मूर्धन्
यन्त्रोपारोपितकोशांशः[सम्पाद्यताम्]
अमरकोशः[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मूर्धन् पुं।
शिरः
समानार्थक:उत्तमाङ्ग,शिरस्,शीर्ष,मूर्धन्,मस्तक,कम्,वराङ्ग
2।6।95।1।4
उत्तमाङ्गं शिरः शीर्षं मूर्धा ना मस्तकोऽस्त्रियाम्. चिकुरः कुन्तलो वालः कचः केशः शिरोरुहः॥
अवयव : केशः,केशवृन्दम्,कुटिलकेशाः,ललाडगतकेशाः,शिखा,शिरोमध्यस्थचूडा
पदार्थ-विभागः : अवयवः
Apte[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मूर्धन् [mūrdhan], m. [मुह्यत्यस्मिन्नाहते इति मूर्धा, cf. Uṇ.1.156]
The forehead, brow.
The head in general; नतेन मूर्ध्ना हरिरग्रहीदपः Śi.1.18; R.16.81; नैसर्गिकी सुरभिणः कुसुमस्य सिद्धा मूर्ध्नि स्थितिर्न चरणैरवताडनानि U.1.14; Ku.3.22.
The highest or most prominent part, top, summit, peak, head; अतिष्ठन्मनुजेन्द्राणां मूर्ध्नि देवपतिर्यथा Mb. 'stood at the head of all kings' &c.; उत्तमे शिखरे जाते भूम्यां पर्वतमूर्धनि Sandhyā Mantra; Ś.5.7; Me.17.
(Hence) A leader, head, chief, foremost, prominent.
Front, van, forepart; स किल संयुगमूर्ध्नि सहायतां मघवतः प्रतिपद्य महारथः R.9.19.
(In geom.) The base.
(In gram.) The roof of the palate. -Comp. -अन्तः the crown of the head. -अक्षिषिक्त a.
consecrated, crowned, inaugurated; मूर्धाभिषिक्तं कुमुदो बभाषे R.16.81.
common, stock (as an instance); उत्कृत्योत्कृत्य कृत्तिं इति बीभत्सस्य मूर्धाभिषिक्तमुदाहरणम्.
(क्तः) a consecrated king; पश्य मूर्धाभिषिक्तानामाचार्य कदनं महत् Mb.7.15.12.
a man of the Kṣatriya caste.
a minister.
= मूर्धावसिक्त (1) q. v. -अभिषेकः consecration, inauguration.
अवसिक्तः N. of a particular mixed tribe sprung from a Brāhmaṇa father and Kṣatriya mother.
a consecrated king. -कर्णी, कर्परी f. an umbrella. -गa. sitting down on the head; स्यन्दनैः स्यन्दनगता गजैश्च गजमूर्धगाः Rām.7.7.5.
जः the hair (of the head); पर्याकुला मूर्धजाः Ś.1.3; विललाप विकीर्णमूर्धजा Ku.4.4 'she tore her hair for grief'.
the mane.
a crown, helmet; विमुक्तमूर्धजा ये च ये चापि हतवाहनाः Mb.1.5.12.-ज्योतिस् n. see ब्रह्मरन्ध्र or मुद्रामार्ग. -पातः splitting of the skull. -पिण्डः a lump upon the head (of an elephant in rut). -पुष्पः the Śirīṣa tree. -रसः the scum of boiled rice. -वेष्टनम् a turban, diadem.
Monier-Williams[सम्पाद्यताम्]
|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
मूर्धन् m. ( Un2. i , 158 ) the forehead , head in general , skull , ( fig. )the highest or first part of anything , top , point , summit , front (of battle) , commencement , beginning , first , chief (applied to persons) RV. etc. , etc. , ( मूर्ध्निwith वृत्etc. , to be above everything , prevail ; with धृ, or आ-दा= मूर्ध्ना1. कृ, to place on the head , hold in high honour)
मूर्धन् m. the base (in geom. ; opp. to अग्र; perhaps w.r. for बुध्न) Col.
मूर्धन् m. (in gram.) the roof or top of the palate (as one of the 8 स्थानs or places of utterance) Pa1n2. 1-1 , 9 Sch.
मूर्धन् m. (with Buddhists) " the summit " , N. of a state of spiritual exaltation DivyA7v.