सावन
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सावनम्, क्ली, (सवनं सोमयज्ञस्नानं तस्येदमित्यण्) सवनसम्बन्धिदिनम् । यथा । सोमयागे सवन- त्रयस्याहोरात्रसाध्यत्वात् तत्सम्बन्धि दिनं सावनम् । इति माधवाचार्य्यः ॥ अपि च । ब्रह्मसिद्धान्ते । सावनं दण्डाः षष्टिरहःस्वलग्न- स्वगुणांशाढ्यास्तदैनं भवेत् । इति मलमास- तत्त्वम् ॥ (यथाच सूर्य्यसिद्वान्ते । “उदायादुदयं भानोः सावनं तत् प्रकीर्त्तितम् । सावनानि स्युरेतेन यज्ञकालविधिस्तु तैः ॥”)
सावनः, पुं, (सवनस्यायमिति । अण्) यज्ञ- कर्म्मान्तः । यजमानः । वरुणः । इति मेदिनी ॥ दिवसविशेषः । यथा, -- “तिथिनैकेन दिवसश्चान्द्रमाने प्रकीर्त्तितः । अहोरात्रेण चैकेन सावनो दिवसः स्मृतः ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ मासभेदः । स च त्रिंशदहोरात्रात्मकः । यथा, “त्रिंशता सौरदिवसैः सावनः परिकीर्त्तितः ।” इति शब्दरत्नावली ॥ अपि च । ब्रह्मसिद्धान्ते । “चान्द्रः शुक्लादिदर्शान्तः सावनस्त्रिंशता दिनैः । एकराशौ रविर्यावत् कालं मासः स भास्करः । सर्व्वर्क्षपरिवर्त्तैश्च नाक्षत्र इति चोच्यते ॥” विष्णुधर्म्मोत्तरे च । “सन्निकर्षादथारभ्य सन्निकर्षमथापरम् । चन्द्रार्कयोर्बुधैर्म्मासश्चान्द्र इत्यभिधीयते । सावने च तथा मासि त्रिंशत्सूर्य्योदयाः स्मृताः ॥ आदित्यराशिभोगेन सौरो मासः प्रकीर्त्तितः । सर्व्वर्क्षपरिवर्त्तैश्च नाक्षत्र इति चोच्यते ॥” * ॥ सावनमासकर्त्तव्यकर्म्मादि यथा, -- “सूतकादिपरिच्छेदो दिनमासाब्दपास्तथा । मध्यमग्रहभुक्तिश्च सावनेन प्रकीर्त्तित्ः ॥ पितामहः । “आब्दिके पितृकृत्ये च मासश्चान्द्रमसः स्मृतः । विवाहादौ स्मृतः सौरो यज्ञादौ सावनो मतः ॥” अत्र आदिपदेन सत्रभृतिवृद्धिप्रायच्चित्तायुर्द्दाया- शौच-गर्भाधान-पुंसवन-सीमन्तोन्नयन-नामकर- णान्नप्राशन-निष्क्रमण-चूडादिग्रहणम् । तथा च विष्णुधर्म्मीत्तरम् । “अध्वायनञ्च ग्रहचारकर्म्म सौरेण मानेन सदाध्यवस्येत् । सत्राण्युपास्यान्यथ सावनेन लौक्यञ्च यत् स्याद्व्यवहारकर्म्म ॥” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ वर्षविशेषः । यथा, -- “सौरेणाब्दस्तु मानेन यदा भवति भार्गव । सावनेन च मानेन दिनषट्कं प्रपूर्य्यते ॥” सौरसंवत्सरे दिनषट्काधिकः सावनः संवत्- सरो भवतीति । इति मलमासतत्त्वम् ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सावन¦ न॰ सवनं यागाङ्गं स्नानं सोमनिष्पीडनं वा तस्येदमण्।
“अहोरात्रेण चैकेन सावनो दिवसः स्मृतः” ब्रह्मसिद्धा-न्तोक्ते
१ अहोरात्रात्मके दिवसे, सवनत्रयस्य अहोरात्र-साध्यत्वादह्नस्तत्सम्बन्धित्वम्। तत्त्रिंशद्दिबसात्मके
२ मास-भेदे च पु॰
“चान्द्रः शुक्लादिदर्शान्तः सावनस्त्रिंशतादिनैः” विष्णुध॰
“सावने च तथा मासि त्रिंशत्सूर्य्योदयाःस्मृताः” म॰ त॰।
“सूतकादिपरिच्छेदो दिनमासाव्द-पस्तथा। मध्यमग्रहभुक्तिश्च सावनेन प्रकीर्त्तितः” इति सूर्य्यसिद्धान्तः। सावनमासकृत्यानि च विशेषतःकानिचित् म॰ त॰ पितामहेनोक्तानि
“विवाहादौ स्मृतःसौरो यज्ञादौ सावनो मतः”
“आदिपदेन सत्रभृति-वृद्धिप्रायश्चित्तायुर्दायाशौचगर्भाधानपुंसवनसीमन्तोन्नयन-नामकरणान्नप्राशननिष्क्रमणचूडादिग्रहणम्” म॰ त॰रघु॰। एषु सावनेन मानेनैव सर्वत्र गणना
“सत्राण्यु-पास्यान्यथ सावनेन लोक्यञ्च यत् स्याद्व्यवहारकर्म विष्णुध॰
३ वर्षभेदे
“सौरेणाव्दस्तु मानेन यदा भवति भार्गव!। सावनेन च मानेन दिनषट्कं प्रपूर्य्यते”।
“सौरवर्षेदिनषट्काधिकसावनवर्षो भवतीति रघु॰। दिनषट्कमितिप्रायिकम् सौरवर्षे सावनस्य
५
१५ ।
३१ ।
३० ।
२४ दिना-द्याधिक्यस्यैव सिद्धान्तोक्तेः।
४ यज्ञान्ते
५ यजमाने
६ वरुणे च पु॰ मेदि॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सावन¦ mfn. (-नः-नी-नं) Natural, (in astronomy;) as Sa4vana-Dina, a natural-day, from sunrise to sunrise. m. (-नः)
1. The conclusion of a sacrifice, the ceremonies by which it is terminated.
2. An employ- er of priests for a sacrifice.
3. The deity VARUN4A.
4. A month of thirty solar days. E. षू to bear or produce, aff. ल्युट् and अण् added.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सावन [sāvana], a. (-नी f.) [सवनं यागाङ्गं स्नानं सोमनिष्पीडनं वा तस्येदमण्] Relating to, or comprising the three savanas.
नः An institutor of a sacrifice, or one who employs priests at a sacrifice.
The conclusion of a sacrifice, or the ceremony by which it is concluded.
N. of Varuṇa.
A month of thirty solar days.
A natural day from sunrise to sunset.
A particular kind of year.
The solar year; विचाली हि संवत्सरशब्दः सावनो$पि गणितदिवसकः etc. ŚB. on MS.6.7.39. -नम् The correct solar time.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सावन mfn. (fr. 1. सवन, p.1190)relating to or determining the three daily सोमlibations i.e. corresponding to the solar time (day , month , year) VarBr2S. Sch.
सावन m. an institutor of a sacrifice or employer of priests at a sacrifice(= यजमान) L.
सावन m. the conclusion of a sacrifice or the ceremonies by which it is terminated L.
सावन m. N. of वरुणL.
सावन n. scil. ( मान)the correct solar time Nida1nas.