वृत्

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वृत्¦ त्रि॰ वृत + भूते--क्विप्। वृत्ते अतीते
“वृत् वृतादि” पा॰ धातुपाठः।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वृत्(उ)वृतु¦ r. 1st cl. (वर्त्तते) To be, to exist, to stay, to stand, to be fixed or stable. r. 4th cl. (वृत्यते)
1. To choose, to select or appoint.
2. To serve.
3. Todivide. r. 10th cl. (वर्त्तयति-ते)
1. To shine.
2. To speak. With अति prefixed,
1. To surpass or overcome.
2. To pass over or beyond.
3. To transgress. With अनु,
1. To follow, to imitate.
2. To proceed. With अप, To turn back or round. With आङ्,
1. To turn round, to revolve.
2. To do repeatedly. With नि, To make artifi- cially. With नि or निर्, To stop, to cease, to complete or terminate. With परि,
1. To surround.
2. To exchange.
3. To excell, to be pre- eminent.
4. To advance.
5. To retreat or return.
6. To turn round. With प्र, To engage in any active pursuit. With प्रति and नि, To go away, to depart. With वि,
1. To roll, to whirl, to turn round.
2. To revolve. With वि and नि, To return. With वि and परि, To revolve, (in the mind.) With सम् and अभि, To leap.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वृत् [vṛt], I. 4 Ā. (वृत्यते)

To choose, like; cf. वावृत्.

To distribute, divide. -II. 1 U. (वर्तयति-ते) To shine. III. 1 Ā. (वर्तते but Paras. also in the Aorist, Second Future and Conditional; also in the Desiderative; ववृते, अवृतत्-अवर्तिष्ट, वर्तिष्यते-वर्त्स्यति, वर्तितुम्, वृत्त)

To be, exist, abide, remain, subsist, stay; इदं मे मनसि वर्तते Ś.1; अत्र विषये$स्माकं महत् कुतूहलं वर्तते Pt.1; मरालकुलनायकः कथय रे कथं वर्तताम् Bv.1.3; often used merely as a copula; अतीत्य हरितो हरींश्च वर्तन्ते वाजिनः Ś.1.

To be in any particular condition or circumstances; पश्चिमे वयसि वर्तमानस्य K.; so दुःखे, हर्षे, विषादे &c. वर्तते.

To happen, take place, occur, come to pass; सीतादेव्याः किं वृत्तमित्यस्ति काचित् प्रवृत्तिः U.2; सायं संप्रति वर्तते पथिक रे स्थानान्तरं गम्यताम् Śubhas. 'now it is evening' &c.; Ś. Til.6; अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदिता- त्मनाम् Bg.5.26.

To move on, proceed in regular course; सर्वथा वर्तते यज्ञः Ms.2.15; निर्व्याजमज्या ववृते Bk. 2.37; R.12.56.

To be maintained or supported by, live on, subsist by (fig. also); कस्त्वं किं वर्तसे ब्रह्मन् ज्ञातु- मिच्छामहे वयम् Rām.1.1.12; फलमूलवारिभिर्वर्तमाना K.172; Ms.3.77.

To turn, roll on, revolve; यावदियं लोकयात्रा वर्तते Ve.3.

To occupy or engage oneself, be occupied or engaged in, set about (with loc.); भगवान् काश्यपः शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते Ś.1; इतरो दहने स्वकर्मणां ववृते ज्ञानमयेन वह्निना R.8.2; Ms.8.346; नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि Bg. 3.22.

To act, behave, conduct or demean oneself towards, do, perform, practise (usually with loc. or by itself); आर्यो$स्मिन् विनयेन वर्तताम् U.6; कविर्निसर्गसौहृदेन भरतेषु वर्तमानः Māl.1; औदासीन्येन वर्तितुम् R.1.25; मित्रवन् मय्यवर्तिष्ट Dk.; Ms.7.14;8.173;11.3.

To act a part, enter upon a course of conduct; साध्वीं वृत्तिं वर्तते 'he acts an honest part'.

To act up to, abide by, follow; तदशक्यारम्भादुपरम्य मातुर्मते वर्तस्व Dk.

To have the sense of, signify, be used in the sense of; पुष्यसमीपस्थे चन्द्रमसि पुष्यशब्दो वर्तते Mbh. on P.IV.2.3 (often used in lexicons in this sense).

To tend or conduce to (with dat.); पुत्रेण किं फलं यो वै पितृदुःखाय वर्तते.

To

rest or depend upon. -Caus. (वर्तयति-ते)

To cause to be or exist.

To cause to move or turn round, cause to revolve; ज्योतींषि वर्तयति च प्रविभक्तरश्मिः Ś.7.6.

To brandish, flourish, whirl round; हस्तवर्तमवीवृतत् Bk.15. 37.

To do, practise, exhibit; नान्तर्वर्तयति ध्वनत्सु जलदे- ष्वामन्द्रमुद्गर्जितम् Māl.9.33.

To perform, discharge, attend or look to; सो$धिकारमभिकः कुलोचितं कश्चन स्वयमवर्तयत् समाः R.19.4; Mv.3.23.

To spend, pass (as time).

To live on, subsist; रामो$पि सह वैदेह्या वने वन्येन वर्तयन् R.12.8; sometimes Ātm. also; मदसिक्तमुखैर्मृगाधिपः करभि- र्वर्तयते स्वयं हतैः Ki.2.18.

To relate, describe; तत्र ते वर्तयिष्यामि यथा नैतत् प्रधानतः Mb.12.19.1;1.116.18.

To perceive, comprehend.

To study.

To shine.

To speak.

To shed (as tears); ताबुभौ च समालङ्ग्य रामो$प्यश्रूण्यवर्तयत् Rām.2.99.4. -Desid. (विवृत्सति, विवर्तिषते).

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वृत् ( ifc. ; for 2. See. p. 1009 , col. 2) surrounding , enclosing , obstructing(See. अर्णो-and नदी-वृत्)

वृत् a troop of followers or soldiers , army , host RV.

वृत् cl.1 A1. ( Dha1tup. xviii , 19 ) वर्तते(rarely ति; in वेदalso ववर्त्तिand [once in RV. ] वर्त्ति; Subj. ववर्तत्, ववर्तति, ववृतत्; Pot. ववृत्यात्, ववृतीय; Impv. ववृत्स्व; impf. अववृत्रन्, त्रन्त; pf. ववर्त, ववृतुस्, ववृतेRV. [here also वावृते] etc. ; aor. अवर्त्, अवृत्रन्Subj. वर्तत्, वर्त्तRV. ; अवृतत्AV. etc. ; अवर्तिष्टGr. ; 3. pl. अवृत्सतRV. ; 2. sg. वर्तिथास्MBh. ; Prec. वर्तिषीष्टGr. ; fut. वर्तिताGr. ; वर्त्स्यति, तेAV. etc. ; वर्तिष्यति, तेMBh. etc. ; Cond. अवर्त्स्यत्Br. ; अवर्तिष्यतGr. ; inf. -वृतेRV. ; -वृतस्Br. ; वर्तितुम्MBh. etc. ; ind.p. वर्तित्वाand वृत्त्वाGr. ; -वृत्यRV. etc. ; -वर्तम्Br. etc. ) , to turn , turn round , revolve , roll (also applied to the rolling down of tears) RV. etc. ; to move or go on , get along , advance , proceed (with instr. " in a partic. way or manner ") , take place , occur , be performed , come off Mn. MBh. etc. ; to be , live , exist , be found , remain , stay , abide , dwell (with आत्मनि न, " to be not in one's right mind " ; with मनसिor हृदये, " to dwell or be turned or thought over in the mind " ; with मूर्ध्नि, " to be at the head of " , " to be of most importance " ; कथं वर्ततेwith nom. or किं वर्ततेwith gen. , " how is it with? ") ib. ; to live on , subsist by( instr. or ind.p. ) , A1s3vGr2. MBh. etc. ; to pass away (as time , चिरं वर्तते गतानाम्, " it is long since we went ") BhP. ; to depend on( loc. ) R. ; to be in a partic. condition , be engaged in or occupied with( loc. ) , A1Past. MBh. etc. Page1009,2; to be intent on , attend to( dat. ) R. ; to stand or be used in the sense of( loc. ) Ka1s3. ; to act , conduct one's self , behave towards( loc. dat. , or acc. ; also with इतरे-तरम्or परस्परम्, " mutually ") Mn. MBh. etc. ; to act or deal with , follow a course of conduct (also with वृत्तिम्) , show , display , employ , use , act in any way( instr. or acc. )towards( loc. with परा-ज्ञया, " to act under another's command " ; with प्रजा-रूपेण, " to assume the form of a son " ; with प्रियम्, " to act kindly " ; with स्वानि, " to mind one's own business " ; किम् इदम् वर्तसे, " what are you doing there? ") S3Br. Mn. MBh. etc. ; to tend or turn to , prove as( dat. ) S3ukas. ; to be or exist or live at a partic. time , be alive or present( cf. वर्तमान, वर्तिष्यमाण, and वर्त्स्यत्, p.925) MBh. etc. ; to continue (with an ind.p. , अती-त्य वर्तन्ते, " they continue to excel " ; इति वर्तते मे बुद्धिः, " such continues my opinion ") MBh. Ka1v. etc. ; to hold good , continue in force , be supplied from what precedes Pat. Ka1s3. ; to originate , arise from( abl. )or in( loc. ) BhP. ; to become TBr. ; to associate with( सह) Pan5cat. ; to have illicit intercourse with( loc. ) R. : Caus. वर्तयति( aor. अवीवृतत्or अववर्तत्; in TBr. also A1. अववर्ति; inf. वर्तयध्यैRV. ; Pass. वर्त्यतेBr. ) , to cause to turn or revolve , whirl , wave , brandish , hurl RV. etc. ; to produce with a turning-lathe , make anything round (as a thunderbolt , a pill etc. ) RV. R. Sus3r. ; to cause to proceed or take place or be or exist , do , perform , accomplish , display , exhibit (feelings) , raise or utter (a cry) , shed (tears) MBh. Ka1v. etc. ; to cause to pass (as time) , spend , pass , lead a life , live , subsist on or by( instr. ) , enter upon a course of conduct etc. (also with वृत्तिम्or वृत्त्याor वृत्तेन; with भैक्षेण, " to live by begging ") , conduct one's self , behave Mn. MBh. etc. ; to set forth , relate , recount , explain , declare MBh. Hariv. R. ; to begin to instruct( dat. ) S3a1n3khGr2. ; to understand , know , learn BhP. ; to treat Car. ; (in law , with शिरस्or शीर्षम्)to offer one's self to be punished if another is proved innocent by an ordeal Vishn2. Ya1jn5. ; " to speak " or " to shine "( भाषा-र्थेor भासा-र्थे) Dha1tup. xxxiii , 108 : Desid. विवृत्सति, ते( RV. Br. ) , विवर्तिषते( Pa1n2. 1-3 , 92 ) , to wish to turn etc. : Intens. ( Ved. , rarely in later language) वर्वर्त्ति, वरीवर्त्ति, वरीवर्त्यते, वरीवर्तते, p. वर्वृतत्and वर्वृतानimpf. 3. sg. अवरीवर्, 3. pl. अवरीवुर्( Gr. also वरिवर्त्ति, वरीवृतीति, वर्वृतीति, वरीवृत्यते) , to turn , roll , revolve , be , exist , prevail RV. S3Br. Ka1v. [ cf. Lat. vertere ; Slav. vru8te8ti , vratiti ; Lith. varty4ti ; Goth. wai4rthan ; Germ. werden ; Eng. -ward.]

वृत् mfn. (only ifc. , for 1. See. p. 1007 , col. 2) turning , moving , existing

वृत् mfn. (after numerals) = " fold "(See. एक-, त्रि-, सु-वृत्)

वृत् ind. finished , ended (a gram. term used only in the Dha1tup. and signifying that a series of roots acted on by a rule and beginning with a root followed by आदिor प्रभृति, ends with the word preceding वृत्).

वृत् See. वावृत्, p. 947 , col. 1.