र

रूपकम्

वर्ग:काव्यालङ्कारकोश:

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

र, रेफः । यथा । वर्णात् कारतकारौ रादेफः । इति कलापसंक्षिप्तसारव्याकरणे ॥ रेफात् कारश्च । रकारः । इति प्रक्रियाकौमुदी ॥ स तु सप्तविंशहलवर्णः । तस्योच्चारणस्थानं मूर्द्धा । इति मुग्धबोधव्याकरणम् ॥ * ॥ (तथा च शिक्षायाम् । १७ । “स्युर्मूर्द्धन्या ऋटुरसा दन्त्या ऌतुलसाः स्मृताः ॥”) तस्य स्वरूपं यथा, -- “रेफञ्च चञ्चलापाङ्गि ! कुण्डलीद्वयसंयुतम् । रक्तविद्युल्लताकारं पञ्चदेवात्मकं सदा । पञ्चप्राणमयं वर्णं त्रिबिन्दुसहितं सदा ॥” इति कामधेनुतन्त्रे ६ पटलः ॥ * ॥ तस्य लेखनप्रकारो यथा, -- “दक्षतः कुण्डली रेखा वामाद्दक्षगताप्यधः । पुनर्द्दक्षगता द्बेधा ततोऽधोगत्य चोर्द्ध्वतः ॥ भवानी शङ्करो वह्निस्तासु तिष्ठन्ति नित्यशः । अर्द्धमात्रा ब्रह्मरूपा महाशक्तिः प्रकीर्त्तिता ॥” अपि च । “ऊर्द्ध्वाधःक्रमतो रेखा त्रिकोणाधोगता हि सा । विधिरीशः केशवश्च तासु तिष्ठन्ति नित्यशः ॥ ऊर्द्ध्वस्थिता तु या मात्रा सा शक्तिः परि- कीर्त्तिता । तस्य मध्यगता रेखा वह्निरूपा हि सा स्मृता । निर्गुणोऽसौ सदा वर्णो न कदाचित् गुणीभवेत् ॥” अस्य ध्यानं यथा, -- “ललज्जिह्वां महारौद्रीं रक्तास्यां रक्तलोच- नाम् । रक्तवर्णामष्टभुजां रक्तपुष्पोपशोभिताम् ॥ रक्तमाल्याम्बरधरां रक्तालङ्कारभूषिताम् । महामोक्षप्रदां नित्यामष्टसिद्धिप्रदायिकाम् ॥ एवं ध्यात्वा ब्रह्मरूपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत् ॥” तत्प्रणाममन्त्रो यथा, -- “त्रिशक्तिसहितं देवि ! आत्मादितत्त्वसंयुतम् । सर्व्वतेजोमयं वर्णं सततं प्रणमाम्यहम् ॥” इति वर्णोद्धारतन्त्रम् ॥ * ॥ तस्य नामानि यथा, -- “रो रक्तः क्रोधिनी रेफः पावकस्त्वोजसो मतः । प्रकाशादर्शनो दीपो रतकृष्णापरं बली ॥ भुजङ्गेशो मतिः सूर्य्यो धातुरक्तः प्रकाशकः । व्यापको रेवतीदासं कुक्ष्यंशो वह्निमण्डलम् ॥ उग्ररेखा स्थूलदण्डो वेदकण्ठपला पुरा । प्रकृतिः सुगलो ब्रह्मशब्दश्च गायको धनम् ॥ श्रीकण्ठ उष्मा हृदयं मुण्डी त्रिपुरसुन्दरी । सबिन्दुर्योनिजो ज्वाला श्रीशैलो विश्वतो- मुखी ॥” इति नानातन्त्रशास्त्राणि ॥ (छब्दःशास्त्रोक्तगणविशेषः । यथा, छन्दो- मञ्जर्य्याम् । १ । ८ । “र-लमध्यः ।” लघुवर्णमध्यो रः भवति । तस्येदं साङ्केतिकं चिह्नम् ऽ.ऽ पद्यादौ अस्याक्षरस्य प्रयोगे दाहो भवति । यदुक्तं वृत्तरत्नाकरटीकायाम् । “यो लक्ष्मीं रस्तु दाहं व्यसनमथ लवौ शः सुखं षस्तु खेदम् ॥” धात्वनुबन्धविशेषः । यथा, कविकल्पद्रुमे । “--क्षो जक्षादि र वैदिकः ।” “वैदिको वेदेष्वेव प्रयुक्तो न तु भाषाया- मित्यर्थः । यथा, गार्लि स्तुतौ जगाति ॥”)

रः, पुं, (राति ऊर्द्ध्वं गतच्छीति । रा + डः ।) पावकः । तीक्ष्णः । इति मेदिनी । रे, १ ॥ कामवह्निः । इति शब्दरत्नावली ॥

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

र¦ The twenty-seventh consonant of the Na4gari Alphabet, correspond- ing to the letter R.

र¦ m. (-रः)
1. Fire or Agni.
2. Heat, warmth.
3. Burning, scorching.
4. Love, desire.
5. Speed. f. (-रा)
1. Giving.
2. Gold. f. (-री) Going, moving. E. रा to give, or रम् to play, &c., aff. ड |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

र [r] सु [su] सोनः [sōnḥ], (सु) सोनः A kind of garlic; cf. लसोन.

रः [rḥ], 1 Fire.

Heat.

Love, desire.

Speed.

(In prosody) A syllabic foot (गण) consisting of a short syllable between two long syllables.

The number 'forty'.

रा Giving.

Gold.

Amorous play. -री Going motion. -रम् Brightness, lustre.-Comp. -विपुला N. of metre.

रम् [ram], 1 Ā. (रमते, but Paras. when preceded by वि, आ, परि and उप; रेमे, अरंस्त, अरंसीत् P. रंस्यते, रन्तुम्, रत)

To be pleased or delighted, rejoice, be gratified; रहसि रमते Māl 3.2; Ms.2.223; U.2.18.

To rejoice at, be pleased with, take delight in, be fond of (with instr. or loc.); लोलापाङ्गैर्यदि न रमसे लोचनैर्बञ्चितो$सि Me. 27; व्यजेष्ट षड्वर्गमरंस्त नीतौ Bk.1.2.

To play, sport, dally, amuse oneself with; राजप्रियाः कैरविण्यो रमन्ते मधुपैः सह Bv.1.126 (where the next meaning is also hinted); Bk.6.15,67; रंरम्यते (अतिशयेन रमते) सरस- नागरिकण नाम्ना श्रीबिह्लणेन कविना क्षितिपालपुत्री Bil. Ch.48.

To have sexual intercourse with; सा तत्पुत्रेण सह रमते H.3; विशङ्कमाना रमितं कयापि जनार्दनम् Gīt.7.

To remain, stay, pause.

To take rest, remain quiet.

To gladden, delight. -Caus. (रमयति-ते) To please, delight, satisfy. -Desid. (रिरंसते) To wish to sport &c.; Śi.15.18.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

र the 2nd semivowel (corresponding to the vowels ऋand ॠ, and having the sound of र्in रिन्ग्).

र (in prosody) a cretic (- ? -) Pin3g.

र mfn. ( रा)acquiring , possessing Naish.

र mfn. giving , effecting S3is3.

र m. (only L. )fire , heat

र m. love , desire

र m. speed

र m. giving

र m. gold

र n. brightness , splendour (used in explaining an etymology) L.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

raktāṅga ...................................... p47
rakṣasām astrāṇi ...................... p129
rathacitrā .................................. p431
rathasthā .................................... p431
rathākāra .................................... p852
rathātirathasaṁkhyā ................ p207
rathāvarta .................................. p431
rathoraga .................................... p852
rabheṇaka .................................... p47
ramaṭha ........................................ p852
ramaṇaka ...................................... p853
ramaṇī .......................................... p431
ramaṇīyaka .................................. p853
ramyakāgaṇa ................................ p853
rākā .............................................. p266
rākṣasa ........................................ p129
rākṣasa ........................................ p47
rājagṛha ...................................... p431
rājagṛha ...................................... p557
rājadharma .................................. p207
rājadharman ................................ p48
rājapura^1 .................................. p557
rājapura^2 .................................. p557
rājasūyika .................................. p206
rājāśrama .................................... p557
rājika .......................................... p853
rājyalambha ................................ p208
rāmaka .......................................... p432
rāmacarita .................................. p208
rāmatīrtha .................................. p432
rāmasya āśramaḥ ........................ p557
rāmahrada .................................... p432
rāmāyaṇa^1 .................................. p208
rāmāyaṇa^2 .................................. p208
rāhu .............................................. p266
rukmiṇyā āśramaḥ ...................... p558
rudrakoṭi .................................... p433
rudrakoṭi .................................... p433
rudrasya āyatanam .................... p558
rudrāṇām astrāṇi ...................... p129
rudrāvarta .................................. p433
rudrāstra .................................... p130
reṇuka .......................................... p49
reṇukātīrtha .............................. p433
revatī .......................................... p267
raibhyāśrama .............................. p558
raivata^1 .................................... p433
raivata^2 .................................... p435
raivataka^1 ................................ p433
raivataka^2 ................................ p435
romana .......................................... p853
romaśa .......................................... p854
romā .............................................. p559
rohiṇī .......................................... p89
rohiṇī .......................................... p268
rohitakāraṇya ............................ p435
rohītaka ...................................... p559
raudra astra .............................. p130
raudra astra .............................. p131
raudra .......................................... p268
raudra .......................................... p854
raupyā .......................................... p435

Mahabharata Cultural Index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

raktāṅga ...................................... p47
rakṣasām astrāṇi ...................... p129
rathacitrā .................................. p431
rathasthā .................................... p431
rathākāra .................................... p852
rathātirathasaṁkhyā ................ p207
rathāvarta .................................. p431
rathoraga .................................... p852
rabheṇaka .................................... p47
ramaṭha ........................................ p852
ramaṇaka ...................................... p853
ramaṇī .......................................... p431
ramaṇīyaka .................................. p853
ramyakāgaṇa ................................ p853
rākā .............................................. p266
rākṣasa ........................................ p129
rākṣasa ........................................ p47
rājagṛha ...................................... p431
rājagṛha ...................................... p557
rājadharma .................................. p207
rājadharman ................................ p48
rājapura^1 .................................. p557
rājapura^2 .................................. p557
rājasūyika .................................. p206
rājāśrama .................................... p557
rājika .......................................... p853
rājyalambha ................................ p208
rāmaka .......................................... p432
rāmacarita .................................. p208
rāmatīrtha .................................. p432
rāmasya āśramaḥ ........................ p557
rāmahrada .................................... p432
rāmāyaṇa^1 .................................. p208
rāmāyaṇa^2 .................................. p208
rāhu .............................................. p266
rukmiṇyā āśramaḥ ...................... p558
rudrakoṭi .................................... p433
rudrakoṭi .................................... p433
rudrasya āyatanam .................... p558
rudrāṇām astrāṇi ...................... p129
rudrāvarta .................................. p433
rudrāstra .................................... p130
reṇuka .......................................... p49
reṇukātīrtha .............................. p433
revatī .......................................... p267
raibhyāśrama .............................. p558
raivata^1 .................................... p433
raivata^2 .................................... p435
raivataka^1 ................................ p433
raivataka^2 ................................ p435
romana .......................................... p853
romaśa .......................................... p854
romā .............................................. p559
rohiṇī .......................................... p89
rohiṇī .......................................... p268
rohitakāraṇya ............................ p435
rohītaka ...................................... p559
raudra astra .............................. p130
raudra astra .............................. p131
raudra .......................................... p268
raudra .......................................... p854
raupyā .......................................... p435