विभाव
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
विभावः, पुं, (विशेषेण भावयति रसं सामाजि- कानिति । वि + भावि + अच् ।) परिचयः । रसस्योद्दीपनादिः । इति मेदिनी ॥ तल्लक्ष- णादिर्यथा, -- “विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथा । रसतामेति रत्यादिः स्थायी भावः सचेतसाम् ॥” विभावादयो वक्ष्यन्ते । विभावादीनां यथा- संख्यं कारणकार्य्यसहकारित्वे कथं त्रयाणामपि रसोद्बोधे कारणत्वमित्युच्यते । “कारणकार्य्यसञ्चारिरूपा अपि हि लोकतः । रसोद्वोधे विभावाद्याः कारणान्येव ते मताः ॥ सद्भावाश्च विभावादेर्द्बयोरेकस्य वा भवेत् । झटित्यन्यसमाक्षेपे तदा दोषो न विद्यते ॥ विभावादिपरामर्शविषयत्वात् सचेतसाम् । परानन्दमयत्वेन संवेद्यत्वादपि स्फुटम् ॥” * ॥ “अथ के ते विभावानुभावव्यभिचारिण इत्य- पेक्षायां विभावमाह । रत्याद्युद्बोधका लोके विभावाः काव्य- नाट्ययोः । ये हि लोके रामादिगतरतिहासादीनां उद्- बोधकारणानि सीतादयस्त एव काव्ये नाट्ये च निवेशिताः सन्तो विभाव्यन्ते आस्वादाङ्कुरप्रादु- र्भावयोग्याः क्रियन्ते सामाजिकरत्यादिभावा एभिरिति विभावा उच्यन्ते । आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्य भेदापुभौ स्मृतौ ॥” इति साहित्यदर्पणे ३ परिच्छेदे । (विविधप्रकारेण प्रकाशवति, त्रि । यथा, ऋग्वेदे । १ । १४८ । १ । “न चित्रं वपुषे विभावम् ।” “विभावं विविधप्रकाशवन्तम् ।” इति तद्भाष्ये सायणः ॥)
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
विभाव¦ पु॰ वि + भू--घञ्।
१ परिचये कलङ्कारोक्ते रस-[Page4915-b+ 38] स्योद्दीपके
२ आलम्बनादौ
“रत्याद्युद्बोधकालोकेविभावाः काव्यनाट्ययोः। आलम्बनोद्दीपनाख्यौ तस्यभेदाविमौ स्मृताः”। ये हि लोके रामादिगतरति-हासादीनामुद्बोधकारणानि सीतादयस्त एव काव्येनाट्ये च निवेशिताः सन्तः विभाव्यन्ते आस्वादा-ङ्कुरप्रादुर्भावयोग्याः क्रियन्ते सामाजिकरत्यादिमावाएभिरिति विमावा उच्यन्ते” सा॰ द॰
३ प॰।
“विभावेनानुभावेन व्यक्तः सञ्चारिणा तथा” सा॰
३ प॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
विभाव¦ m. (-वः)
1. A friend or acquaintance.
2. One of the Bha4yas or classes of properties into which the objects of poetical composi- tion are divided; the causative or exciting property, as dress, perfumes, &c. of amorous desire; extravagant gesture of mirth; [Page665-a+ 60] distress or pain of tenderness; arms and tumult of wrath or heroism, &c. E. वि various, and भाव property, disposition.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
विभावः [vibhāvḥ], 1 (In Rhet.) Any condition which produces or develops a particular state of body or mind; (one of the three main divisions of Bhāvas, the other two being अनुभाव and व्यभिचारिभाव q. q. v. v.); रत्याद्युद्बोधका लोके विभावाः काव्यनाट्ययोः S. D.62; its chief subdivisions are आलम्बन and उद्दीपक; see आलम्बन.
A friend, an acquaintance.
Any exciting circumstance (as dress &c.).
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
विभाव/ वि- (for 2. See. p. 978 , col. 3) mf( अरीSee. next)n. ( voc. वि-भावस्) , id. ib.
विभाव/ वि-भाव 1. and 2. वि-भाव. See. above and p. 978 , col. 3.
विभाव/ वि-भाव m. (for 1. See. under वि-भा)any condition which excites or develops a partic. state of mind or body , any cause of emotion( e.g. the persons and circumstances represented in a drama , as opp. to the अनु-भावor external signs or effects of emotion) Bhar. Das3ar. Sa1h. (698416 -त्वn. )
विभाव/ वि-भाव m. a friend , acquaintance L.
विभाव/ वि-भाव m. N. of शिवPan5car.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--a deva. Br. II. १३. ९५; वा. ३१. 9.