हृ

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

हृ, ञ हृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- उभ०-द्विक०-अनिट् ।) हृतिर्देशाद्देशान्तर- प्रापणा । ञ, हरति हरते गां वनं गोपः । इति दुर्गादासः ॥

हृ, लि र प्रसह्यकृत्याम् । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (जु०-पर०-सक०-अनिट् ।) प्रसह्यकृतिर्बलात्- कारः । लि, जहर्त्ति धनं दस्युः । र वैदिकः । इति दुर्गादासः ॥

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

हृ¦ हरणे भ्वा॰ उ॰ द्वि॰ अनिट्। हरति ते अहार्षीत् अहृतजहार जह्रे हरिष्यति ते। मुख्ये कर्मणि लकारादि। ह्रिरयते अहारि अहारिषाताम् अहृषाताम् जिहीर्षति ते । अनु + सदृशीकरणे आ॰ अनुहरते पैतृकमश्वः। अप + दूरीकरणे अपहरति अपसारयतीत्यर्थः चौर्य्ये च। अभि + आभिमुख्येन हरणे। सम् + अभि + पौनः पुण्येन सम्पादने। अभि + अव भोजने अभ्यवहरति भुङ्क्ते इत्यर्थः। अम् + अभि + वि + आ + नैकट्यसम्बन्धसम्पादने। अव + दूरीकरणे सैन्यावहारः। [Page5433-a+ 38] वि + अव विवादे शयनभोजनादिना संसर्गे उपभोगे च। आ + भोजने आहारः। नानास्थानस्थितानामेकत्रसङ्कलने च । अधि + आ + तर्के अन्थत्रश्रुतपदस्यान्वयार्थमाकर्षणे च। अभि + आ + आभिमुख्येनाहरणे। उद् + आ + दृष्टान्ततयोपन्यासे कथने च। प्रति + उद् + आ--प्रतिरूपतया उपन्यासे। परि + आ + परित आहरणे । प्रति + आ + तन्त्रेण पठितानामेकैकस्य ग्रहणे प्रत्याहारः विषयेभ्यो मनसो निवारणे च । वि + आ--कथने शब्दोत्पादकव्यापारे। सम् + आ--संग्रहे नानास्थानस्थितानामेकत्रोपन्यासे संघाते चउद् + उत्तोलने उत्क्षेपणे च। अभि + उद् + आभिमुख्येन उद्धरणे। अभितो वा उत्क्षेपणे। प्रति + उद् + प्रतिकूलतया प्रातिरूप्येण वा उद्धरणे। उप + सामीप्येन आनतीकरणार्थं दाने उपढौकने। प्रति + उप + प्रतिरूपतया उपढौकने। नि + नितरां हरणे हिमनिस्नवणे च। निस् + (र)बहिष्करणे अपसारणे च। परि + दोषादिनिवारणे। प्र + ताडने निथाते। प्रति + प्र + प्रतिरूपतथा ताडने। प्रति + प्रत्थेकहरणे प्रतिरूपतया हरणे च। वि + देशविशेषेषु गत्यादिना सन्तोषकरणार्थव्यापारे विहारः। वि + अति परस्परमेकजातीयक्रियाकरणे आ॰। सम् + मारणे ताडने च। उप + सम् + प्रकरणपठितस्य समापने अन्यत्र पठितस्यान्यत्रा योजने यथा गुलोपसंहारः।

हृ¦ बलात्कारहरणे जु॰ पर॰ सक॰ अनिट् वैदिकः। जहर्त्ति अहार्षीत्।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

हृ¦ r. 1st cl. (ज) हृज् r. 1st cl. (हरति ते)
1. To convey.
2. To take or accept.
3. To steal.
4. To destroy or annual.
5. To deprive of
6. To captivate, to charm, to influence.
7. To remove. With अधि and आ, To supply an ellipsis. With अन् prefixed,
1. To imitate, (Par.)
2. To take after the parents, (Atm.) With अप,
1. To remove, to take away or apart.
2. To plunder, to steal.
3. To attract, to influence.
4. To leave behind. With अभि and अव, To eat. With आ,
1. To fetch, to carry.
2. To perform, (as a sacrifice.)
3. To get.
4. To procreate.
5. To recover, to bring back.
6. To assume.
7. To attract.
8. To withdraw.
9. To eat. With उद,
1. To take out or up.
2. To make an extract from.
3. To raise, to extricate.
4. To eradicate, to destroy.
5. To deduct. With उप and आ, To bring. With निस्,
1. To carry out a dead body.
2. To extract, to draw out from. With प्र,
1. To throw, to hurl, to fling, (with a dative or accusative.)
2. To attack, to strike.
3. To wound, to injure, (with a locative.)
4. To seize upon. With वि,
1. To remove, to destroy.
2. To pass, (as time.)
3. To sport.
4. To say. With सम्,
1. To collect.
2. To withdraw.
3. To suppress, to restrain.
4. To kill, to annihilate, (opposed to सृज्).
5. To contract, to abridge With सम and आ,
1. To bring.
2. To make reparation for.
3. To draw.
4. To destroy.
5. To collect. With अभि, To assault. With अभि and आङ्, To reason. With अभि and उत्, To deliver. With अभि, वि, and आङ्, To utter, to pronounce. With अव,
1. To regain.
2. To punish or fine. With उत्,
1. To raise, to lift or take up.
2. To expel. With उद् and आङ्।
1. To say or tell.
2. To illustrate, to exemplify. With उप,
1. To bring near to.
2. To give. With उप and सम्, To withhold. With नि changed to नी, To freeze. With निर्, To show disrespect. With निर् and आङ्, To fast. With परि,
1. To reproach, to abuse or censure.
2. To leave, to shun, to abandon.
3. To resist.
4. To remove, to destroy.
5. To extract. With प्रति changed to प्रती, To keep watch. With प्रति and आङ्, To think abstractedly by restraining the organs of sense. With प्रति and सम्, To disregard, to abandon. With वि,
1. To sport, to ramble for pleasure.
2. To pass, (as time.)
3. To remove.
4. To destroy. With वि and आङ्, To say, to utter, to speak. With वि and अव,
1. To deal in transactions, (with a genitive.)
2. To litigate. With सम् and आङ्, To collect, to assemble. With सम्, अभि, वि and आङ्, To speak in concert. With सम्, उत् and आङ्, To relate. With सम् and उप,
1. To give.
2. To assemble, to collect. With सम् and प्र, To fight. With वि and अति prefixed and implying reciprocity (व्यतिहरते) To steal or plunder mutually. In the first sense “to convey” this verb geverns two accusatives, as भारं हरति ग्रागं he takes the load (to) the village. Caus. (हारयति-ते)
1. To cause to carry.
2. To make to lose. With अप्, To cause to take away. With अभि and अव, To feed. With आ, To cause to bring. With उद्, To cause to take out. r. 3rd cl. (जहर्त्ति) To take by violence.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

हृ [hṛ], 1 U. (हरति-ते, जहार, जहे, अहार्षीत्, अहृत, हरिष्यति-ते, हर्तुम्, हृत; pass. ह्रियते)

To take, carry, convey, lead, (often used with two accusatives in this sense); अजां ग्रामं हरति ŚK.; संदेशं मे हर धनपतिक्रोधवश्लेषितस्य Me.7; Ms.4.74.

To carry off or away, take or draw to a distance; हरामि रामसौमित्री मृगो भूत्वा मृगद्युवौ Bk.5.47.

To take away, rob, plunder, steal; दुर्वृत्ता जारजन्मानो हरिष्यन्तीति शङ्कया Bv.4.45; R.3.39; Ku.2.47; Bk.2.39; Ms. 7.43.

To strip off, deprive of, despoil, take away; वृन्ताद्श्लथं हरति पुष्पमनोकहानाम् R.5.69; Bk.15.116; Ms.8. 334.

To take away, cure, destroy; उत्कण्ठां तां हरिष्यामि मेघलेखामिबानिलः Rām.7.4.19; तथापि हरते तापं लोकानामुन्नतो घनः Bv.1.39; R.15.24; Me.31.

To attract, captivate, win over, influence, subdue, enchant; चेतो न कस्य हरते गतिरङ्गनायाः Bv.2.157; ये भावा हृदयं हरन्ति 1.13; तवास्मि गीतरागेण हारिणा प्रसभं हृतः Ś.1.5; हरति मे हरिवाहनदिङ्मुखम् V.3.6; मृगया जहार चतुरेव कामिनी R.9.69;1.83; Ṛs. 6.21; इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः Bg.2.6;6.44; Ms.6.59.

To gain, acquire, obtain; ततो विंशं नृपो हरेत् Ms.8.391,153; Y.2.123; स हरतु सुभगपताकाम् Dk.

To have, possess; अङ्गैः सुकुमारतरैः सा कुसुमानां श्रियं हरति Bv.2.163.

To surpass, eclipse; त्वां हरन्तीं श्रियं हरति Bk.5.71.

To marry; पित्रे न दद्याच्छुल्कं तु कन्यामृतुमतीं हरन् Ms.9.93.

To divide.

To cast, throw (as an arrow).

To accept, receive, inherit.

To offer. -Caus. (हारयति-ते)

To cause to take, carry or convey, send (something) by one, (with acc. or instr.); मृत्यं मृत्येन वा भारं हारयति Sk.; जीमूतेन स्वकुशलमयीं हारयिष्यन् प्रवृत्तिम् Me.4; Ms.8.114; Ku.2. 39.

To cause to be taken away, to lose, be deprived of.

To give away. -Desid. (जिहीर्षति-ते) To wish to take &c. -II. 3 P. (जिहर्ति) To take by force.

हृ [hṛ] ह्रि [hri] णीयते [ṇīyatē], (ह्रि) णीयते Den. Ā.

To be angry.

To feel ashamed (with instr. or gen.); त्वयाद्य तस्मिन्नपि दण्डधारिणा कथं न पत्या धरणी हृणीयते N.1.133; दिवोपि वज्रायुधभूषणाया हृणीयते वीरवती न भूमिः Bk.2.38.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

हृ cl.1 P. A1. ( Dha1tup. xxii , 2 ) हरति, ते(once in RV. हर्मि, and once in Sch. on A1pS3r. -जिहर्ति; pf. P. जहार, जहर्थ, जह्रुः[ -जहरुः?] AV. etc. ; A1. जह्रेBr. etc. ; aor. अहार्, अहृथास्AV. Br. ; अहार्षीत्RV. etc. etc. ; 3. pl. A1. अहृषतRV. ; Prec. ह्रियात्, हृषीष्टGr. ; fut. हर्ताBr. etc. ; हरिष्यति, तेib. ; Cond. अहरिष्यत्ib. ; inf. हर्तुम्, तोस्, तवे, तवैib. ; हरितुम्R. ; ind.p. हृत्वा, -हारम्Br. etc. ; -हृत्यAV. etc. ) , to take , bear , carry in or on (with instr. ) , carry , convey , fetch , bring RV. etc. ; to offer , present ( esp. with बलिम्) AV. etc. ; to take away , carry off , seize , deprive of , steal , rob ib. ; to shoot or cut or hew off , sever (the head or a limb) Mn. MBh. etc. ; to remove , destroy , dispel , frustrate , annihilate ib. ; to turn away , avert (the face) Ratna7v. S3is3. ; A1. (older and more correct than P. ) , to take to one's self , appropriate (in a legitimate way) , come into possession of( acc. ) , receive (as an heir) , raise (tribute) , marry (a girl) S3Br. Gr2S3rS. etc. ; to master , overpower , subdue , conquer , win , win over (also by bribing) Mn. MBh. etc. ; to outdo , eclipse , surpass Ba1lar. ; to enrapture , charm , fascinate MBh. R. etc. ; to withhold , withdraw , keep back , retain Ya1jn5. MBh. etc. ; to protract , delay (with कालम्, " to gain time ") AitBr. A1s3vS3r. Katha1s. ; (in arithm. ) to divide VarBr2S. Gol. : Pass. ह्रियते( ep. also ति; aor. अहारि) , to be taken or seized etc. AV. etc. etc. : Caus. हारयति, ते( aor. अजीहरत्; Pass. हार्यते) , to cause to be taken or carried or conveyed or brought by( instr. or acc. ; cf. Pa1n2. 1-4 , 53 Sch. )or to( dat. ) Mn. MBh. etc. ; to cause to be taken away , appropriate , seize , rob Katha1s. ; to have taken from one's self , be deprived of , lose ( esp. at play) Ka1v. Katha1s. ; ( हरयते)See. प्र-हृ; ( हारापयति) , to lose (at play) Pan5cad. : Desid. जिहीर्षति, ते( cf. जिहीर्षा, षु) , to wish to take to one's self or appropriate , covet , desire , long for AV. etc. ; (with कालम्) , to wish to gain time MBh. : Intens. जेह्रीयते; जर्हरीति, जरीहरीति, जर्हर्ति, जरीहर्ति( cf. सं-हृ) Gr. ([ cf. Gk. ?.])

हृ or हॄcl.9 A1. हृणीते(only p. हृणानRV. i , 25 , 2 etc. ; Pot. [अभि]-हृणीथाःib. viii , 2 , 19 , and [?] अहृणात्, S3a1n3khBr. xxiii , 4 ) , to be angry or wroth.