त्वाष्ट्र

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

त्वाष्ट्रः, पुं, (त्वष्टुरपत्यं पुमान् । अण् ।) वृत्रा- सुरः । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ (यथा, देवी- भागवते । ५ । ५ । ४ । “उद्यमेन हतस्त्वाष्ट्रो नमुचिर्ब्बल एव च ॥” विश्वरूपः । यथा, भागवते । ६ । ८ । ३ । “वृतः पुरोहितस्त्वाष्ट्रो महेन्द्रायानुपृच्छते ॥” त्वष्टृसम्बन्धिनि, त्रि । यथा, मार्कण्डेये । २१ । ८५ । “ततोऽस्त्रं त्वाष्ट्रमादाय चिक्षेप प्रति दान- वान् ॥” तथा, भागवते । ६ । १४ । २७ । “श्रपयित्वा चरुं त्वाष्ट्रं त्वष्टारमजयद्बिभुः ॥” त्वष्टा अधिष्ठात्री देवतास्येति अण् । चित्रा- नक्षत्रम् । यथा, बृहत्संहितायाम् । ७ । ११ । “घोरा श्रवणस्त्वाष्ट्रं वसुदेवं वारुणञ्चैव ॥”)

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

त्वाष्ट्र¦ त्रि॰ त्वष्टा देवता अस्य अण्। त्वष्टृदेवताके

१ आज्यादौ

२ चित्रानक्षत्रे स्त्री। त्वष्टुः आदित्यभेदस्य अपत्यम् अण्।

३ विश्वरूपे

४ वृत्रासुरे च।
“त्वाष्ट्रस्य चिद्विश्वरूपस्य गोना-माचक्राणः त्रीणि शीर्षापरावर्के” ऋ॰

१० ।

८ ।

९ ।
“विवस्वान-र्य्यमा पूषा त्वष्टाथ सविता तथा” इत्युपक्रमे विवस्वदादीनांवंशमभिधाय।
“त्वष्टुर्देत्यभिबत् भार्य्या रोचना नामकन्यका। सन्निवेशस्तयोर्जज्ञे विश्वरूपश्च वीर्य्यवान्। तं वव्रिरे सुरगणाः स्वस्त्रीयं द्विषतामपि” भाग॰

६१

६ अ॰

३३ श्लो॰ इति विश्वरूपोत्पत्तिकथा। वृत्रासुरोत्पत्तिकथा च
“हतपुत्रस्ततस्त्वष्टा जुहावेन्द्राय शत्रवे। इन्द्रशत्रो!विवर्द्धस्व मा चिरं जहि विद्विषम्” इत्युपक्रमे तदुत्-पत्तिमुपवर्ण्य
“येनावृता इमे लोकास्तमसा त्वाष्ट्रमू-र्तिना। स वै वृत्र इति प्रोक्तः पापः परमदारुणः” भाग॰

६ ।

९ अ॰ दृश्या। त्वष्टुः स्त्र्यपत्यम् अण् ङीप्। संज्ञानामनि

४ सूर्य्यपत्न्यां स्त्री शब्दरत्ना॰। छायाशब्दे

२९

८५ पृ॰ दृश्यम्।

५ क्षुद्ररथे त्रिका॰।

६ सामभेदे।
“इन्द्रो वृत्राद्बिभ्यद्गां प्राविशत् तं त्वाष्ट्रेऽब्रुवन् जन-न्यामेति तमेतैः सामभिरजनयन्” पञ्चभीष्मब्रा॰।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

त्वाष्ट्र¦ m. (-ष्ट्रः) The name of a demon, also called VRITRASURA. nf. (-ष्ट्रं-ष्ट्री) One of the lunar mansions, the fourteenth or Chitra. f. (-ष्ट्री)
1. A wife of SURYA, or the sun; also called SANJNA, the daughter of VISWAKARMA.
2. A small car. E. त्वष्टृ the sun, or a carpenter, अण् affix of relation or descent, and ङीप् fem. aff. त्वष्टा देवता अस्य |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

त्वाष्ट्र [tvāṣṭra], a. [त्वष्टा देवता अस्य अण्] Belonging to Tvaṣṭṛi; U.6.3. (v. l.).

ष्ट्री The asterism चित्रा.

A small car. -ष्ट्रम् The creative power.

त्वाष्ट्र [tvāṣṭra], a. Belonging or coming from त्वष्टृ; त्वाष्ट्रं यद् दस्रावपिकक्ष्यं वाम् Rv.1.117.22. -ष्ट्रः Vṛitra; येनावृता इमे लोकास्तमसा त्वाष्ट्रमूर्तिना । स वै वृत्र इति प्रोक्तः पापः परमदारुणः ॥ Bhāg.6.9.18;11.12.5.

ष्ट्री The asterism Chitra.

A small car.

ष्ट्रम् Creative power; तपःसारमयं त्वाष्ट्रं वृत्रो येन विपाटितः Bhāg.8.11.35.

Copper.थ

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

त्वाष्ट्र mfn. belonging to or coming from Tvasht2r2 i RV. i , 117 , 22 AV. VS. etc. ( पुत्र, " son of -T त्वष्टृ" Prab. ii , 31 )

त्वाष्ट्र mfn. having -T त्वष्टृas regent VarBr2S. viii , 37 Jyot. (YV.) 6 Sch.

त्वाष्ट्र m. the son of -T त्वष्टृ( विश्व-रूपRV. etc. ; आभूतिS3Br. xiv वृत्रBhP. vi , 9 , 17 ; xi , 12 , 5 ; त्रि-शिरस्, RAnukr. )

त्वाष्ट्र m. N. of an eclipse VarBr2S. iiic , 2

त्वाष्ट्र n. -T त्वष्टृ's energy , creative power RV. iii , 7 , 4 BhP. viii , 11 , 35

त्वाष्ट्र n. the asterism चित्राVarBr2S.

त्वाष्ट्र n. the asterism चित्राL.

त्वाष्ट्र n. a small car L.

त्वाष्ट्र n. pl. " daughters of -T त्वष्टृ" , certain divine female beings Ta1n2d2yaBr. xii , 5.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(II)--a division of the night. Br. III. 3. ४३. वा. ६६. ४४.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Tvāṣṭra  : adj.: of the missile belonging to Tvaṣṭṛ.


A. Description: great missile (paramāstra) and ‘killer of the host of enemies’ (arisaṁghaghna) 7. 18. 14, 11.


B. Uses:

(1) According to Bhīṣma, only Arjuna and Kṛṣṇa, and no one else, knew the missile of Tvaṣṭṛ and other heavenly missiles 6. 116. 38-39; when employed by Arjuna against the Saṁśaptakas it created thousands of forms so that some of the warriors on the enemy's side looked like Arjuna and Kṛṣṇa; deceived by this delusion, the enemies killed warriors of their own side mistaking them to be Arjuna and Kṛṣṇa; it also destroyed thousands of arrows released by the enemies and killed them 7. 18. 11-15;

(2) However, Bhīma himself, like Tvaṣṭṛ, employed this weapon against the demon Alambusa to release thousands of arrows to rout the Kaurava army; it destroyed Alambusa's powerful māyā (mahāmāyā) and tormented him 7. 83. 34-36;

(3) Also employed by Droṇa against Yudhiṣṭhira, but was repelled by the latter 7. 132. 29-30; employed by Droṇa against Arjuna, but was made ineffective by him 7. 163. 28.


_______________________________
*5th word in right half of page p105_mci (+offset) in original book.

previous page p104_mci .......... next page p106_mci

Mahabharata Cultural Index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Tvāṣṭra  : adj.: of the missile belonging to Tvaṣṭṛ.


A. Description: great missile (paramāstra) and ‘killer of the host of enemies’ (arisaṁghaghna) 7. 18. 14, 11.


B. Uses:

(1) According to Bhīṣma, only Arjuna and Kṛṣṇa, and no one else, knew the missile of Tvaṣṭṛ and other heavenly missiles 6. 116. 38-39; when employed by Arjuna against the Saṁśaptakas it created thousands of forms so that some of the warriors on the enemy's side looked like Arjuna and Kṛṣṇa; deceived by this delusion, the enemies killed warriors of their own side mistaking them to be Arjuna and Kṛṣṇa; it also destroyed thousands of arrows released by the enemies and killed them 7. 18. 11-15;

(2) However, Bhīma himself, like Tvaṣṭṛ, employed this weapon against the demon Alambusa to release thousands of arrows to rout the Kaurava army; it destroyed Alambusa's powerful māyā (mahāmāyā) and tormented him 7. 83. 34-36;

(3) Also employed by Droṇa against Yudhiṣṭhira, but was repelled by the latter 7. 132. 29-30; employed by Droṇa against Arjuna, but was made ineffective by him 7. 163. 28.


_______________________________
*5th word in right half of page p105_mci (+offset) in original book.

previous page p104_mci .......... next page p106_mci

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Tvāṣṭra, ‘descendant of Tvaṣṭṛ,’ is the patronymic, in the Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad, of the mythical teacher Ābhūti.