वट
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वट, वेष्टे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०- सक०-सेट् ।) वटति वृक्षं लता । इति दुर्गा- दासः ॥
वट, इ स्तेये । सौत्रधातुरयम् । इति कविकल्प- द्रुमः ॥ (भ्वा०-पर०-सक०-सेट् । इदित् ।) इ, वण्टकः । इति दुर्गादासः ॥
वट, इ कि वण्टने । इति कविकस्त्पद्रुमः ॥ (चुरा०- पक्षे भ्वा०-पर०-सक०-सेट् ।) वण्टनं विभागः । इ, वण्ट्यते । कि, वण्टयति वण्टति । वण्टन्ति हाटकं यस्मात् प्राप्य विप्राः परस्परम् । इति हलायुधः । अयं चुरादौ कैश्चिन्न पठ्यते । इति दुर्गसिंहादयः । इति दुर्गादासः ॥
वट, त् क वेष्टे । भागे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (अदन्तचुरा०-पर०-सक०-सेट् ।) वटयति । इति दुर्गादासः ॥
वट, म उक्तौ । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) म, वटयति । इति दुर्गा- दासः ॥
वटः, पुं, (वटति वेष्टयति मूलेन वृक्षान्तरमिति ।) वट् + पचाद्यच् ।) वृक्षविशेषः । वड्गाछ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । न्यग्रोधः २ बहु- पात् ३ । इत्यमरः । २ । ४ । ३२ ॥ वृक्षनाथः ४ यमप्रियः ५ । इति शब्दरत्नावली ॥ रक्त- फलः ६ शृङ्गी ७ कर्म्मजः ८ ध्रुवः ९ क्षीरी १० वैश्रवणावासः ११ भाण्डीरः १२ । इति जटा- धरः ॥ जटालः १३ रोहिणः १४ अवरोही १५ विटपी १६ स्कन्धरुहः १७ मण्डली १८ महा- च्छायः १९ भृङ्गी २० यक्षावासः २१ यक्षतरुः २२ पादरोहणः २३ नीलः २४ शिफारुहः २५ बहुपादः २६ वनस्पतिः २७ । अस्य गुणाः । कषायत्वम् । मधुरत्वम् । शिशिरत्वम् । कफ- पित्तज्वरदाहतृषामोहव्रणशोफनाशित्वञ्च । इति राजनिर्घण्टः ॥ अपि च । “वटः शीतो गुरुर्ग्राही कफपित्तव्रणापहः । वर्ण्यो विसर्पदाहघ्नः कषायो योनिदोषहृत् ॥” इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ स च रुद्रस्वरूपः । यथा, -- ऋषय ऊचुः । “कथं त्वयाश्वत्थवटौ गोब्राह्मणसमौ कृतौ । सर्व्वेभ्योऽपि तरुभ्यस्तौ कथं पूज्यतमौ कृतौ ॥ सूत उवाच । अश्वत्थरूपो भगवान् विष्णुरेव न संशयः । रुद्ररूपो वटस्तद्वत् पलाशो ब्रह्मरूपधृक् ॥ दर्शनस्पर्शसेवासु ते वै पापहराः स्मृताः । दुःखापद्व्याधिदुष्टानां विनाशकारिणौ ध्रुवम् ॥” इति पाद्मोत्तरखण्डे १६० अध्यायः ॥ अन्यत् पलाशशब्दे द्रष्टव्यम् ॥ * ॥ कपर्द्दः । इति मेदिनी । टे, २४ ॥ कडि इति भाषा ॥ गोलः । भक्ष्यम् । वडा इति भाषा । साम्यम् । इति हेमचन्द्रः ॥ * ॥ क्ली, व्रजमण्डलाभ्यन्तरीणवट- संज्ञकषोडशवनानि यथा । अथैषां षट्- साङ्गवनानामभ्यन्तरे सङ्केतवटाद्या यमुनाया- श्चतुरशीतिक्रोशमर्य्यादान्तरे दक्षिणोत्तरतटयोः षोडशवनानि । पाद्मे । “सङ्केतवटमादौ तु भाण्डीराख्यं वटं द्वयम् । यावकाख्यं तृतीयञ्च वटं शृङ्गारसंज्ञकम् ॥ तूर्य्यं वंशिवटं श्रेष्ठं पञ्चमं श्रीवटञ्च षट् । सप्तमञ्च जटाजूटं कामाख्यवटमष्टकम् ॥ मनोऽर्थवटकं नाम नवमं परिकीर्त्तितम् । आशावटं महाश्रेष्ठं दशमं शुभदायकम् ॥ अशोकाख्यं वटं श्रेष्ठमेकादशमुदाहृतम् । नाम केलिवटं श्रेष्ठं द्बादशं परिकीर्त्तितम् ॥ नाम ब्रह्मवटञ्चैव त्रयोदशमसंज्ञकम् । नाम रुद्रवटं श्रेष्ठं चतुद्दशमुदाहृतम् ॥ श्रीधराख्यं वटं ख्यातं पञ्चदशसमीरितम् । मावित्राख्यं वटं श्रेष्ठं संख्याषोडशनिर्म्मितम् ॥” इति व्रजमण्डलान्तरे षोडशवटानि । इति नारायणभट्टकृतव्रजभक्तिविलासः ॥ * ॥
वटः, त्रि, (वटतीति । वट् + अच् ।) गुणः । इति मेदिनी । टे, २४ ॥ वेटे इति भाषा ॥
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वट पुं।
वटवृक्षः
समानार्थक:न्यग्रोध,बहुपाद्,वट
2।4।32।2।6
बिल्वे शाण्डिल्यशैलूषौ मालूरश्रीफलावपि। प्लक्षो जटी पर्कटी स्यान्न्यग्रोधो बहुपाद्वटः॥
अवयव : न्यग्रोधस्य_फलम्
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलसजीवः, वृक्षः
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वट¦ वेष्टने भागे च अद॰ चुरा॰ उभ॰ सक॰ सेट्। वटयति ते। अववटत् त।
वट¦ वेष्टने भ्वा॰ पर॰ सक॰ सेट्। वटति। अवटीत् अवाटीत् ववटतुः।
वट¦ विभाजने वा चुरा॰ उभ॰ पक्षे भ्वा॰ पर॰ सक॰ सेट् इदित्। वण्टयति ते वण्ठति। अववण्टत् त अवण्टीत्।
वट¦ कथने भ्वा॰ पर॰ द्विक॰ सेट् घटा॰। वटयति अवाटीत्अवटीत्। ववटतुः।
वट¦ स्तेये लौ॰ पर॰ सक॰ सेट् इदित्। वण्टति अवण्टीत्।
वट¦ पु॰ वट--अच्।
१ स्वनामख्याते वृक्षे अमरः
२ शण-निर्मिततन्तौ च त्रि॰। (वें टे) मेदि॰। वटवृक्षस्य रुद्ररूपत्वमश्वत्थशब्दे
५१
७ पृ॰ उक्तम्।
“वटः शीतो गुरुर्ग्राही कफपित्तव्रणापहः। वर्ण्योविसर्पदाहघ्नः कषायो योनिदोषकृत्” भावप्र॰।
३ साम्येहेमच॰।
४ कपर्दे
५ गोले
६ भक्ष्यभेदे (वडा) मेदि॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वट¦ Subst. mfn. (-टः-टी-टं) A string, a rope, a tie. m. (-टः)
1. The large Indian fig-tree, (Ficus benghalensis.)
2. A round figure, a circle, a cipher, a ball or globe.
3. Pulse ground and fried with oil or butter.
4. A small shell, a cowrie.
5. Equality in shape or dimen- sion. E. वट् to surround, to tie, aff. अच् |
Apte
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वटः [vaṭḥ], [वट्-अच् Uṇ.4.116] The fig-tree; अयं च चित्रकूट- यायिनि वर्त्मनि वटः श्यामो नाम U.1; R.13.53.
A small shell or cowrie.
A small ball, globule, pill.
A round figure, a cipher.
A kind of cake; पयःस्मिता मण्डकमण्डनाम्बरा वटाननेन्दुः पृथुलड्डु स्तनी N.16.17.
A string, rope; (n. also in this sense).
Equality in shape.
A sort of bird, flying fox ? (Mar. वटवाघुळ); कङ्कगृध्रवटश्येनभासभल्लकबर्हिणः Bhāg.3.1.24.
A pawn (in chess).
Sulphur. -Comp. -पत्रम् a variety of the white basil. (-त्रा) a jasmine. -वासिन् m. a Yakṣa.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
वट m. (perhaps Prakrit for वृत, " surrounded , covered " ; See. न्यग्-रोध)the Banyan or Indian fig. tree (Ficus Indica) MBh. Ka1v. etc. RTL. 337 (also said to be n. )
वट m. a sort of bird BhP.
वट m. a small shell , the Cypraea Moneta or cowry L.
वट m. a pawn (in chess) L.
वट m. sulphur L.
वट m. = साम्यL.
वट m. N. of a तीर्थVishn2.
वट m. of one of स्कन्द's attendants MBh.
वट m. the son of a वैश्यand a Venuki L. (also n. and f( ई). )
वट m. a string , rope , tie L. (only वटibc. , and पञ्च-व्, See. )
वट m. a small lump , globule etc. = वटकS3a1rn3gS.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
--a sacred tree in प्रयागा, protected by शूलपाणि; फलकम्:F1: M. १०४. १०; वा. १०८. ५७.फलकम्:/F he who dies underneath the tree goes to Rudraloka; फलकम्:F2: M. १०६. ११.फलकम्:/F the residence of the १२ A1dityas at; फलकम्:F3: Ib. १०६. १२.फलकम्:/F वट itself is महेश्वर. फलकम्:F4: Ib. १११. १०; वा. १११. ८८-82.फलकम्:/F [page३-141+ ३०]
Purana Encyclopedia
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Vaṭa : m.: A mythical serpent.
Born in the kula of Dhṛtarāṣṭra, listed by Sūta among those offered in the snake sacrifice of Janamejaya; described as ‘fast as wind’ (vātavega) and ‘having excess of poison’ (viṣolbaṇa) 1. 52. 15, 13.
_______________________________
*3rd word in right half of page p51_mci (+offset) in original book.
Mahabharata Cultural Index
[सम्पाद्यताम्]
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Vaṭa : m.: A mythical serpent.
Born in the kula of Dhṛtarāṣṭra, listed by Sūta among those offered in the snake sacrifice of Janamejaya; described as ‘fast as wind’ (vātavega) and ‘having excess of poison’ (viṣolbaṇa) 1. 52. 15, 13.
_______________________________
*3rd word in right half of page p51_mci (+offset) in original book.
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-कल्पद्रुमः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-अमरकोशः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-वाचस्पत्यम्
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-शब्दसागरः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Apte
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Monier-Williams
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Purana index
- संस्कतशब्दाः
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Purana Encyclopedia
- यन्त्रोपारोपितकोशांशः-Mahabharata Cultural Index