पानकम्

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पानकम्, क्ली, (पानाय कायतीति । कै + कः ।) पानद्रव्यविशेषः । तत्प्रकारो यथा, “यथोक्त- परिमितशर्करानिम्बूरसयुक्तोऽथवान्याम्लयुक्तः पक्करसः । इति पाकराजेश्वरः ॥ (यथा, सुश्रुते । १ । ४६ । “पानीयं पानकं मद्यं मृण्मयेषु प्रदापयेत् ॥” क्वचित् पुंस्यपि दृश्यते । यथा, तत्रैव । १ । ३९ । “एभिर्लेपान् कषायांश्च तैलं सर्पींषि पान- कान् ॥” तत्राम्रफलपानकम् । यथा, -- “आम्रमामं जलस्विन्नं मर्द्दितं दृढपाणिना । सिताशीताम्बुसंयुक्तं कर्पूरमरिचान्वितम् ॥ नारङ्गफलसम्भूतं पानकं वातनाशनम् । मधुरं विशदं रुच्यं सुस्निग्धं पित्तहृद्दृढम् ॥” चारस्य तु । “चारवृक्षफलजं सशर्करं मर्दितं शिशिरवारिणा दृढम् । ऐलमार्द्रकयुतेन सुवासं भक्तसिक्थमिलितं कृतहासम् ॥ चारस्य फलजं पानं गुरु वृष्यं रुचिप्रदम् । कफपित्तहरं श्रेष्ठं हृद्यं मधुरपाकि च ॥ परुषजीरचुक्रादिद्राक्षादाडिमजं तथा । एकैकं सम्भवं भिन्नं पानकं क्रियते बुधैः ॥ एवमम्लस्य पुष्पस्य फलस्याम्लस्य वा तथा । शर्करामरिचोन्मिश्रं रस्यं स्यात् पानकं वरम् ॥ एवं हि पानकं कार्य्यं सुधिया सुष्ठु यत्कृतम् । गुणा द्रव्यानुसारेण ज्ञातव्याः पानकेषु च ॥” यथास्य गुणाः, -- “श्रमक्षुत्तृट्क्लमहरं पानकं प्रीणनं गुरु । विष्टम्भि मूत्रलं हृद्यं यथाद्रव्यगुणञ्च तत् ॥” इति वाभटे सूत्रस्थाने षष्ठेऽध्याये ॥ “गौडमम्लमनम्लं वा पानकं गुरु मूत्रलम् । तदेव खण्डमृद्वीकाशर्करासहितं पुनः ॥ साम्लं सुतीक्ष्णं सुहिमं पानकं स्यान्निरत्ययम् । “प्रद्रवाणि रसांश्चैव पानीयं पानकं पयः । खडान् यूषांश्च पेयांश्च सव्ये पार्श्वे प्रदापयेत् ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने ४६ अध्याये ॥”

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पानकम् [pānakam], A drink, beverage, potion.