भिषक्

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

भिषक्, [ज्] बिभेति रोगो यस्मादिति । भीलि भीत्याम् + “भियः षुक् ह्रस्वश्च ।” उणा० १ । १३७ । इति अजिः षुगागमो ह्रस्वत्वञ्च ।) वैद्यः । इत्यमरः । २ । ६ । ५७ ॥ (अस्य प्राशस्त्यादिकं यथा, -- “भिषग्बुभूषुर्मतिमान् अतः स्वगुणसम्पदि । परं प्रयत्नमातिष्ठेत् प्राणदः स्याद् यथा नृणाम् ॥ तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोम्याय कल्प्यते । स चैव भिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत् ॥ सम्यक् प्रयोगं सर्व्वेषां सिद्धिराख्यातिकर्म्मणाम् ॥ सिद्धिराख्यातिसर्व्वैश्च गुणैर्युक्तं भिषक्तमम् ॥” इति चरके सूत्रस्थाने प्रथमेऽध्याये ॥ “एतदवश्यमध्येयमधीत्य च कर्म्माप्यवश्यमुपा- सितव्यमुभयज्ञो हि भिषग्राजार्हो भवति ॥” यस्तु केवलशास्त्रज्ञः कर्म्मस्वपरिनिष्ठितः । स मुह्यत्यातुरम्प्राप्य प्राप्य भीरुरिवाहवम् ॥ यस्तु कर्म्मसु निष्णातो धार्ष्ट्याच्छास्त्रबहिष्कृतः । स सत्सु पूजां नाप्नोति वधञ्चार्हति राजतः ॥ उभावेतावनिपुणावसमर्थौ स्वकर्म्मणि । अर्द्धवेदधरावेतावेकपक्षाविव द्विजौ ॥ ओषध्योऽमृतकल्पास्तु शस्त्राशनिविषोपमाः । भवन्त्यज्ञैरुपहृतास्तस्मादेतौ विवर्ज्जयेत् ॥ छेद्यादिष्वनभिज्ञो यः स्नेहादिषु च कर्म्मसु । स निहन्ति जनं लोभात् कुवैद्यो नृपदोषतः ॥ यस्तूभयज्ञो मतिमान् स समर्थोऽर्थसाधने । आहवे कर्म्मनिर्वोढुं द्बिचक्रः स्यन्दनो यथा ॥” इति सुश्रुते सूत्रस्थाने तृतीयेऽध्याये ॥) दण्डनीयभिषग् यथा, -- “अज्ञातौषधिमन्त्रस्तु यश्च व्याधेरतत्त्ववित् । रोगिभ्योऽर्थं समादत्ते स दण्ड्यश्चौरवद्भिषक् ॥” इति ज्योतिस्तत्त्वम् ॥ तस्यान्नस्याभोज्यत्वं यथा, -- “शूद्रान्नं ब्राह्मणो भुक्त्रा तथा रङ्गावतारिणः । चिकित्सकस्य क्रूरस्य तथा स्त्रीमृगजीविनाम् ॥ शौण्डिकान्नं सूतिकान्नं भुक्त्वा मासं व्रती भवेत् ॥” व्रती यावकेन । तत्र धेनुद्वयम् । इति प्राय- श्चित्तविवेकः ॥ अपि च । “पूयञ्चिकित्सकस्यान्नं पुंश्चल्यास्त्वन्नमिन्द्रियम् । विष्ठा वार्द्धु षिकस्यान्नं शस्त्रविक्रयिणो मलम् ॥” इति मानवे ४ अध्यायः ॥ (शतधन्वनः क्षेत्रजः पुत्त्रः । यथा, हरिवंशे । ३८ । ६ । “कृतवर्म्माग्रजस्तेषां शतधन्वा तु मध्यमः । देवर्षेश्च्यवनात् तस्य भिषग्वैतरणश्च यः ॥” औषधम् । यथा, ऋग्वेदे । १ । २४ । ९ । “शतं ते राजन् भिषजः सहस्रमुर्व्वी गभीरा सुमतिष्टे अस्तु ॥” “हे राजन् ! वरुण ! ते तव शतं भिषजः सहस्रं बन्धनिवारकाणि शतसहस्रसंख्याका- न्यौषधानि वैद्या वा सन्ति ॥” इति तद्भाष्ये सायनः ॥)

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

भिषक् in comp. for 2. भिषज्.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--a son of हृदिक. Br. III. ७१. १४१.