जाङ्गल
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जाङ्गलम्, क्ली, (जाङ्गलेषु स्थलजपशुविशेषेषु भवम् । जाङ्गल + अण् ।) मांसम् । इति हेमचन्द्रः ॥
जाङ्गलः, पुं, (जङ्गले भवः । जङ्गल + अण् ।) कपिञ्जलपक्षी । इति मेदिनी । ले, ९५ ॥ निर्व्वारिदेशः । इति शब्दरत्नावली ॥ (अस्य लक्षणं यथा, -- “स्वल्पोदकतृणो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः । स ज्ञेयो जाङ्गलो देशः बहुधान्यादिसंयुतः ॥”) भावप्रकाशमतेऽस्य लक्षणं यथा, -- “आकाशशुभ्र उच्चश्च स्वल्पपानीयपादपः । शमीकरीरविल्वार्कपीलुकर्कन्धुसङ्कुलः ॥ हरिणैणर्क्षपृषतगोकर्णखरसङ्कुलः । सुस्वादुफलवान् देशो वातलो जाङ्गलः स्मृतः ॥” (“खरपरुषविशालाः पर्व्वताः कण्टकीर्णाः दिशि दिशि मृगतृष्णा भूरुहाः शीर्णपर्णाः । अतिखररविरश्मिः पांशुभृत् शुष्कभूमिः सरसरसविहीनः कूपकाम्भःप्रकर्षः ॥ तदनुविरसशस्याद्दारुणो गोमनुष्यः प्रभवति रसमांसं रूक्षभावञ्च सम्यक् । पुनरपि हिमवाहं शालिशस्यं न चेक्षु- र्भवति रुधिरपित्तं कोपमाशु ह्युपैति ॥” इति च हारीते प्रथमस्थाने चतुर्थेऽध्याये ॥) तस्य गुणाः । वातपित्तकारित्वम् । उष्णत्वम् । रूक्षत्वञ्च । तद्देशीयजलगुणः । अनूपदेशात् विपरीतत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ रूक्षत्वम् । लवणत्वम् । लघुत्वम् । तनुत्वम् । पथ्यत्वम् । वह्निकफबहुविकारकारित्वञ्च । इति भाव- प्रकाशः ॥ जङ्गलदेशोद्भवश्च ॥
जाङ्गलः, त्रि, स्थलजपशुविशेषः । यथा, -- “हरिणैणकुरङ्गर्ष्यपृषतन्यङ्कुशम्बराः । राजीवोऽपि च मुण्डी चेत्याद्या जाङ्गलसंज्ञकाः ॥ हरिणस्ताम्रवर्णः स्यादेणः कृष्णः प्रकीर्त्तितः । कुरङ्ग ईषत्ताम्रः स्याद्धरिणाकृतिको महान् ॥ ऋष्यो नीलाण्डको लोके स रोरु इति कीर्त्तितः । पृषतश्चन्द्रबिन्दुः स्याद्धरिणात् किञ्चिदल्पकः ॥ न्यङ्कुर्बहुविषाणोऽथ शम्बरो गवयो महान् । राजीवस्तु मृगो ज्ञेयो राजीभिः परितो वृतः ॥ यो मृगः शृङ्गहीनः स्यात् स मुण्डीति निगद्यते ॥” तस्य मांसस्य गुणाः । मधुरत्वम् । रूक्षत्वम् । कषायत्वम् । लघुत्वम् । वल्यत्वम् । बृंहणत्वम् । वृष्यत्वम् । दीपनत्वम् । दोषहरत्वम् । मूकत्व- प्तिन्मिनत्वगद्गदत्वार्द्दितवाधिर्य्यारुचिच्छर्द्दिप्रमेह सुखजरोगश्लीपदगलगण्डवायुनाशित्वञ्च । इति भावप्रकाशः ॥ शीतत्वम् । मनुष्यहितत्वम् । इति राजवल्लभः ॥ * ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जाङ्गल¦ पु॰ जङ्गले भवः जङ्गलप्रायो वा अण्।
१ वनप्राये
२ जङ्गलस्थपशुमांसे तत्रत्ये
३ उदके च शब्दार्थचि॰।
“अल्पोदकतृणो यस्तु प्रवातः प्रचुरातपः। स ज्ञेयो[Page3084-a+ 38] जाङ्गलो देशो बहुधान्यादिसंयुतः” कुल्लू॰ धृतवाक्योक्त-लक्षणे
४ देशभेदे पु॰। भावप्र॰ अन्यथा तल्लक्षणमुक्तं यथा(
“आकाशशुभ्र उच्चश्च स्वल्पपानीयपादपः। शमी-करीरविल्वार्कपीलुकर्कन्धुसङ्कुलः। हरिणैणर्ष्यपृषतगोकर्णखरसङ्कुलः। सुखादुफलवान् देशो वातलो-जाङ्गलः स्मृतः”।
“बहूदकनगोऽनूपः कफमारुतरोगवान्। जाङ्गलो-ऽल्पाङ्गशाखी च पित्तासृङ्मारुतोत्तरः” तद्देशगुणा-स्तत्रोक्ता जाङ्गलानां पशूनां विशेषः तन्मांसगुणाश्च तत्रैवोक्ता यथा
“हरिणैणकुरङ्गर्ष्यपृषतन्यङ्कुशंवराः। राजीवोऽपि च मुण्डी चेत्याद्याःजाङ्गलसंज्ञकाः। हरिणस्ताम्रवर्णः स्यादेणः कृष्णःप्रकीर्त्तितः। कुरङ्ग ईषत्ताम्रः स्यादेणतुल्याकृतिर्म-हान्। ऋष्यो नीलाङ्गको लोके सारोह्य इति की-र्त्तितः। पृषतश्चन्द्रविन्दुः स्याद् हरिणात् किञ्चिद-ल्पकः। न्यङ्कुर्बहुविषाणोऽथ शंवरो गवयो महान्। राजीवस्तु मृगो ज्ञेयो राजिभिः परितोवृतः। यो मृगःशृङ्गहीनः स्वात् स मुण्डीति निगद्यते। जाङ्गलाःव्रायशः सर्वे पित्तश्लेष्महराः स्मृताः। किञ्चिद्वातकराश्चापिलघवो बलवर्द्धनाः”।
“तत्रेमे कुरुपाञ्चालाः शाल्वामाद्रेयजाङ्गलाः” भा॰ भी॰
९ अ॰।
५ कपिञ्जलखगेपु॰ स्त्री मेदि॰ स्त्रियां जातित्वात् ङीष्।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जाङ्गल¦ mfn. (-लः-ली-लं)
1. Rural, picturesque, diversified with hill, vale, wood, and water, (country)
2. Wild, jangali, barbarous, savage.
3. Wild, (not tame, as an animal, &c.) m. (-लः) The francoline partridge. f. (-ली) Cowach, (Carpopogon pruriens.) n. (-लं)
1. Flesh
2. Game, the flesh of deer, &c. E. जङ्गल a wilderness, and अण् aff. जङ्गले भवः जङ्गलप्रायो वा |
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जाङ्गल [jāṅgala], a., (-ली f.) [जङ्गले भवः जङ्गलप्रायो वा अण्]
Rural, picturesque.
Wild.
Savage, barbarous.
Arid, desert. -लः The francoline partridge. -लम् Flesh, flesh of deer &c.; Māl.5.5.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
जाङ्गल mfn. (fr. जङ्ग्)arid , sparingly grown with trees and plants (though not unfertile ; covered with jungle W. ) Mn. vii , 69 Ya1jn5. i , 320 Sus3r. etc.
जाङ्गल mfn. found or existing in a jungly district (water , wood , deer) Sus3r.
जाङ्गल mfn. made of arid wood , coming from wild deer , i , iii Hcat. i , 5 , 375
जाङ्गल mfn. wild , not tame W.
जाङ्गल mfn. savage W.
जाङ्गल m. the francoline partridge Sin6ha7s. xxvi , 2
जाङ्गल m. N. of a man S3atr. x , 138 ff.
जाङ्गल m. pl. N. of a people MBh. v , 2127 ; vi , 346 and 364 (See. कुरु-)
जाङ्गल n. venison Sus3r.
जाङ्गल n. meat Ba1lar. iii , 3
जाङ्गल n. for गुलSee.
जाङ्गल n. for गुलीSee.
जाङ्गल n. See. ऋषि-जाङ्गलिकी.
Purana Encyclopedia
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Jāṅgala : m. (pl.): Name of a Janapada (forest area as part of the Kuru country ?) and its residents.
A. Location: Mentioned by Saṁjaya among the northern Janapadas of the Bhāratavarṣa (ata ūrdhavaṁ janapadān nibodha gadato mama) 6. 10. 37, 5; (śālvamādreyajāṅgalāḥ) 6. 10. 37.
B. Epic events:
(1) Kṛṣṇa saw the inhabitants of Jāṅgala (here as opposed to pattanavāsinaḥ ?) attending the Rājasūya and acting as servers at meals (ye te jāṅgalavāsinaḥ…āgātān aham adrākṣaṁ yajñe te pariveṣakān) 3. 48. 19, 22;
(2) Saṁjaya told Dhṛtarāṣṭra that the entire Kuru country along with the Jāṅgala had belonged to him (kṛtsaṁ rājyaṁ…kuravas te sajāṅgalāḥ) 5. 53. 6-7; [See Kurujāṅgala ].
_______________________________
*3rd word in left half of page p732_mci (+offset) in original book.
Mahabharata Cultural Index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Jāṅgala : m. (pl.): Name of a Janapada (forest area as part of the Kuru country ?) and its residents.
A. Location: Mentioned by Saṁjaya among the northern Janapadas of the Bhāratavarṣa (ata ūrdhavaṁ janapadān nibodha gadato mama) 6. 10. 37, 5; (śālvamādreyajāṅgalāḥ) 6. 10. 37.
B. Epic events:
(1) Kṛṣṇa saw the inhabitants of Jāṅgala (here as opposed to pattanavāsinaḥ ?) attending the Rājasūya and acting as servers at meals (ye te jāṅgalavāsinaḥ…āgātān aham adrākṣaṁ yajñe te pariveṣakān) 3. 48. 19, 22;
(2) Saṁjaya told Dhṛtarāṣṭra that the entire Kuru country along with the Jāṅgala had belonged to him (kṛtsaṁ rājyaṁ…kuravas te sajāṅgalāḥ) 5. 53. 6-7; [See Kurujāṅgala ].
_______________________________
*3rd word in left half of page p732_mci (+offset) in original book.