त्रिष्टुभ्
यन्त्रोपारोपितकोशांशः[सम्पाद्यताम्]
कल्पद्रुमः[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
त्रिष्टुप्, [भ्] स्त्री, (त्रिषु स्थानेषु स्तुभ्यते जडी- क्रियते इति । स्तुभ जडीकरणे + क्विप् । षत्वम् ।) छन्दोविशेषः । इति छन्दोमञ्जरी ॥ (यथा, वाजसनेयसंहितायाम् । ९ । ३३ । “इन्द्र एकादशाक्षरेण त्रिष्टु भमुदजयत्तामुज्जे- षम् ॥”) अस्य विवरणं छन्दस्शब्दे द्रष्टव्यम् । अस्योत्पत्तिविवरणं यथा, श्रीभागवते । ३ । १२ । २९ । “तस्योष्णिगासील्लोमभ्यो गायत्त्री च त्वचो विभोः । त्रिष्टुप् मांसात् स्नुतोऽनुष्टुप् जगत्यस्थ्नः प्रजा- पतेः ॥ मज्जायाः पङ्क्तिरुत्पन्ना बृहती प्राणतोऽभ- वत् ॥”
वाचस्पत्यम्[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
त्रिष्टुभ्¦ स्त्री त्रिषु स्थानेषु स्तुभ्यते स्तुभ्--क्विप् षत्वम्। एकादशाक्षरपादके वर्णवृत्ते छन्दोभेदे
“गायत्र्युष्णिगनु-ष्टुप् च वृहती पङ्क्तिरेव च। त्रिष्टुप् च जगती चैव” वृ॰ र॰। प्रस्तावे तस्याः
२०
४८ भेदाः।
“एकादशाक्षरावै त्रिष्टुप् गायत्री क्षत्रं त्रिष्टुप्” शत॰ ब्रा॰
१ ।
३ ।
५ ।
५ ।
“तथैवमाध्यन्दिनं सवनमतन्वत” इत्युपक्रमे
“एकादशाक्षरात्रिष्टुभ् तस्मादाहुस्त्रैष्टुभं माध्यन्दिनं सवनमिति” शत॰ ब्रा॰
४ ।
३ ।
२ ।
८ ।
२ तच्छन्दोऽभिमानिदेवतायाञ्च।
“इन्द्र एकादशाचरेण त्रिष्टुभमुदजयत्” यजु॰
९ ।
३० ।
“इन्द्रो देवः एकादशाक्षरेण छन्दसा त्रिष्टुभं त्रिष्टुप्छन्दोऽभिमानिनीं देवतामुदजयत्” वेददीपः। प्रसङ्गात्छन्दोऽभिमानिदेवताः सर्वानुक्तमणिकायां
४ अ॰ उक्ताःप्रदर्श्यन्ते।
“अथातश्छन्दोदेवता गायत्र्या अग्नि-रुष्णिहः सविताऽनुष्टुभः सोमोवृहत्या वृहस्पतिः, पङ्-क्तेर्वरुणस्त्रिष्टुभ इन्द्रो जगत्याविश्वे देवा बिराजोमित्रः, स्वराजो वरुणोऽतिच्छन्दसः प्रजापतिर्विच्छन्दसोवायुर्द्विपदायाः पुरुष एकपदाया ब्रह्मा। सर्वाऋचः आग्नेय्यः सर्वाणि यजूंषि वायव्यानि सर्वाणिसामानि सौराणि सर्वाणि ब्राह्मणानि च। स्वा-हाकरस्याग्निर्वषट्कारस्य विश्वे देवाः। कर्मारम्भेमन्त्राणां देवता वेदितव्याः संन्यस्य मनसि देवतांततो हबिर्हूयते देवतामविज्ञाय यो जुहोति देवास्तस्यहविर्न जुषन्ते। स्वाध्यायमपि योऽधीते मन्त्रदैवतज्ञःसोऽमुष्मिन् लोके देवैरपीद्ध्यते। तस्माच्च देवता वेद्यामन्त्रे मन्त्रे प्रयत्नतः। मन्त्राणां देवताज्ञानान्मन्त्रार्थम-धिगच्छति”। शब्दब्रह्मात्मनः मांसात् तस्या उत्पत्तिःभाग॰
३ ।
१२ ।
२९ श्लो॰ उक्ता यथा
“तस्योष्णिगासील्लोमभ्योगायत्री च त्वचो विभोः। त्रिष्टुम्मांसात् स्नुतोऽनुष्टुब्ज-त्यस्थ्नः प्रजापतेः। मज्जातः पङ्क्तिरुत्पन्ना वृहतीप्राणतोऽभवत”। [Page3388-b+ 38]
शब्दसागरः[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
त्रिष्टुभ्¦ f. (-ष्टुप्) A form of metre, the stanza consisting of four lines of eleven syllables each, or of five lines, one of eleven and four of eight each, forming altogether forty-four syllables; there are other varieties.
Monier-Williams[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
त्रिष्टुभ्/ त्रि--ष्टुभ् f. a metre of 4 x 11 syllables( RPra1t. xvi , 41 ff. Nir. vii , 12 ) RV. viii ff. VS. etc. ( भाम् अर्कौN. of 2 सामन्s)
त्रिष्टुभ्/ त्रि--ष्टुभ् f. (in the later metrical system) any metre of 4 x 11 syllables.
Purana index[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--a poetic metre; फलकम्:F1: भा. III. १२. ४५; XI. २१. ४१; M. १२५. ४७.फलकम्:/F a Chandas serving as a horse in the Sun's chariot, फलकम्:F2: Br. II. २२. ७२; वा. ५१. ६४; Vi. II. 8. 5.फलकम्:/F with गायत्रि and Jagati forms the Tri- वर्णम् or प्रणव. फलकम्:F3: Br. II. १३. १४५; वा. ३१. ४७.फलकम्:/F
Vedic Rituals Hindi[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
त्रिष्टुभ् स्त्री.
एक वैदिक छन्द का नाम जिसके चार चरण में प्रत्येक में 11 अक्षर होते हैं, जै.ब्रा. I.35.