नहुष
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
नहुषः, पुं, (नह्यते इति । नह + “पॄनहिकलिभ्य उषच् ।” उणां । ४ । ७५ । इति कर्त्तरि कर्म्मणि वा उषच् ।) नागभेदः । (यथा, महाभारते । १ । ३५ । ९ । “आप्तः करोटकश्चैव शङ्खो बालिशिखस्तथा । निष्ठानको हेमगुहो नहुषः पिङ्गलस्तथा ॥”) चन्द्रवंशीयराजभेदः । इति मेदिनी । षे, ३८ ॥ स च पुरूरवसो ज्येष्ठपुत्त्रस्यायुषः सुतः । इति पुराणम् ॥ (अयं हि अगस्त्यशापात् अजा- गरत्वमाप्तो वनमध्ये बहुकालं स्थितवान् ततः कदाचित् भीमं प्रगृह्य युधिष्ठिरात् मुक्तिमाप । एतद्विषरणं यथा, महाभारते । ३ । १८१ । ३३ -- ४५ । “अहं हि दिवि दिव्येन विमानेन चरन् पुरा । अभिमानेन मत्तः सन् किञ्चिन्नान्यदचिन्तयम् ॥ ब्रह्मर्षिदेवगन्धर्व्वयक्षराक्षसपन्नगाः । करान्मम प्रयच्छन्ति सर्व्वे त्रैलोक्यवासिनः ॥ चक्षुषा यं प्रपश्यामि प्राणिनं पृथिवीश्वर ! । तस्य तेजो हराम्याशु तद्धि दृष्टैर्बलं मम ॥ ब्रह्मर्षीणां सहस्रं हि उवाह शिविकां मम । स मामपनयो राजन् ! भ्रंशयामास वै श्रियः ॥ तत्र ह्यगस्त्यः पादेन वहन् स्पृष्टो मया मुनिः । अगस्त्येन ततोऽस्म्युक्तो ध्वंस सर्पेति वै रुषा ॥ ततस्तस्माद्विमानाग्रात् प्रच्युतश्च्युतभूषणः । प्रपतन् बुबुधेत्मानं व्यालीभूतमधोमुखम् ॥ अयाचन्तमहं विप्रं शापस्यान्तो भवेदिति । प्रमादात् संप्रमूढस्य भगवन् ! क्षन्तुमर्हसि ॥ ततः स मामुवाचेदं प्रपतन्तं कृपान्वितः । युधिष्ठिरो धर्म्मराजः शापात्त्वां मोक्षयिष्यति ॥ अभिमानस्य घोरस्य पापस्य च नराधिप ! । फले क्षीणे महाराज ! फलं पुण्यमवाप्स्यसि ॥ ततो मे विस्मयो जातस्तद्दृष्ट्वा तषसो बलम् । ब्रह्म च ब्राह्मणत्वञ्च येन त्वाहमचूचुदम् ॥ सत्यं दमस्तपो दानमहिंसा धर्म्मनित्यता । साधकानि सदा पुंसां न जातिर्न कुलं नृप ! ॥ अरिष्ट एष ते भ्राता भीमसेनो महाबलः । स्वस्ति तेऽस्तु महाराज ! गमिष्यामि दिवं पुनः ॥ वैशम्पायन उवाच । इत्युक्त्वाजगरं देहं मुक्त्वा स नहुषो नृपः । दिव्य वपुः समास्थाय गतस्त्रिदिवमेव हि ॥” * ॥ (नह्यति सर्व्वाणि भूतानि माययेति । विष्णुः । यथा, महाभारते । १३ । १४९ । ४७ । “इष्टो विशिष्टः शिष्टेष्टः शिखण्डी नहुषो वृषः ॥”)
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
नहुष¦ पु॰ नह--उष।
१ मरुद्गणभेदे
“नहुषञ्चाहुतिञ्चैव[Page4008-a+ 38] चारित्रं ब्रह्मपन्नगम्” हरिवं॰
२०
४ अ॰।
२ चन्द्रवंश्येनृपभेदे
“आयोः पुत्रस्तथा पञ्च सर्वे वीरा महारथाः। स्वर्मानुतनयायाञ्च प्रभायां जज्ञिरे नृप!। नहुषःप्रथमं जज्ञे वृद्धशर्मा ततःपरम्”
२८ अ॰। स चागस्त्य-शापाट् सर्पतामाप्तः युधिष्ठिरेण तस्माद्मोचितः तत्-कथा भा॰ व॰
१८
१ अ॰
“अहं हि दिवि दिव्येन विमा-नेन चरन् पुरा। अभिमानेन मत्तः सन् कञ्चिन्ना-न्यमचिन्तयम्। ब्रह्मर्षिदेवगन्धर्वयक्षराक्षसपन्नगाः। करान्मम प्रयच्छन्ति सर्वे त्रैलोक्यवासिनः। चक्षुषा यंप्रपश्यामि प्राणिनं पृथिवीपते!। तस्य तेजोहराम्याशुतद्धि दृष्टेर्बलं मम। ब्रह्मर्षीणां सहस्रं हि उवाहशिविकां मम। स मामपनयो राजन्! भ्रंशयामास वैश्रियः। तत्र ह्यगस्त्यः पादेन वहन् स्पृष्टो मयासनिः। अगस्त्येन ततोऽस्म्युक्तो ध्वंस सर्पेति वैरुषा। ततस्तस्माद्विमानाग्र्यात् प्रच्युतश्चुतलक्षणः। प्रपतन् युबुधे त्मानं व्यालीभूतमधोमुखम्। अयाच-न्तमहं विप्रं शापस्यान्तो भवेदिति। प्रमादात् संप्र-मूढस्य भगवन्! क्षन्तुमर्हसि। ततः स मामुवाचेदं प्रप-तन्तं कृपान्वितः। युधिष्ठिरो धर्मराजः शापात्त्वंमोचयिष्यति। अभिमानस्य घोरस्य पापस्य च नरा-धिप!। फले क्षीणे महाराज! फलं पुण्यमवाप्स्यसि”
“नहुषो नाम राजाऽहमासं पूर्वस्तवानघ!। प्रथितःपञ्चमः सोमादायोः पुत्रो नराधिप!। क्रतुभिस्तपसाचैव स्वाध्यायेन दमेन च। त्रैलोक्यैश्वर्य्यमत्युग्रं प्राप्तो-ऽहं विक्रमेण च। तदैश्वर्य्यं समासाद्य दर्पो मामगम-त्तदा। सहस्रं हि द्विजातीनामुवाह शिविकां मम। ऐर्श्वर्य्यमदमत्तोऽहमवमत्य ततो द्विजान्। इमामग-स्त्येन दशमानीतः पृथिवीपते!। न तु मामजहात्प्रज्ञा याबदद्येति पाण्डव!। तस्येवानुग्रहाद्राजन्नग-स्त्यस्य महात्मनः”
१८
० अ॰। नह्यति सर्वाणि भूतानिमायया कर्तरि उष।
३ परमेश्वरे
“शिखण्डी नहुषोवृषः” विष्णुस॰। नह्यते मायया कर्मणि उष।
४ मनुष्येबा॰ उषि नहुष् इति मनुष्ये निघण्टुः।
“आदीं विश्वानहुष्याणि जाता” ऋ॰
९ ।
८८ ।
२
“नहुष्या मनुष्यसम्ब-न्धीनि” भा॰।
“नहुषः खररोमा च शेषवासुकितक्षका” इति विक्रमादित्यकोषोक्ते
५ नागराजभेदे च।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
नहुष¦ m. (-षः)
1. The name of a Na4ga or serpent.
2. The name of a king, one of the lunar race, son of AYUS and grandson of PURU4- RAVAS. E. णह् to bind, Una4di affix उषन्।
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
नहुषः [nahuṣḥ], N. of a king of the lunar race, son of Āyus and grandson of Purūravas and father of Yayāti. [He was a very wise and powerful king, and when Indra lay concealed under waters to expiate the sin of having killed the demon Vṛitra, a Brāhmaṇa, he was asked to occupy his seat. While there he thought of winning the love of Indrāṇī and caused the seven sages to convey him in a palanquin to her house. On his way he asked each of them to be quick using the words 'sarpa', 'sarpa', (move on, move on), when one of the sages (Agastya ?) cursed him to be a 'sarpa' (serpent). He fell down from the sky, and remained in that wretched state till he was relieved from it by Yudhiṣttod;hira.]
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
नहुष m. = नहुस्RV. i , 31 , 11 ; v , 12 , 6
नहुष m. (prob.) N. of a man , viii , 46 , 27
नहुष m. of a son of मनुand author of RV. ix , 101 Anukr.
नहुष m. of an ancient king (son of आयुor आयुस्[See. RV. i.31 , 11 ] and father of ययाति; he took possession of इन्द्र's throne but was afterwards deposed and changed into a serpent Mn. vii , 41 MBh. R. etc. (See. RTL. 240 ) ; according to R. i , 72 , 30 and ii , 119 , 30 he is a son of अम्बरीषand father of नभाग)
नहुष m. of a serpent-demon MBh. Hariv.
नहुष m. of a मरुत्Hariv.
नहुष m. of विष्णु-कृष्णMBh.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--the first of the five sons of आयु (स्वर्भानु) and प्रभा; married विरजा, a mind-born daughter of the आज्यपपित्र्स्; had by her six (seven म्। प्।) sons, comparable to Indra in efflulgence namely, Yati, ययाति, सम्याति, आयाति and two others; ruled heaven in the absence of Indra in the मानस lake; due to an offence he gave to इन्द्राणि on account his own overweaning pride he lost his place, fell down and was condemned to be an अजागर (serpent); फलकम्:F1: भा. IX. १७. 1; १८. 1-2; VI. १३. १६; X. ७३. २०; Br. II. २७. २४; III. 6. २४; १०. ९५; ६७. 2; ६८. ११; M. १५. २३; २४. ३४, ४९; वा. ६८. २४; ७३. ४६. ९२. 2; ९३. १२-3. Vi. IV. 8. 3; 9. २८; १०. 1.फलकम्:/F was succeeded by ययाति; फलकम्:F2: भा. IX. १८. 3.फलकम्:/F divisions of more territory on earth. फलकम्:F3: Ib. XII. 3. 9.फलकम्:/F
(II)--a son of और्वशय. Br. I. 2. २४; वा. 2. २४. [page२-217+ २७]
(III)--a काद्रवेय Na1ga. Br. III. 7. ३७; वा. ६९. ७४.
(IV)--one of the nine sons of Manu. वा. ८५. 4.
(V)--a son of Yadu of the lunar line. Vi. IV. 6. 4; ११. 5.
Purana Encyclopedia
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Nahuṣa : m.: A mythical serpent, living in Bhogavatī Purī 5. 101. 9, 1.
Son of Surasā and Kaśyapa 5. 101. 4, 17; description 5. 101. 5-7; also listed by Sūta among the sons of Kadrū 1. 31. 9, 2.
_______________________________
*1st word in left half of page p34_mci (+offset) in original book.
Mahabharata Cultural Index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Nahuṣa : m.: A mythical serpent, living in Bhogavatī Purī 5. 101. 9, 1.
Son of Surasā and Kaśyapa 5. 101. 4, 17; description 5. 101. 5-7; also listed by Sūta among the sons of Kadrū 1. 31. 9, 2.
_______________________________
*1st word in left half of page p34_mci (+offset) in original book.