वनम्

संस्कृतम्

लिङ्ग्म्-

    वनम् इत्यस्य शब्दस्य रुपाणि

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः	वनम्	वने	वनानि
सम्बोधनप्रथमा	वन	वने	वनानि
द्वितीया विभक्तिः	वनम्	वने	वनानि
तृतीया विभक्तिः	वनेन	वनाभ्याम्	वनैः
चतुर्थी विभक्तिः	वनाय	वनाभ्याम्	वनेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः	वनात्	वनाभ्याम्	वनेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः	वनस्य	वनयोः	वनानाम्
सप्तमी विभक्तिः	वने	वनयोः	वनेषु

• काननम्
• विपिनम्
• अरन्यम्

अनुवादाः

• आङ्गल-()
• मलयालम्-
• हिन्दि-()
• बङ्गाळि-() ()
• फ़्रॆन्च्- (fr)
• रूसीय्- (ru) ()
• जेर्मन्-
• स्पानिष्- (es)
• तेलुगु-
• तमिल्-
• पोलिष्- (pl)
• कन्नड- ()

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वनम्, क्ली स्त्री, (वनतीति । वन् + पचाद्यच् । यद्वा, वन्यते सेव्यते इति । “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । इति घः ।) बहुवृक्ष- युक्तस्थानम् । (यथा, मनुः । ८ । ३५६ । “परस्त्रियं योऽभिवदेत्तीर्थेऽरण्ये वनेऽपि वा । बदीनां वापि सम्भेदे ससंग्रहणमाप्नुयात् ॥” स्त्रियान्तु यथा, साहित्यदर्पणे आर्थिव्यञ्जना- याम् । “कालो मधुः कुपित एष च पुष्पधन्वा धीरा वहन्ति रतिखेदहराः समीराः । केलीवनीयमपि वञ्जुलकुञ्जमञ्जु द्दूरेपतिः कथय किं करणीयमद्य ॥”) तत्पर्य्यायः । अटवी २ अरण्यम् ३ विपिनम् ४ गहनम् ५ काननम् ६ । इत्यमरभरतौ ॥ दावः ७ दवः ४ अटविः ९ भीरुकम् १० झाटम् ११ गुहिनम् १२ । इति शब्दरत्ना- वली ॥ शत्रम् १३ समजम् १४ प्रान्तरम् १५ विक्तम् १६ ॥ इति जटाधरः ॥ कान्तारम् १७ । इति राजनिर्घण्टः ॥ * ॥ गृहसमीपकर्त्तव्यवनं यथा, -- “शिविराभ्यन्तरे भद्रा स्थापिता तुलसी नृणाम् । धनपुत्त्रप्रदात्री च पुण्यदा हरिभाक्तिदा । प्रभाते तुलसीं दृष्ट्वा स्वर्णदानफलं लभेत् ॥ मालती यूथिका कुन्दं माधवी केतकी तथा । नागेश्वरं मल्लिका च काञ्चनं वकुलं शुभम् ॥ अपराजिता च शुभदा तेषामुद्यानमीप्सितम् । पूर्व्वे च दक्षिणे चैव शुभदं नात्र संशयः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते श्रीकृष्णजन्मखण्डे १०२ अध्यायः ॥ मथुरायां द्बादश वनानि यथा, -- “रम्यं मधुवनं नाम विष्णुस्थानमनुत्तमम् । तद्दष्ट्वा मनुजो देवि सर्व्वान् कामानवाप्नुयात् ॥ वनं तालवनञ्चैव द्वितीयं वनमुत्तमम् । तत्र स्नात्वा नरो देवि कृतकृत्यो हि जायते ॥ तृतीयं कुमुदं नाम वनं चैवोत्तमं तथा । तत्र गत्वा नरो देव्रि कृतकृत्यो हि जायते ॥ एकादशी कृष्णपक्षे मासि भाद्रपदे हि या । तत्र स्नातो नरो देवि रुद्रलोके महीयते ॥ चतुर्थं काभ्यकवनं वनानां वनमुत्तमम् । तत्र गत्वा नरो देवि मम लोके महीयते ॥ विमलस्य च कुण्डे तु सर्व्वैः पापैः प्रमुच्यते । यस्तु प्रमुञ्चते प्राणान् मम लोकं स गच्छति ॥ पञ्चमं बहुलवनं वनस्थानमनुत्तमम् । तत्र गत्वा नरो देवि अग्निस्थानं स गच्छति ॥ यमुनायाः परे पारे देवानामपि दुर्लभम् । अस्ति भद्रवनं नाम षष्ठं वनमनुत्तमम् ॥ तत्र गत्वा तु वसुधे मद्भक्तो मत्परायणः । तद्वनस्य प्रभावेण नागलोकं स गच्छति ॥ सप्तमन्तु वनं भूमे खादिरं लोकविश्रुतम् । तत्र गत्वा नरो भद्रे मम लोकं स गच्छति ॥ महावनं चाष्टमन्तु सदैव तु मम प्रियम् । तस्मिन् स्नात्वा तु मनुजो इन्द्रलोके मही- यते ॥ लोहजं धवलं नाम लोहजङ्घेन रक्षितम् । नवमन्तु वनं देवि महापातकनाशनम् ॥ वनं विल्ववनं नाम दशमं देवपूजितम् । तत्र गत्वा तु मनुजो ब्रह्मलोके महीयते ॥ एकादशन्तु भाण्डीरं योगिनां प्रियमुत्तमम् । तस्य दर्शनमात्रेण नरो गर्भं न गच्छति । भाण्डीरं समनुप्राप्य वनानां वनमुत्तमम् ॥ वासुदेवं ततो दृष्ट्वा पुनर्जन्म न विद्यते ॥ वृन्दावनं द्वादशमं वृन्दया परिरक्षितम् । मम चैव प्रियं भूमे महापातकनाशनम् ॥ वृन्दावनन्तु गोविन्दं ये पश्यन्ति वसुन्धरे । न ते यमपुरं यान्ति वैकुण्ठं प्राप्नुयुर्नराः ॥” इति वाराहे मथुरातीर्थवनद्वादशकवर्णनं नामाध्यायः ॥ * ॥ वनविशेषे मरणफलं यथा, -- “यदेवं कथितं पुण्यं मया ब्रह्ममुखाच्च्युतम् । तत् समग्रं भवेत्तस्य अरण्येषूषरेषु च ॥ अरण्यानि प्रवक्ष्यामि तथा चैवोषराणि च । सैन्धवं दण्डकारण्यं नैमिषं कुरुजाङ्गलम् ॥ उपलावृतमारण्यं जम्बूमार्गोऽथ पुष्करम् । हिमवासस्ततोऽरण्य उत्तमः परिकीर्त्तितः ॥ नवष्वेतेष्वरण्येषु यस्तु प्राणान् परित्यजेत् । ब्रह्मलोकातिथिर्भूत्वा स याति परमं पदम् ॥” इति देवीपुराणे अरण्योषरप्रशंसा ॥ * ॥ अरण्ये वर्णनीयानि यथा, -- “अरण्येऽहिवराहेभयूथसिंहादयो द्रुमाः । शुककाककपोताद्या भिल्लभल्लदवादयः ॥” उद्याने वर्णनीयानि यथा, -- “उद्याने सरणिः सर्व्वफलपुष्पलताद्रुमाः । प्रिकालिकेकिहंसाद्याः क्रीडावाप्यध्वग- स्थितिः ॥” इति कविकल्पलतायाम् १ स्तवके ३ कुसुमम् ॥ (शङ्कराचार्य्यशिष्यस्य हस्तामलकस्य शिष्या- णामुपाधिविशेषे, पुं । यदुक्तं प्राणतोषिण्या- मवधूतप्रकरणे । “सुरम्ये निर्झरे देशे वने वासं करोति यः । आशापाशविनिर्मुक्तो वननामा स उच्यते ॥”)

वनम्, क्ली, (वन्यते सेव्यते इति । वन् + “पुंसि संज्ञायां घः प्रायेण ।” ३ । ३ । ११८ । घः । इति निघण्टौ देवराजयज्वा । १ । १२ । ९ ।) जलम् । (यथा, रघुः । ९ । २२ । “नमयति स्म स केवलमुन्नतं वनमुचे नमुचेररये शिरः ॥”) निवासः । आलयः । इति मेदिनी । ने, १९ ॥ (चमसः । यथा, ऋखेदे । २ । १४ । ९ । “अध्वर्यवः कर्त्तना श्रुष्टिमस्मै वने निपूतं वन उन्नयध्वम् ॥” “वने संभजनीये वने उदके निपूतमाप्यायनेन शोधितं सोममुन्नयध्वमूर्द्ध्वं नयत । यद्बा वने तद्विकारे चमसे निपूतं दशापवित्रेण शोधितं सोमं वने चमसे उन्नयध्वम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥) प्रस्रवणम् । इति हेमचन्द्रः ॥ (रश्मिः । इति निघण्टुः । १ । ५ । ८ ॥ “वन षण सम्भक्तौ भूवादिः परस्मै पदी । पुंसि संज्ञायां घः । वन्यते सेव्यते शीतादिनिवारणाय । अथवा वनतिर्हिंसार्थः । वन्यते हिंस्यतेऽनेन तमः । यद्बा, वनु याचने तनादि आत्मने भाषा । वन्यते याच्यते ष्टष्टिप्रदानाय । यद्वा, वनशब्दे भूवादिः परस्मैपदी वन्यते शब्दते स्तूयते स्तोतृभिः ।” इति तत्र देवराजयज्वा ॥ यथा, ऋग्वेदे । १ । २४ । ७ । “अबुध्ने राजा वरुणो वनस्य ॥”)

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वनम् [vanam], [वन्-अच्]

A forest, wood, thicket of trees; एको वासः पत्तने वा वने वा Bh.3.12; वने$पि दोषाः प्रभवन्ति रागिणाम्.

A cluster, group, a quantity of lotuses or other plants growing in a thick bed; चित्रद्विपाः पद्मवनाव- तीर्णाः R.16.16;6.86.

A place of abode, residence, house.

A fountain, spring (of water).

Water in general; गगनं ... वनौघनमदभ्रम् Śi.6.73.

A wooden vessel.

Wood, timber.

Dwelling in a forest, living abroad.

Ved. A cloud.

Light, a ray of light.

Worshipping.

A mountain; L. D. B.

Plenty, abundance. (As the first member of comp. वन may be translated by 'wild', 'forest'; वनवराहः, वनकदली, वनपुष्पम् &c.) -Comp. -अग्निः a forest conflagration. -अजः the wild goat.

अन्तः the skirts or borders of a forest; वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते R.2.58.

the forest region itself, wood; वनान्तशय्याकठिनीकृताकृती Ki.1.36; अन्तःकूजन् मुखरशकुनो यत्र रम्यो वनान्तः U.2.25.

अन्तरम् another wood.

the interior of a forest; अपि वनान्तरमल्पकुचान्तरा श्रयति पर्वत पर्वसु संनता V.4.49.-अब्जिनी a lotus-plant growing in water. -अरिष्टा wild turmeric. -अर्चकः a florist, maker of garlands. -अलक्तम् red earth or ruddle. -अलिका a sun-flower. -आखुः a hare. -आखुकः a kind of bean. -आपगा 'wood-river', a forest-stream; महार्णवं समासाद्य वनापगशतं यथा Rām.7.19. 17. -आर्द्रकम् the root of wild ginger. (-का) wild ginger.-आश a. living on water; कुतः क्षीरं ... वनाशानां वनाश्रम- निवासिनाम् Mb.13.14.124.

(शः) dining in a wood, a picnic; क्वचिद्वनाशाय मनो दधद् व्रजात् प्रातः समुत्थाय वयस्य- वत्सपान् Bhāg.1.12.1.

a kind of small barley.-आश्रमः abode in the woods, the third stage in the religious life of a Brāhmaṇa. -आश्रमिन् m. an anchorite, a hermit.

आश्रयः an inhabitant of the wood.

a sort of crow or raven. -उत्साहः a rhinoceros. -उद्धवा the wild cotton plant. -उपप्लवः a forest conflagration.-उपलः shaped and dried cow dung (Mar. गोवरी).-ओकस् m.

an inhabitant of a wood, a forester.

an anchorite, a hermit.

a wild animal such as a monkey, boar &c.; तस्य त्यक्तस्वभावस्य घृणेर्मायावनौकसः Bhāg. 7.2.7. -ओषधिः a medicinal herb growing in a forest or growing wild. -कणा wild pepper. -कदली wild plantain. -करिन् m., -कुञ्जरः, -गजः a wild elephant.-काम a. fond of a forest. -कार्पासी (-सिः f.) the wild cotton tree. -कुक्कुटः a wild fowl. -कोलिः f. the wild jujube tree. -खण्डम् a forest. -ग a. inhabitant of a forest. -गवः the wild ox. -गहनम् a thicket, the thick part of a forest; इति चालयन्नचलसानुवनगहनजानुमापतिः ।-गुप्तः a spy. -गुल्मः a wild or forest shrub. -गोचर a.

frequenting woods.

living in water; जहास चाहो वन- गोचरो मृगः Bhāg.3.18.2.

(रः) a hunter.

a forester. (-रम्) a forest. -ग्रहणम् surrounding a forest and stopping all egress. -ग्राहिन् a beater of the forest, one who surrounds a forest; तेन हि निवर्तय पूर्वगतान् वन- ग्राहिणः Ś.2.6/7. -ग्रामकः a forest village, a poor village.

चन्दनम् the Devadāru tree.

aloe-wood. -चन्द्रिका, -ज्योत्स्ना a kind of jasmine. -चम्पकः the wild Champaka tree. -चर a. living in a forest, haunting woods, sylvan.

(रः) a forester, forest-dweller, woodman; उपतस्थुरास्तितविषादधियः शतयज्वनो वनचरा वसतिम् Ki.6.29; Me.12.

a wild animal.

the fabulous eight-legged animal called Śarabha. -चर्या roaming about or residence in a forest.

छागः a wild goat.

a boar.-छिद् m. a wood-cutter.

जः an elephant.

a kind of fragrant grass.

the wild citron tree.

a woodman. (-जम्) a blue lotus-flower.

जा wild ginger.

the wild cotton tree. -जीविन् a forester, woodman.-तिक्तः the yellow myrobalan tree. -दः a cloud. -दाहः a forest-conflagration. -दीपः = ˚चम्पकः. -देवता a sylvan deity, a dryad; शुश्राव कुञ्जेषु यशः स्वमुच्चैरुद्गीयमानं वनदेवताभिः R.2.12;9.52; Ś.4.5; अनुप्रयाता वनदेवताभ्यामदृश्यत स्थावरराजकन्या Ku.3.52;6.39. -द्रुमः a tree growing wild in a forest. -धारा an avenue of trees. -धितिः f. Ved. a hatchet. -धेनुः f. the female of the wild ox orBos gavœus. -पः a woodman; यथा वनान्ते वनपैर्विसृष्टः कक्षं देहत्कृष्णगतिः सुघोषः Mb.9.24.63. -पल्लवः the शोभाञ्जन tree.-पांसुलः a hunter. -पार्श्वम् the neighbourhood of a wood, the forest region itself. -पुष्पम् a forest-flower.-पूरकः the wild citron tree. -प्रवेशः commencing a hermit's life. -प्रस्थ a. retiring into a wood, leading the life of a hermit. (-स्थः) a wood situated on a tableland. -प्रियः the cuckoo. (-यम्) the cinnamon tree.-बर्हिणः, -वर्हिणः a wild peacock. -भूः f., -भूमिः f. forest ground. -भूषणी the female of the Indian cuckoo.-मक्षिका a gad-fly. -मल्ली wild-jasmine. -माला a garland of wood-flowers, such as was usually worn by Kṛiṣṇa; ग्रथितमौलिरसौ वनमालया R.9.51; it is thus described: आजानुलम्बिनी माला सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वला । मध्ये स्थूल- कदम्बाढ्या वनमालेति कीर्तिता ॥ ˚धरः an epithet of Kṛiṣṇa.-मालिन् a. adorned with a chaplet of wood-flowers (-m.) an epithet of Kṛiṣṇa; धीरसमीरे यमुनातीरे वसति वने वनमाली Gīt.5; तव विरहे वनमाली सखि सीदति ibid. -मालिनी N. of the town of Dvārakā. -मुच् a. pouring water; R.9.22. (-m.), -भूतः a cloud. -मुद्गः a kind of kidney-bean.-मोचा wild plantain. -रक्षकः a forest-keeper. -राजः the lion. -राजिः, -जी f.

a grove or long row of trees.

a long tract of forest.

a path in a forest. -रुहम् a lotus-flower; वनरुहाननं बिभ्रदावृतम् Bhāg.1.31.12. -लक्ष्मीf.

an ornament or beauty of the wood.

the plantain. -लता a forest-creeper; दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यानलता वन- लताभिः Ś.1.17. -वर्तिका a kind of quail. -वह्निः, -हुता- शनः a forest-conflagration.

वासः living in a wood, residence in a forest; अनुमतगमना शकुन्तला तरुभिरियं वनवास- बन्धुभिः Ś.4.1.

a wild or nomadic life.

a forestdweller, a forester. -वासनः a civet-cat. -वासिन् m.

a forest-dweller, forester.

a hermit; so वनस्थायिन्.-वीजः, -वीजकः the wild citron tree. -वृन्ताकी the eggplant. -व्रीहिः wild rice. -शृङ्गाटः Tribulus Lanuginosus (Mar. सराटा). -शोभनम् a lotus. -श्वन् m.

a jackal.

a tiger.

a civet-cat. -सङ्कटः a kind of pulse. -सद्, -संवासिन् m. a forester; प्रणुदन्ववौ वनसदां परिश्रमम् Ki.12. 5. -समूहः a thick wood. -संप्रवेशः a solemn procession into a forest for the purpose of cutting wood for an idol. -सरोजिनी f. the wild cotton plant.

स्थः a deer.

a hermit; कुतः क्षीरं वनस्थानाम् Mb.13.14.124.-स्था, -स्थी the holy fig tree. -स्थली a wood, forest ground; नखक्षतानीव वनस्थलीनाम् Ku.3.29. -स्रज् f. a garland of forest flowers.

हासः, हासकः the Kāsa grass.

N. of the flower-plant Kunda.