प्रदोष

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोषः, पुं, (दोषा रात्रिः । प्रारम्भो दोषाया इति प्रादिसमासः । प्रक्रान्ता दोषा रात्रि- रत्रेति वा ।) रजनीमुखम् । इत्यमरः । १ । ४ । ६ ॥ तत्तु रात्रेः प्रथमदण्डचतुष्टयम् । यथा, -- “प्रदोषोऽस्तमयादूर्द्धं घटिकाद्बयमिष्यते ॥” इति तिथ्यादितत्त्वम् ॥ (यथा, कुमारे । ५ । ४४ । “वद प्रदोषे स्फुटचन्द्रतारका विभावरी यद्यरुणाय कल्पते ॥”) दोषः । इति हेमचन्द्रः ॥ (प्रकृष्टो दोषो यस्येति । दुष्टे, त्रि । यथा, माघे । २ । ९८ । “ये चान्ये कालयवनशाल्वरुक्मिद्रुमादयः । तमःस्वभावास्तेऽप्येनं प्रदोषमनुयायिनः ॥” “ये चान्ये कालयवनशाल्वरुक्मिद्रुमादयो राजानस्तमःस्वभावाः तमोगुणात्मकाः अतएव तेऽपि प्रदोषं प्रकृष्टदोषम् । प्रदोषो दुष्टरात्रांशा विति वैजयन्ती । तामसमेवैनं चैद्यमनुयायिनः अनुयास्यन्ति सादृश्यादिति भावः ॥” इति तट्टीकायां मल्लिनाथः ॥)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोष पुं।

रात्रिप्रारम्भः

समानार्थक:प्रदोष,रजनीमुख

1।4।6।1।2

गणरात्रं निशा बह्व्यः प्रदोषो रजनीमुखम्. अर्धरात्रनिशीथौ द्वौ द्वौ यामप्रहरौ समौ॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, कालः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोष¦ पु॰ प्रक्रान्ता दोषारात्रिरत्र काले प्रा॰ स॰। रात्रेः। प्रथमभागभेदे तिथिभेदस्य प्रदोषेऽनध्यायः ति॰ त॰ उक्तो यथा
“सारस्वतादिप्रदोषमाह स्मृतिः
“त्रियोदश्याश्चतुर्थ्याश्चसप्तम्या द्वादशीतिथेः। प्रदोषेऽध्ययनं धीमान् न कुर्वीतयथाक्रमम्। सारस्वतो माणपतः सौरश्च वैष्णवस्तथा” प्रदोषशब्दोऽत्र प्रथमप्रहर इति हेमाद्रिः। रात्रिपरइति निर्णयामृतकृद्। तथा व्रतभेदे रात्रिप्रथमयामपरता हेमाद्रौ व्रत॰ उक्ता
“त्रयोदश्यां तथा रात्रौ सो-पहारं त्रिलोचनम्। इष्ट्वेशं प्रथमे यामे मुच्यते सर्व-पातकैः”। इदं प्रदोषव्रतमिति हेमाद्रिः। शिवरात्रिव्रतेतु
“ष्रदोषव्यापिनी ग्राह्या शिवरात्रिचतुर्दशी” हेमाद्रि॰स्मृतिः। तत्रैव वताः
“प्रदोषोऽस्तमयादूर्द्ध्वं घटिकाद्वय-मिष्यते”। घटिकादण्डद्वयम्
“त्रयोदश्यस्तगे सूर्य्येचतसृष्वपि नाडिषु। भूतविद्धा तु सा तत्र शिवरात्रिव्रतंचरेत्” ति॰ त॰ बायुपु॰ वाक्यैकवाक्यत्वात्। तथा चप्रदीषशबद्स्य रात्रिमात्रं रात्रेः प्रथमयामः प्रथमदण्ड-चतुष्टयं चार्थः कर्मभेदे तस्य ग्राह्यता। तत्रानध्यागेशर्वरीमात्रपरता प्रदोषव्रते प्रथमयामपरता शिवरात्रिव्र-तादी दण्डचतुष्टयपरतेति विवेकः।
“पृदोषोरजनी-सुखस इव्यमरोकि{??}रालेः प्रथमप्रहरप्रथमदण्डचतुष्ट-[Page4470-a+ 38] यपरत्वाभिप्रायेण रात्रिमात्रे भक्त्येति बोध्यम्।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोष¦ m. (-षः)
1. Evening, the first part of the night.
2. Fault, offence. defect, transgression.
3. A disordered condition. E. प्र implying commencement, &c. and दोष fault.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोष [pradōṣa], a. Bad, corrupt.

षः (a) A fault, defect, sin, offence. (b) Transgression, violation.

Disordered condition, such as mutiny, rebellion.

Evening, nightfall, the first part of the night; प्रदोषो रजनीमुखम् Ak; 'प्रदोषे$ध्ययनं धीमान्न करोति यथाक्रमम्' Śabda. Ch.; तमःस्वभावास्ते$प्यन्ये प्रदोषमनुयायिनः Śi.2.98 (where प्रदोष primarily means 'corrupt' or 'bad'); व्रजसुन्दरीजनमन- स्तोषप्रदोषः Gīt.5; Ku.5.44; R.1.93; Ṛs.1.12.-Comp. -आगमः nightfall. -कालः, -समयः, -वेला evening-time, nightfall. -तिमिरम् evening darkness, the dusk of early night; कामं प्रदोषतिमिरेण न दृश्यसे त्वम् Mk. 1.35. -रमणीय a. delightful in the evening.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोष/ प्र- mfn. (for 2. See. col. 2) corrupt , bad , wicked S3is3.

प्रदोष/ प्र- m. defect , fault , disordered condition (of the body or of a country) , mutiny , rebellion Pan5cat.

प्रदोष/ प्र-दोष m. (for 1. See. under प्र-दुष्)the first part of the night , evening (also personified as a son of दोषाand associated with निशिथand व्युष्ट) MBh. Ka1v. Pur. etc.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--a son of दोष and पुष्पार्ण. भा. IV. १३. १४.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

PRADOṢA : The grandson of Dhruva. Puṣpārṇa, son of Dhruva, begot of his wife Prabhā three sons named Pradoṣa, Niśītha and Vyuṣṭa. (Bhāgavata, 4th Skandha).


_______________________________
*8th word in right half of page 593 (+offset) in original book.

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

प्रदोष पु.
(प्र + दुष् + घञ्) गोधुलि वेला, मा.श्रौ.सू. 1.6.1.8 (सायंकालीन अगिन्होत्र का समय)।