निस्
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
निः, [स्] व्य, निश्चयः । निषेधः । साकल्यम् । अतीतम् । इति मेदिनी । से, ८० ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
निस्¦ अव्य॰ निस्--क्विप् उपसर्गभेदः।
१ निषेधे
२ निश्चये
३ सा-कल्ये
४ अतिक्रमे च शब्दार्थचि॰। निर् शब्दे दृश्यम्
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
निस् [nis], ind.
As a prefix to verbs it implies separation (away from, outside of), certainty, completeness or fulness, enjoyment, crossing over, transgressing &c.; (for examples see under (निर्).
As a prefix to nouns, not directly derived from verbs, it forms nouns or adjectives, and has the sense of (a) 'out of', 'away from'; as in निर्वन, निष्कौशाम्बि; or (b) more usually, 'not', 'without', 'devoid of' (having a privative force); निःशेष 'without a remainder'; निष्फल, निर्जल, &c.N. B. In compound the स् of निस् is changed to र् before vowels and soft consonants (see निर्), to a visarga before sibilants, to श् before च् and छ्, and to ष् before क् and प्; cf. दुस्. -Comp. -कण्टक (निष्कण्टक) a.
thornless.
free from thorns or enemies, free from danger or nuisance. (-कः) N. of Śiva. -कन्द (निष्कन्द)a. without edible roots. -कपट (निष्कपट) a. guileless, sincere. -कम्प (निष्कम्प) a. motionless, steady, immovable; निष्कम्पचामरशिखाः Ś.1.8; Ku.3.48. -करुण (निष्करुण) a. merciless, pitiless, cruel. -करूष (निष्क रूष) a. free from dirt. -कर्मन् (निष्कर्मन्) a. inactive.-कल (निष्कल) a.
without parts, undivided, whole.
waned, decayed, diminished.
impotent, barren.
maimed.
inarticulate (a musical term); N.21.16.
Without attributes, or qualities; निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् Śvet. Up; Bhāg.1.9.44; तद् ब्रह्म निष्कलमहं (स्मरामि).
(लः) a receptacle.
the pudendum muliebre.
N. of Brahmā. (-ला, -ली) an elderly woman, one who is past child-bearing, or one in whom menstruation has ceased. -कलङ्क, (निष्कलङ्क) -कल्मषa. stainless, spotless. -कषाय (निष्कषाय) a. free from dirt or impure passions. -कान्त (निष्कान्त) a. not lovely, ugly. -काम (निष्काम) a.
free from wish or desire, desireless, disinterested, unselfish.
free from all worldly desires; विशिष्टफलदाः पुंसां निष्कामाणां विमुक्तिदाः Viṣṇu. P. (-मम् ind.)
without wish or desire.
unwillingly. -कारण (निष्कारण) a.
causeless, unnecessary.
disinterested, free from any motive; निष्कारणो बन्धुः.
groundless, not proceeding from any cause. (-णम् ind.) without any cause or reason, causelessly, needlessly. -कालकः (निष्कालकः) a penitent shaven and smeared with clarified butter. -कालिक (निष्कालिक)a.
one whose term of life is over or elapsed, whose days are numbered.
one who has no conqueror, invincible (अजय्य). -किञ्चन (निष्किञ्चन) a. penniless, poor, indigent; प्रज्ञानं शौचमेवात्र शरीरस्य विशेषतः । तथा निष्कि- ञ्चनत्वं च मनसश्च प्रसन्नता ॥ Mb. -किल्विष (निष्किल्विष) a. sinless, faultless. -कुल (निष्कुल) a. having no kindred, left alone in the world. (निष्कुलं कृ 'to cut off completely, exterminate'; निष्कुला कृ
to exterminate one's family
to shell, strip off the husk; निष्कुलाकरोति दाडिमम् Sk.; N.22.15.) -कुलीन (निष्कुलीन) a. of low family. -कूज (निष्कूज) a. still, silent; U.2.16. -कूट (निष्कूट)a. pitiless, merciless, cruel. -कैवल्य (निष्कैवल्य) a.
mere, pure, absolute.
deprived of final beatitude (मोक्षहीन). -कोश (निष्कोश) a. unsheathed. -कौशाम्बि (निष्कौशाम्बि) a. who has gone out of Kauśāmbī.-क्रिय (निष्क्रिय) a.
inactive.
not performing ceremonial rites; Ms.1.58.
knowing higher knowledge as a sage, Saṁnyāsin; न्यासे कुटीचकः पूर्वं बह्वोदो हंस- निष्क्रियौ Bhāg.3.12.43. -यम् the Supreme Spirit (ब्रह्म).-क्षत्र (निःक्षत्र), -क्षत्रिय (निःक्षत्रिय) a. destitute of the military tribe. -क्षेपः (निःक्षेपः) = निक्षेप q. v. -चक्रम् (निश्चक्रम्) ind. completely; निश्चक्रं हतराक्षसः पुनरगाद्ब्रह्मत्व- माद्यं स्थिराम् A. Rām.1.1.1. -चक्रिक (निश्चक्रिक) a. without tricks, honest. -चक्षुस् (निश्चक्षुस्) a. blind, eyeless. -चत्वारिंशः (निश्चत्वारिंश) a. past forty.-चिन्त (निश्चिन्त) a.
free from anxiety, unconcerned, secure.
thoughtless, unthinking. -चेतन (निश्चेतन) a. unconscious. -चेतस् (निश्चेतस्) a. not in one's right senses, mad. -चेष्ट (निश्चेष्ट) a. motionless, powerless.-चेष्टाकरण (निश्चेष्टाकरण) a. depriving (one) of motion, causing motionlessness (said of one the arrows of Cuhid). -छन्दस् (निश्छन्दस्) a. not studying the Vedas (छन्दस्) Ms.3,7. -छिद्र (निश्छिद्र) a.
without holes.
without defects or weak points.
uninterrupted, unhurt. -तन्तु a.
having no offspring, childless.
a Brahmachārin; मुण्डा निस्तन्तवश्चापि वस- त्यर्थार्थिनः पृथक् Mb.12.167.16. -तन्द्र, -तन्द्रि a. not lazy, fresh, healthy. -तमस्क -तिमिर a.
free from darkness, bright; तस्य द्वितीयहरिविक्रमनिस्तमस्कं वायोरिमं परि- वहस्य वदन्ति मार्गम् Ś.7.6.
freed from sin or moral impurities. -तर्क्य a. unimaginable, inconceivable. -तल a.
round, globular; मुक्ताकलापस्य च निस्तलस्य Ku.1.42. Kau. A.2.9.
moving, trembling, shaking.
bottomless.
down, below. (-ला) a pill, round ball. -तुल a. matchless, incomparable. -तुष a.
freed from chaff.
purified, cleansed.
simplified. ˚क्षीरः wheat. ˚रत्नम् a crystal.
faultless, pure; शशंस गुणैररीणैरुदयास्तनिस्तुषम् N.15.8. -तुषत्वम् faultlessness; कवेः पुष्यति निस्तुषत्वम् Maṅkhaka.2.7. -तुषित a.
husked.
made thin.
abandoned. -तेजस् a. destitute of fire, heat or energy, powerless, impotent; न भेतव्यं भृशं चैते मात्रा निस्ते- जसः कृताः Mārk. P.
spiritless, dull.
obscure. -त्रपa. impudent, shameless. -त्रिंश a.
more than thirty; निस्त्रिंशानि वर्षाणि चैत्रस्य P.V.4.73; Sk.
pitiless, merciless, cruel; हे निस्त्रिंश विमुक्तकण्ठकरुणं तावत् सखी रोदितु Amaru.6. (-शः) a sword; निजध्नुः शरनिस्त्रिंशकुन्ततोमरशक्तिभिः Śiva B.3.19; शूरौर्निस्त्रिंशपाणिभिः Parnāl 1.5. ˚भृत् m. a sword-bearer. -त्रैगुण्य a. destitute of the three qualities (सत्त्व, रजस् and तमस्); निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन Bg.2.45. -पक्व (निष्पक्व) well cooked, boiled. -पङ्क (निष्पङ्क) a. free from mud, clear, pure. -पताक (निष्पताक) a. having no flag or banner. -पतिसुता (निष्पतिसुता) a woman having no husband and no sons. -पत्र (निष्पत्र)a.
leafless.
unfeathered, featherless. [निष्पत्राकृ 'to pierce with an arrow so that the feathers come through on the other side'; to cause excessive bodily pain (fig.); निष्पत्राकरोति मृगं व्याधः (सपुङ्खस्य शरस्य अपर- पार्श्वे निर्गमनान्निष्पत्रं करोति Sk.); एकश्च मृगः सपत्राकृतो$न्यश्च निष्पत्राकृतो$पतत् Dk.165; so यान्ती गुरुजनैः साकं स्मयमानानना- म्बुजा । तिर्यग्ग्रीवं यदद्राक्षीत्तन्निष्पत्राकरोज्जगत् Bv.2.132.] -पथ्य (निष्पथ्य) a. unwell, ill -पद (निष्पद) a. having no foot. (-दम्) a vehicle moving without feet (as a ship).-पराक्रम (निष्पराक्रम) a. weak, powerless. -परामर्श (निष्परामर्श) a. without advice, helpless; M.4.2/3-परिकर (निष्परिकर) a. without preparations. -परिग्रह (निष्परिग्रह) a. having no property or possessions; Mu.2. (-हः) an ascetic without family, dependents, or other belongings. -परिच्छद (निष्परिच्छद) a. having no retinue or train. -परिदाह (निष्परिदाह) a. incombustible. -परिहार्य (निष्परिहार्य) a. To be applied by all means. -परीक्ष (निष्परीक्ष) a. not examining or testing accurately. -परीहार (निष्परीहार) a.
not avoiding.
not observing caution. -परुष (निष्परुष)a. (in music) soft. -पर्यन्त (निष्पर्यन्त), -पार (निष्पार) a. boundless, unbounded. -पर्याय (निष्पर्याय)a. out of order. -पाप (निष्पाप) sinless, guiltless, pure. -पुत्र (निष्पुत्र) a. sonless, childless. -पुराण (निष्पुराण) a. not existing before, unheard of, new.
पुरुष (निष्पुरुष) unpeopled, tenantless, desolate.
without male issue; Ms.3.7.
not male, feminine, neuter.
षः a eunuch.
a coward. -पुलाक (निष्पुलाक) a. freed from chaff. -पौरुष (निष्पौरुष)a. unmanly. -प्रकम्प (निष्प्रकम्प) a. steady, immovable, motionless.
प्रकारक (निष्प्रकारक) a. without ditinction of species, without specification, absolute.
without the relation of the qualifier and the qualified, see निर्विकल्प (7); निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकम् T. S. -प्रकाश (निष्प्रकाश) a. not transparent, not clear, dark.-प्रचार (निष्प्रचार) a.
not moving away, remaining in one place.
concentrated, intently fixed; निष्प्रचारेण मनसा परं तदधिगच्छति Mb.12.215.17. -प्रज्ञ (निष्प्रज्ञ) a. ignorant, stupid. -प्रणय (निष्प्रणय) a. cold. -प्रताप (निष्प्रताप) a. destitute of glory, mean, base; शङ्क- नीया हि सर्वत्र निष्प्रतापा दरिद्रता Pt.2.94. -प्रति(ती)कार (निष्प्रति(ती)कार), -प्रतिक्रिय (निष्प्रतिक्रिय) a.
incurable, irremediable; सर्वथा निष्प्रतीकारेयमापदुपस्थिता K. 151.
unobstructed, uninterrupted. (-रम्) ind. uninterruptedly. -प्रतिग्रह (निष्प्रतिग्रह) a. not accepting gifts. -प्रतिघ (निष्प्रतिघ) a. unhindered, unobstructed, unimpeded; स हि निष्प्रतिघेन चक्षुषा त्रितयं ज्ञानमयेन पश्यति R.8.78. -प्रतिद्वन्द्व (निष्प्रतिद्वन्द्व) a. without enemies, unopposed.
matchless, unrivalled, unequalled. -प्रतिभ (निष्प्रतिभ) a.
devoid of splendour.
having no intelligence, not ready-witted, dull, stupid.
apathetic. -प्रतिभान (निष्प्रतिभान) a. cowardly, timid. -प्रतीप (निष्प्रतीप) a.
looking straightforward, not turned backwards.
unconcerned (as a look). -प्रत्याश (निष्प्रत्याश) a. hopeless, despondent. -प्रत्यूह (निष्प्रत्यूह) a. unobstructed, unimpeded; निष्प्रत्यूहाः प्रियसखि यदा दुःसहाः संबभूवुः Māl.9.45; निष्प्र- त्यूहमुपास्महे भगवतः कौमोदकीलक्ष्मणः Murārināṭakam. -प्रपञ्च (निष्प्रपञ्च) a.
without extension.
without deceit, honest. -प्रभ (निःप्रभ or -निष्प्रभ) a.
lustreless, pale-looking; निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृताम् R.11.81.
powerless.
gloomy, obscure, dim, dark. -प्रमाणक (निष्प्रमाणक) a. without authority. -प्रयत्न (निष्प्र- यत्न) a. inactive, dull. -प्रयोजन (निष्प्रयोजन) a.
without motive, not influenced by any motive.
causeless, groundless,
useless.
needless, unnecessary. (-नम्) ind. causelessly, without reason, without any object; Mu.3. -प्रवणि, प्रवाण, प्रवाणि (निष्प्रवणि, -ष्प्रवाण, -ष्प्रवाणि) a. fresh from loom, quite new (cloth, &c.) -प्राण (निष्पाण) a.
lifeless, dead.
Weak (निर्बल); निष्प्राणो नामिहन्तव्यः Mb.12.95.12. -फल (निष्फल)a.
bearing no fruit, fruitless (fig. also), unsuccessful, futile; निष्फलारम्भयत्नाः Me.56.
useless, profitless, vain; Ku.4.13.
barren (as a tree).
meaningless (as a word).
seedless, impotent. (-ला, -ली) a woman past child-bearing. -फेन (निष्फेन) a. foamless.n. opium. -शङ्क (निःशङ्क) a. free from fear or risk, secure, fearless. (-निःशङ्कः) (in music) a kind of dance. -f. (निःशङ्का) absence of fear. -ind. fearlessly, securely, easily. -शब्द (निःशब्द) a. not expressed in words, inaudible; निःशब्दं रोदितुमारेभे K.135. (-ब्दः, ब्दम्) silence, a calm. -शमः (निःशमः) uneasiness, anxiety. -शरण a. (-निःशरण) helpless, forlorn. -शर्कर (-निःशर्कर) a. free from pebbles (as a bathing place).-शलाक (निःशलाक) a. lonely, solitary, retired. (-कम्) a retired place, solitude; अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः Ms.7.147. -शल्य a.
free from arrows.
free from thorns or darts. -शूक (निःशूक) a. merciless, cruel. (-कः) beardless rice. -शेष (निःशेष) a. without remainder (either finished or passed away). -शोध्य (निःशोध्य) a. washed, pure, clean. -श्रीकः a.
deprived of lustre, beauty.
unhappy. -श्रेयस a. the best, most excellent. (-सः) an epithet of Śiva. (-सम्) final beatitude, absolution; यः करोति वधोदर्का निःश्रेयसकरीः क्रियाः Ki.11.19; see निःश्रेयस also.
devotion, faith, belief.
apprehension, conception.
happiness (in general), welfare; इदं निःश्रेयसं परम् Ms. 1.16. -संशय (निःसंशय) a.
undoubted, certain.
not doubtful, not suspecting or doubting; कुरु निः- संशयं वत्से स्ववृत्ते लोकमित्यशात् R.15.79. (-यम्) ind. doubtlessly, undoubtedly, surely, certainly. -संस्कार (निःसंस्कार) a. uneducated, ill-mannered. -संख्य (निःसंख्य) a. innumerable. -संग (निःसंग) a.
not attached or devoted to, regardless of, indifferent to; यन्निःसंगस्त्वं फलस्यानतेभ्यः Ki.18.24.
one who has renounced all worldly attachments; भर्तुर्ये प्रलये$पि पूर्वसुकृता- सङ्गेन निःसङ्गया भक्त्या कार्यधुरं वहन्ति कृतिनस्ते दुर्लभास्त्वादृशाः Mu.1.14.
unconnected, separated, detatched.
unobstructed; निःसङ्गं प्रतिभिरुपाददे विवृत्तिः Ki.7.12. (-गम्)ind. unselfishly. -संचारः (निःसंचारः) not taking a walk; Māl. -संज्ञ (निःसंज्ञ) a. unconscious. -सत्त्व (निःसत्त्व) a.
unenergetic, weak, impotent.
mean, insignificant, low.
non-existent, unsubstantial.
deprived of living beings.
(त्त्वम्) absence of power or energy.
non-existence.
insignificance. -संतति (निःसंतति), -संतान (निःसंतान) a. childless. -संदिग्ध (निःसंदिग्ध), -संदेह (निःसंदेह) a. see निःसंशय. -संधि (निस्संधि), निःसंधि) a. having no joints perceptible, compact, firm, close, -सपत्न (निःसपत्न) a.
having no rival or enemy; घनरुचिरकलापो निःसपत्नो$द्य जातः V.4.1.
not claimed by another, belonging exclusively to one possessor.
having no foes. -समम् (निःसमम्)ind.
unseasonably, at a wrong time.
wickedly.-संपात (निःसंपात) a. affording no passage, blocked up. (-तः) the darkness of midnight, thick darkness.-संबाध (निःसंबाध) a. not contracted, spacious, large. -संभ्रम (निःसंभ्रम) a. not perplexed, unembarrassed.-सरणि (निःसरणि) a. pathless. -सह (निःसह) a.
Exhausted, powerless; कुसुमावचयपरिश्रमनिःसहं मे शरीरम् Nāg.2.
intolerable, irresistible. -सार (निःसार) a.
sapless, pithless.
worthless, vain, unsubstantial. ˚ता
sapless, pithlessness; निःसारत्वाल्लघीयसः (तृणस्य च समा गतिः) Pt.1.16.
worthlessness.
vanity, unsubstantial or transitory nature. -सीम (निःसीम), -सीमन् (निःसीमन्) a. immeasurable, boundless; अहह महतां निःसीमानश्चरित्रविभूतयः Bh.2.35; निःसीमशर्मप्रदम् 3.97.-स्तम्भ (निःस्तम्भ) a. having no pillars.
having no support.
not proud; निःस्तम्भो भ्रष्टसंकल्पः स्वान् मेघान् स न्यवारयत् Bhāg.1.25.24. -सूत्र a. helpless; निःसूत्रमास्ते घनपङ्कमृत्सु N.7.69. -स्नेह (निःस्नेह) a.
not unctuous or greasy, without unction or oil, dry.
not showing affection, unfeeling, unkind, indifferent.
not loved, not cared for; केशा अपि विरज्यन्तो निःस्नेहाः किं न सेवकाः Pt.1. 82.
not longing for, indifferent to. (-हा) lin-seed.-स्पन्द (निःस्पन्द or निस्स्पन्द) a. motionless, steady; ज्याबन्धनिस्स्पन्दभुजेन यस्य R.6.4. -स्पर्श (निःस्पर्श) a. hard, rough. -स्पृह (निःस्पृह) a. free from desire; निःस्पृहस्य तृणं जगत्.
regardless of, indifferent to; ननु वक्तृविशेषनिःस्पृहाः Ki.2.5; R.8.1; भोगेभ्यः स्पृहयालवो न हि वयं का निःस्पृहाणामसि Bh.
content, unenvious.
free from any worldly ties. -स्व (निःस्व) a. poor, indigent; निस्वो वष्टि शतम् Śānti.2.6; त्यक्त्वा जनयितारं स्वं निःस्वं गच्छति दूरतः Pt.1.9. -स्वन (निःस्वन) a. soundless. -स्वभावः (निःस्वभावः) poverty. -a. void of peculiarities. -स्वादु (निःस्वादु) a. tasteless, insipid.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
निस् ind. out , forth , away etc. (rarely used as an independent word [ e.g. AV. vi , 18 , 3 ; vii , 115 , 3 ; xvi , 2 , 1 ], but mostly as a prefix to verbs and their derivatives [See. निः-क्षिetc. below] , or to nouns not immediately connected with verbs , in which case it has the sense , " out of " , " away from " [See. निर्वन, निष्-कौशाम्बिetc. ] or that of a privative or negative adverb = अ3 , " without " , " destitute of " , " free from " , " un- " [See. निर्-अर्थ, निर्-मलetc. ] , or that of a strengthening particle " thoroughly " , " entirely " , " very " [See. निह्-शून्य, निष्-केवल, निर्-मुण्ड] ; it is liable to be changed to निः, निर्, निश्, निष्, and नी; See. above and below).
निस् See. p. 543 , col. 2.