सनातन

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सनातनः, पुं, (सना भवः । “सायञ्चिरंप्राह्ले प्रगे इति ।” ४ । ३ । २३ । इति ट्युट्युलौ तुट् च ।) विष्णुः । शिवः । ब्रह्मा । पितॄणामतिथिः । इति हेमचन्द्रः ॥ दिव्यमनुष्यः । अस्य प्रमाणं सनन्दशब्दे द्रष्टव्यम् । स च ब्रह्मणः पुत्त्रः । यथा, -- “सनत्कुमारो धर्म्मश्च सनकश्च सनातनः । सनन्दश्चापि सूर्य्यश्च येऽन्ये वा ब्रह्मणः सुताः ॥ विचक्षणा न यद्वक्तुं के वान्ये जडबुद्धयः ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे ३१ अध्यायः ॥ स तु जनलोकवासी । इति काशीखण्डम् ॥ वह्निपुराणमते तु तपोलोकस्थ इति भेदः । वैष्णवराजः । इति मत्स्यपुराणम् ॥

सनातनः, त्रि, (सनाभवः । सायञ्चिरमिति ट्युट्युलौ तुट् च ।) नित्यम् । इत्यमरः ॥ सुनिश्चलः । इति विश्वः ॥ (यथा, मनुः । ७ । ९८ । “एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो योधधर्म्मः सनातनः । अस्माद्धर्म्मान्न च्यवेत क्षत्त्रियो घ्नन् रने रिपून् ॥”)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सनातन वि।

नित्यम्

समानार्थक:शाश्वत,ध्रुव,नित्य,सदातन,सनातन,निज,सना

3।1।72।2।5

ऋजावजिह्मप्रगुणौ व्यस्ते त्वप्रगुणाकुलौ। शाश्वतस्तु ध्रुवो नित्यसदातनसनातनाः॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, कालः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सनातन¦ त्रि॰ सदा + भवार्थे ट्युल् तुट् च नि॰ दस्य नः।

१ सदाभवे नित्ये वस्तुनि अमरः।

२ निश्चल विश्वः। स्त्रियांङीप्। सा च

३ दुर्गायां
“सर्वकाले सना प्रोक्ता विद्य-माने तनीति च। सर्वत्र सर्वकालेषु विद्यमाना सनातनीब्रह्मवै॰ प्र॰

५४ अ॰। तन्नामनिरुक्तिः।

४ सरस्वत्यां

५ ल-क्ष्म्याञ्च शब्दमा॰।

६ शिवे

७ विष्णौ

८ ब्रह्मणि

९ दिव्यमनुष्यब्रह्मणोमानसपुत्रभेदे

१० पितॄणामतिथौ च पु॰ हेमच॰।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सनातन¦ mfn. (-नः-नी-नं)
1. Eternal, continual, perpetual.
2. Firm, fixed, permanent.
3. Primeval. m. (-नः)
1. VISHN4U.
2. S4IVA.
3. BRAHMA
4.
4. A guest of the Manes, or one who is to be fed whenever he chooses to attend the obsequial ceremonies or S4hra4ddhas. f. (-नी)
1. The goddess LAKSHMI
4.
2. A name of DURG4A.
3. SARASWAT4I. E. सना always, and द्यु or द्युत् aff.; or सदा ठ्युल् तुट् च नि० दस्य नः | [Page756-a+ 60]

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सनातन [sanātana], a. (-नी f.)

Perpetual, constant, eternal, permanent; ज्वलन्मणिव्योमसदां सनातनम् Ki.8.1; एष धर्मः सनातनः.

Firm, fixed, settled; एष धर्मः सनातनः U.5. 22.

Primeval, ancient.

तः The primeval being, Viṣṇu; सनातनः पितरमुपागमत् स्वयम् Bk.1.1.

N. of Śiva.

Of Brahman.

A guest of the Manes.

N. of one of the sons of Brahman.

An ancient sage; द्विजाति- चरितो धर्मः शास्त्रे दृष्टः सनातनैः Rām.2.61.23.

नी N. of Lakṣmī.

Of Durgā or Pārvatī.

Of Sarasvatī.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

सनातन mf( ई, m. c. also आ)n. eternal , perpetual , permanent , everlasting , primeval , ancient S3Br. etc.

सनातन m. N. of ब्रह्माL.

सनातन m. of विष्णुBhat2t2.

सनातन m. of शिवL.

सनातन m. a guest of deceased ancestors , one who must always be fed whenever he attends श्राद्धs L.

सनातन m. N. of a ऋषि(in MBh. and later " a mind-born son of ब्रह्मा") TS. etc.

सनातन m. of a king Buddh.

सनातन m. (with शर्मन्and गो-स्वामिन्)of two authors Cat.

सनातन m. pl. N. of partic. worlds Hariv.

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

(I)--a mind-born son of ब्रह्मा; फलकम्:F1:  भा. III. १२. 4; वा. 9. ७२; १०१. ३३७.फलकम्:/F a son of कङ्क, an अवतार् of शिव; got मोक्ष by ज्ञानम्; फलकम्:F2:  Ib. २३. १३१; २४. ७९; ६१. १५५ and १६१.फलकम्:/F a Brahma- ऋषि. फलकम्:F3:  M. १०२. १७.फलकम्:/F [page३-527+ २६]

(II)--an epithet of विष्णु. M. २४८. ३७.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

SANĀTANA I : A hermit. It is mentioned in Mahābhārata, Sabhā Parva, Chapter 4, Stanza 16, that this hermit shone in the court of Yudhiṣṭhira.


_______________________________
*15th word in left half of page 682 (+offset) in original book.

SANĀTANA II : One of the Sanakādis.


_______________________________
*16th word in left half of page 682 (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Sanātana is the name of a mythical Ṛṣi in the Taittirīya Saṃhitā. In the Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad he appears in the first two Vaṃśas (lists of teachers) as the pupil of Sanaga and the teacher of Sanāru, both equally mythical persons.

^1 iv. 3, 3, 1.