मल
यन्त्रोपारोपितकोशांशः[सम्पाद्यताम्]
कल्पद्रुमः[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मल, ङ धृतौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-आत्म०- सक०-सेट् ।) ङ मलते । इति दुर्गादासः ॥
मलः, पुं, क्ली, (मृज्यते शोध्यते इति । मृज् + “मृजेष्टिलोपश्च ।” उणा ० १ । १०९ । इति अलच् टिलोपश्च । यद्बा, मलते धारयति व्याध्यादिदौर्गन्धमिति । मल् + अच् ।) पापम् । (यथा, मनुः । २ । १०२ । “पश्चिमान्तु समासीनो मलं हन्ति दिवाकृतम् ॥” “दिवार्ज्जितं पापं निहन्ति ।” इति तट्टीकायां कुल्लूकभट्टः ॥ * ॥) विट् । (यथा, मनुः । ४ । २२० । “पूयं चिकित्सकस्यान्नं पुंश्चल्यास्त्वन्नमिन्द्रियम् । विष्ठा वार्द्धुषिकस्यान्नं शास्त्रविक्रयिणो मलम् ॥” “विष्ठा मलमेकमेव च ।” इति तद्भाष्ये मेधा- तिथिः ॥) किट्टम् । इत्यमरः । २ । ६ । ६५ ॥ (यथा, अभिज्ञानशकुन्तले । ६ । “छाया न मूर्च्छति मलोहतप्रासादे शुद्धे तु दर्पणतले सुलभावकाशा ॥”) “पापं किल्विषम् । विट् । विष्ठा । किट्टं कलङ्को मण्डूरादि स्वेदादि च एषु मलः । ‘वसा शुक्रमसृङ्मज्जा मूत्रं विट्कर्णविण्णखाः । श्लेष्माश्रुदूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः ॥’ इति स्मृतिः ।” इति तट्टीकायां भरतः ॥ कर्पू- रम् । इति शब्दचन्द्रिका ॥ वातपित्तकफाः । यथा, -- “सर्व्वेषामेव रोगाणां निदानं कुपिता मलाः । तत्प्रकोपस्य तु प्रोक्तं विविधाहितसेवनम् ॥” इति माधवकरः ॥ (पारिभाषिकमलं यथा, महाभारते । ८ । ४५ । २३ । “क्षत्त्रियस्य मलं भैक्ष्यं ब्राह्मणस्याव्रतं मलम् । मलं पृथिव्या वाहीकाः स्त्रीणां मदश्रियो मलम् ॥”)
अमरकोशः[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मल पुं-नपुं।
मलम्
समानार्थक:किट्ट,मल,कल्क
2।6।65।2।6
पश्चाद्ग्रीवाशिरा मन्या नाडी तु धमनिः शिरा। तिलकं क्लोम मस्तिष्कं गोर्दं किट्टं मलोऽस्त्रियाम्.।
: लाला, नेत्रमलम्, नासामलम्, कर्णमलम्, मूत्रम्, पुरीषम्, अश्रुः, गुतनिष्कासितपुरीषः
पदार्थ-विभागः : अवयवः
मल पुं-नपुं।
पापम्
समानार्थक:पङ्क,पाप्मन्,पाप,किल्बिष,कल्मष,कलुष,वृजिन,एनस्,अघ,अंहस्,दुरित,दुष्कृत,कल्क,मल,आगस्,कु
3।3।197।2।1
भेद्यलिङ्गः शठे व्यालः पुंसि श्वापदसर्पयोः। मलोऽस्त्री पापविट्किट्टान्यस्त्री शूलं रुगायुधम्.।
पदार्थ-विभागः : , गुणः, अदृष्टम्
मल पुं-नपुं।
पुराणकिट्टम्
समानार्थक:मल
3।3।197।2।1
भेद्यलिङ्गः शठे व्यालः पुंसि श्वापदसर्पयोः। मलोऽस्त्री पापविट्किट्टान्यस्त्री शूलं रुगायुधम्.।
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, अचलनिर्जीववस्तु
वाचस्पत्यम्[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मल¦ धृतौ भ्वा॰ आ॰ अक॰ सेट्। मलते अमलिष्ट।
मल¦ पु॰ मृज्यते शोध्यते मृज--कल--टिलोपः।
१ पापे
२ पुरीषेलौहादीनां
३ किट्टे अमरः। किट्टं कलङ्को मण्डूरा-दिर्देहजातस्वेदश्लेष्मादिश्च।
“वसा शुक्र समृङ्मज्जा-मूत्रं विट्कर्णविड्नखाः। श्लेष्माश्रु दूषिका स्वेदोद्वादशैते नृणां मनाः” स्मृतिः।
४ कर्पूरे शब्दच॰
५ वातपित्तकफेषु च माधवः।
५ दुष्टे
६ सम्बन्धे च।
शब्दसागरः[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मल¦ mfn. (-लः-ला-लं)
1. Dirty.
2. Miserly, niggardly. mn. (-लः-लं)
1. Excretion of the body, as serum, semen, blood, marrow, urine, fæces, ear-wax, nails, phlegm, tears, rheum, and sweat.
2. Sin.
3. dirt, filth.
4. Dreg, sediment.
5. Rust.
6. Camphor.
7. Cuttle- fish-bone.
8. Tanned leather. n. (-लं) A particular base metal. f. (-ला) A plant, (Flacourtia cataphracta:) see झटामला। E. मल् to hold or contain, (in the body.) अच aff.; or मृज् to cleanse, Una4di aff. कल, and the penultimate and final radical rejected.
Apte[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मल [mala], a. [मृज्यते शोध्यते मृज्-कल टिलोपः Tv.]
Dirty, foul; आमिषं यच्च पूर्वेषां राजसं च मलं भृशम् Rām.7.74.16.
Mean, covetous.
Unbelieving, infidel, godless.
Wicked.
लः, लम् Dirt, filth, impurity, dust, any impure matter; मलदायकाः खलाः K.2; छाया न मूर्छति मलोपहतप्रसादे शुद्धे तु दर्पणतले सुलभावकाशा Ś.7.32.
Dregs, refuse, sediment, excrement, feces, dung.
Dross (of metals), rust, alloy.
Moral taint or impurity, sin; फलैधःकुसुमस्तेयमधैर्यं च मलावहम् Ms.11.7.
Any impure secretion of the body; (according to Manu these excretions are twelve: वसा शुक्रमसृङ् मज्जा मूत्रविड् घ्राणकर्णविट् । श्लेष्माश्रुदूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः Ms.5.135).
Camphor.
Cuttle-fish bone.
Tanned leather; a leather-garment.
The three humours of the body (वात, पित्त and कफ). -लम् A kind of base metal.
Comp. अपकर्षणम् removing the dirt, purification.
removal of sin.
अपहा a particular preparation.
N. of a river; नन्दिनी नलिनी सीता मालती च मलापहा.-अयनम् the rectum. -अरिः a kind of natron. -अव- रोधः constipation of the bowels. -आकर्षिन् m. a sweeper, a scavenger. -आभ a. dirty-looking. -आवाह a.
causing dirt, dirtying, soiling.
defiling, polluting; Ms.11.7. -आशयः the stomach; bowels. -उद्भवम् the rust of iron (मण्डूर). -उत्सर्गः evacuation of the feces, voiding the excrement. -उद्वासा a woman who has put off her soiled clothes. -उपहत a. soiled, tarnished with dirt; Ś7.32. -कर्षण a. cleansing. -घ्न a. cleansing, detergent. (-घ्नः) the bulbous root of शाल्मली. (-घ्नी) N. of a plant (नागदमनी). -जम् pus, matter. -दूषितa. dirty, foul, soiled. -द्रवः purging, diarrhœa. -द्राविन्a. purging. (-m. the Jayapāla tree. -धात्री a nurse who attends to a child's necessities. -धारिन् m. a religious mendicant of the Jaina sect. -पङ्किन् a. covered with dust and mire; निराहारा कृशा रुक्षा जटिला मलपङ्किनी Mb.5.186. 2. -पूः (यूः) Ficus Oppositifolia (Mar. काळा किंवा धेड- उंबर). -पृष्ठम् the first (or outer) page of a book. -भुज् m. a crow. -मल्लकः a strip of cloth covering the privities (कौपीन); Dk.2.2. -मासः an intercalary month (so called because during that month religious ceremonies are not performed); 'अमावास्याद्वयं यत्र रवि- संक्रान्तिवर्जितम् । मलमासः स विज्ञेयः...' -मूत्रपरित्यागः evacuation of feces and urine. -वासस् f. a woman in her courses. -विशोधन a. cleansing away filth. -विष्टम्भः constipation. -विसर्गः, -विसर्जनम्, -शुद्धिः f. evacuation of the bowels. -हन्तृ m. = मलघ्नः. -हारक a. removing dirt or sin.
Monier-Williams[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मल n. (in later language also m. ; prob. fr. म्लै)dirt , filth , dust , impurity (physical and moral) AV. etc.
मल n. (in med.) any bodily excretion or secretion ( esp. those of the धातुs See. , described as phlegm from chyle , bile from the blood , nose mucus and ear wax from the flesh , perspiration from the fat , nails and hair from the bones , rheum of the eye from the brain ; See. also the 12 impurities of the body enumerated in Mn. v , 135 ) Sus3r. Va1gbh. etc.
मल n. (with शैवs) , original sin , natural impurity Sarvad.
मल n. camphor L.
मल n. Os Sepiae L.
मल m. the son of a शूद्रand a मालुकीL.
मल n. tanned leather , a leathern or dirty garment (?) RV. x , 136 , 2
मल n. a kind of brass or bell-metal L.
मल n. the tip of a scorpion's tail L. ( v.l. अल)
मल mfn. dirty , niggardly L.
मल mfn. unbelieving , godless L. [ cf. Gk. ? ; Lat. ma8lus ; Lith. mo4lis , me4lynas.]
Vedic Index of Names and Subjects[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Mala in one passage of the Rigveda[१] is used of the garments of the Munis. The St. Petersburg Dictionary takes it to mean a ‘leathern garment,’[२] but Ludwig and Zimmer[३] think it means only ‘soiled’ raiment, which, of course, suits the ordinary sense of the word (‘dirt’) in the Atharvaveda,[४] and the character of the long-haired (keśin) hermit (Muni). Cf. Malaga.