधारे क्तिन्।
१ चितायाम् तत्कर-णदेशादिः का॰ श्रौ॰
२५ ।
७ ।
१५ । सूत्रोक्तो यथा
“वितानं साधयित्वा समे बहुलतृणेऽन्तराग्नौ चितिंचिनोति”
१५ सू॰ वितानसाधनमग्नीनां यथादेशस्थापनंकृत्वा समे तृणबहुले देशेऽन्तराग्नौ काष्ठैः चितिं चिनो-ति” कर्कः
“पूर्वतरम् उद्धृत्य क्षीरिणीः पुरुषाहूतीः”
१६ सू॰
“पुरुषआह्वानं यासामोषधीनाम् ताउद्धृत्य” देव॰
“क्षीरयुक्ताः पुरुषाहूतीः पुरुषनाम्नीः पुंलिङ्गशब्दा-भिधेयाः अर्काद्याः” कर्कः।
“विशाखाशराश्मगन्धापृश्निपर्ण्यध्यण्डाश्च”
१७ सू॰
“उद्धृत्येति वर्त्तते विशाखादूर्वा शरोमुञ्जः पृश्निपर्णी माषपर्णी अध्यण्डा ढणढ-णिक्वा” देव॰
“अश्वगन्धा आसन्धिः पृश्निपर्णी लक्ष्मणेत्यपरे अध्यण्डा च व्रह्ममाण्डूकीति निगमे” कर्कः
“चिति-वच्च” कात्या॰ श्रौ॰
२१ ।
३ ।
२१
“देशो भवति तद्गुणयुक्तइत्यर्थः। स चितिवत् मृतस्य दाहार्थं यादृशैः काष्ठै-श्चितिर्विहिता तादृशे देशे” कर्कः। भावे क्तिन्।
२ समूहेमेदि॰। अग्न्यादेः
३ चयने संस्कारभेदे। अग्नि-चयनप्रकारः शत॰ ब्रा॰
७ ।
१ ।
१ ।
१ ।
“गार्हपत्यं चेब्यन्पलाशशाखा व्युदूहति अवस्यति ह्यैतद् गार्ह-पत्यं चिनोति इत्यादिके” विस्तरेणोक्तः। चीय-तेऽस्याम् आधारे क्तिन् अग्निचयनाधारे
४ इष्टकाभेदेतासामुपधानादि संस्काराः शत॰ व्रा॰
८ ।
१ ।
१ ।
१ ।
“प्राणभृत उपदधाति। प्राणा वै प्राणभृतः प्राणा-नेवैतदुपदधाति ताः प्रथमायां चितावुपदधाति”
“एषोऽ-ग्नेर्यत् प्रथमा चितिः पुरस्तात्तत् प्राणानुपादधाति तस्मा-दिमे पुरस्तात् प्राणाः इत्यादिके उक्ता दृश्या”।
“प्रथमो-त्तमयोः पादमात्रीरतिरिक्ताः” कात्या॰ श्रौ॰
१७ ।
७ ।
२९ ।
“प्रथमोत्तमयोश्चित्योरतिरिक्ता सा पादमात्री भवतिनातोऽतिरिक्ता चेति” कर्कः प्रथमापञ्चम्योः अतिरिक्ता यामहत्य इष्टकास्ताः पादमात्रीरुपदधाति” स॰ व्या॰।
५ कु-ड्यस्थ्येष्टकादीनां समूहविशेषे। इष्टकामानेन चितिमान-ज्ञानोपयोगिव्यवहारः चितिव्यवहारः। स च लीला॰दर्शितो यथा चितौ करणसूत्रं सार्द्धवृत्तम्।
“उच्छ्रयेणगुणितं चितेः किल क्षेत्रसम्भवफलं घनं भवेत्। इष्टिका-घनहृते घने चितेरिष्टिकापरिमितिश्च लभ्यते। इष्टि-कोच्छ्रयहृदुच्छ्रितिश्चितेः स्युः स्तराश्च दृषदां चितेरपि। [Page2932-a+ 31] उदाहरणम्। अष्टादशाङ्गुलं दैर्घ्यं विस्तारो द्वाद-शाङ्गुलः। उच्छ्रितिस्यङ्गुला यासामिष्टिकास्ताश्चितौकिल। यद्विस्तृतिः पञ्चकराष्टहस्तं दैर्घ्यं च यस्यांत्रिकरोच्छ्रितिश्च। तस्यां चितौ किं फलमिष्टिकानांसङ्ख्या च का ब्रूहि कति स्तराश्च। न्यासः। इष्टिकायाः घनहस्तमानं
३६
४ चितेः क्षेत्रफलम्
४० । उच्छ्रयेण गुणितं चितेर्घनफलम्
१२
० । लब्धा इष्टिकासङ्ख्या
२५
६० । स्तरसङ्ख्या
२४ । एवं पाषाणचयेऽपि।
“चितेः कपि” पा॰ कपि परे दीर्घः एकचितीकः
“पञ्च-चितिकोऽग्निः” इत्यादौ छन्दसि न दीर्घः। चाय--दीप्तौक्तिन् चिभावः।
६ चैतन्ये स्वयंप्रकाशे चिच्छब्दार्थे स्त्री
“आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निर्विशेषचितिरेव केवला”
“संक्षे पशारी॰।
७ दुर्गायाम्।
“चितिश्चैतन्यभा-वाद्वा चेतना वा चितिः स्मृता। महान् व्याप्य स्थितासर्वान् महा वा प्रकृतिर्म्मता” देवीभाग॰ पु॰
४५ अ॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चिति¦ f. (-तिः) Collecting, gathering. (-तिः-ती)
1. funeral pile.
2. A heap, a quantity.
3. A pile, a stack.
4. An oblong with quadrangular sides. E. चि to collect, affix आधारे क्तिन् and optionally ङीष् is added.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चितिः [citiḥ], f. [चि-आधारे क्तिन्]
Collecting, gathering.
A heap, multitude, quantity.
A layer, pile, stack; सभ्यावसथ्यं चितयो$सवो हि ते Bhāg.3.13.37.
A funeral pile.
An oblong with quadrangula rsides.
The understanding. -m. The thinking mind.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चिति f. a layer (of wood or bricks etc. ) , pile , stack , funeral pile TS. v S3Br. vi , viii Pa1n2. 3-3 , 41 Mn. iv , 46 MBh. etc. (metrically तीHariv. 2227 and 12360 )
चिति f. N. of S3Br. xiii
चिति f. collecting , gathering W.
चिति f. a heap , multitude Prab. ii , 17
चिति f. an oblong with quadrangular sides W. (See. इध्म-; अमृत-and ऋषि-चिति.)
चिति f. (only dat. तये, Ved. inf. )understanding VS.
चिति m. the thinking mind Devi1m. v , 36 Prab.
चिति See. 4. चित्.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--a Jayadeva. Br. III. 4. 2.
(II)--(एत्य्।) he who gathers the means for enjoy- ment. वा. 4. ३८.
(III)--the twins of प्रजापति in the २३र्द् kalpa; Cinta came out of contemplation. वा. २१. ५३. [page१-600+ २५]
Vedic Rituals Hindi
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
चिति स्त्री.
(चि+क्तिन्) 1. ईंटों का चयन (राशीकरण), विशेषतः चयन में वेदि के लिए, आप.श्रौ.सू. 16.35.8; पाँच परतों में निर्मित (पञ्चचितिका, 15.3); परतों (तहों) में निश्चित संख्या में ईटें होती हैं (इग्ग्लिंग, श. ब्रा. अं. XLIII, 22) ये विशिष्ट नाम वाली हैं ः स्वयमातृण्णा, लोकम्पृणा, यजुष्मती, आषाढा इत्यादि; प्रत्येक तह मिट्टी से अलग की गई होती है, अलग स्थापित एवं ‘चात्वाल’ से ली जाती हैं। वेदि का आकार विभिन्न प्रकार का होता है ः द्रोण (बाल्टी), चक्र, श्येन (बाज) इत्यादि, का.श्रौ.सू. 16.5.91; गार्हपत्य-अगिन्-स्थान का भी चयन होता है, बौ.शु.सू. 2.66.71; अगिन्-वेदि के चयन के लिए प्रयुक्त ईंट, का.श्रौ.सू 17.3.21, 25; द्रष्टव्य-अगिन्चयन. रथचक्र