सत्त्र
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सत्त्रम्, क्ली, (सतः साधून् त्रायते इति । त्रै + कः । यद्वा, सीदन्ति सज्जना यत्र । सद गतौ + “गुधृवीपचिवचीति ।” उणा० ४ । १६६ । इति त्रः ।) यज्ञः । (यथा, भनुः । ८ । ३०३ । “अभयस्य हि यो दाता संपूज्यः सततं नृपः । सत्त्रं हि वर्द्धते तस्य सदैवाभयदक्षिणम् ॥”) सदादानम् । आच्छादनम् । अरण्यम् । (यथा, किराते । १३ । ९ । “अयमेव मृगव्यसत्त्रकामः प्रहरिष्यन् मयि मायया समस्थे । पृथुभिर्ध्वजिनीरवैरकार्षीत् चकितोद्भ्रान्तमृगाणि काननानि ॥”) कैतवम् इति मेदिनी ॥ (यथा, महाभारते । ४ । ३६ । ३८ । “सत्त्रेण नूनं छन्नं हि चरन्तं पार्थमर्ज्जुनम् । उत्तरः सारथिं कृत्वा निर्य्यातो नगरात् बहिः ॥”) धनम् । गृहम् । दानम् सरोवरम् । इत्यने- कार्थकोषः ॥ यागविशेषः । यथा, -- “नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे ऋषयः शौनकादयः । सत्त्रं स्वर्गाय लोकाय सहस्रसमभासत ॥ कलिमागतमाज्ञाय क्षेत्रेऽस्मिन् वैष्णवे वयम् । आसोना दीर्घसत्रेण कथायां सक्षणा हरेः ॥” इति श्रीभागवते १ स्कन्धे १ अध्यायः ॥ * ॥ द्वादशाहसाध्यसत्त्रं यथा । ज्योतिष्टोमे द्वादश- गोशतदक्षिणाविभागः षोडशर्त्विजां तद्विकृती- भूते सत्त्रात्मके द्वादशाहसाध्ये शतेनाद्धिनी दीक्षयन्तीत्यादिदर्शनेन निर्णीयते । तच्च सावन- मानेन कर्त्तव्यम् । यथा, -- “सत्त्राण्युपास्यान्यथ सावनेन लौक्यञ्च यत् स्याद्व्यवहारमर्म्म ।” इति मलमासतत्त्वम् ॥ * ॥ सदक्षिणं सततान्नदानम् । तन्निन्दकस्पशनादि- निषेधो यथा, -- “नालपेज्जनविद्विष्टान् वीरहीनां तथा स्त्रियम् । देवतापितृसच्छास्त्रयज्ञसत्त्रादिनिन्दकैः । कृत्या तु स्पर्शनालापं शुद्ध्येतार्कावलोकनात् ॥” इति मार्कण्डेयपुराणे सदाचाराध्यायः ॥ सत्त्रं सदक्षिणं सततान्नदानम् । इति तट्टीका ॥
सत्त्रम्, [म्] व्य, सह । इति शब्दरत्नावली जटा- धरश्च ॥
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सत्त्र¦ न॰ सद--ष्ट्र।
१ स्थाने
२ यज्ञभेदे
३ सदादाने
४ आच्छा-दने
५ अरण्ये
६ कैतवे मेदि॰
७ धने
८ गृहे
९ दाने
१० स-रसि नानार्थकोषः। सदादानञ्च सदक्षिणं सततान्नदानम्। यज्ञभेदश्च द्वादशाहादिसाध्यः ज्योतिष्टोमादिः यथोक्तंकात्या॰ श्रौ॰
१२ ।
१ ।
४ । सूत्रभाष्यादौ
“द्वाढशाहः सत्त्र-महीनश्च” सू॰
“सत्त्ररूपः{??}हीनरूपश्च भवति द्विविधः। [Page5206-a+ 38] आसत उपयन्तीति सत्त्रस्य सिङ्गं यजते इत्यहीनस्य। अत्र विशेषमाह
“द्वादशाहमृद्धिकामा उपेयुरिति तथा त्र-योदशरात्रमासीरन्निति सत्त्रलिङ्गम् द्वादशाहेन प्रजाकामंयाजयेदित्यहीनलिङ्गम्। अस्यामुकथनप्रयोजनम् सत्त्रेसत्रात्मको धर्मो दातृत्वेन प्रवर्त्तते अहीने चाहीना-त्मकः।
“उभयतोऽतिरात्रं सत्त्रमुपरिष्टादहीनस्य” सू॰उभयत इत्यादावन्तेऽतिरात्रो यस्य तदुभयतोऽतिरात्रम्उपरिष्टात् अन्तएव।
“यजमानाः सर्वे सत्त्रेषु” सू॰। कर्त्तारो भवन्ति य ऋत्विजस्ते यजमाना इत्यनेनार्त्वि-जीनान् पदार्थान् लक्षणयानूद्य यजभानाः कर्तृत्वेनविधीयन्ते।
“अदक्षिणानि च स्वामियोगात्” सू॰। सत्राणि भवन्ति न हि कश्चिदात्मनैवात्मानं परिक्री-णाति। अत्र हि स्वामिन एवार्त्विज्यम् अनुपपन्न-आत्मपरिक्रयः
“गृहपतिर्याजमानमयुक्तत्वात्” सू॰याजमानं यत्कर्म तद्मृहपतिः करोति कर्मान्तरे तस्या-युक्तत्वात् इतरेषां चाध्वर्य्यवादिषु योगात्।
“दर्श-नाच्च” सू॰ दृश्यते चायमर्थः तस्माद् यदि बहवो प्रय-च्छेयुरिति।
“सर्वे संस्कारान्” मू॰ यद्यत्संस्कारकंयाजमानं यथा वपनादि तत्सर्वे कुर्युः तेन हि यज-माना। संम्क्रियन्ते।
“दर्शने वचनात्” सू॰ यत्तु दर्श-नमुक्तम् तद्वचनम् गृहपतये एकस्मै दनिमुक्तम् वचनंकिमिव न कुर्य्यात्।
“अविभवति गृहपत्यन्वारम्भ” सू॰न संभवत्यनेककर्तृके पदार्थे वेदबन्धनाग्न्यन्वाधानादौगृहपतेरन्वारम्भः सर्वैः कर्त्तव्यः।
“पदार्थेष्वेकः कृत-त्वात्” सू॰ यत् पुनः क्रत्वभिनिर्वृत्त्यर्थमेव कर्म यथापात्रासादनमाज्यावेक्षणं वा तत्रावास्यैव कर्तृत्वम्कृतत्वात् पदार्थस्य। परार्थे यजमानकर्तृके आज्या-वेक्षणादौ एको गृहपतिः कुतः कृतत्वात् एकेनापि कृतःकृत एव यतः।
“अग्निं चेष्यमाणाः समारोह्य गृहपति-र्मध्ये मन्यत्यर्धश इतरे दक्षिणोत्तराः” सू॰ समारोह्येतिच पूर्वकासतामात्रे ल्यबादेशो न समानकर्तृकतायाम्।
“गृहपत्याहवनीयेऽङ्गारप्रासनम्” सू॰।
“तत्र प्राजा-पत्यः पशुः” सू॰। तत्र विहारे प्राजापत्यः पशुर्भवति। पुनर्ग्रहणाच्चाहर्गणे प्राजापत्यस्य नियमः तथा चाश्वमेधेनियमदर्शनं भवति प्राजपत्यमालभेतेति। तत्र साधा-रणीकृते विहारे।
“आज्येन पत्नीसंयाजा गृहपति-वर्जम्” सू॰।
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सत्त्र¦ n. (-त्त्रं)
1. Sacrifice, oblation.
2. A long sacrificial session lasting from 13 to 100 days.
3. Good conduct.
4. Liberality, munificence.
5. Covering, clothing, concealing.
6. Fraud, roguery, cheating.
7. A wood, a forest.
8. Wealth.
9. A house.
10. A tank, a pond. m. (-त्त्रः) SATRA4JIT the father of SATYABHA4MA
4. E. सद् to go, Una4di aff. त्रन् or ष्ट्र; in writting, one त may be omitted, and it occurs, सत्र |
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सत्त्रम् [sattram], [सद्-ष्ट्रन्] (usually written सत्रम्)
A sacrificial session, especially one lasting from 13 to 1 days.
A sacrifice in general; त्रेतामपि निबोध त्वं यस्मिन् सत्रं प्रवर्तते Mb.3.149.23.
An oblation, offering, gift.
Liberality, munificence.
Virtue.
A house, residence.
Covering.
Wealth.
A wood, forest; अयमेव मृगव्यसत्रकामः Ki.13.9.
A tank, pond.
Fraud, cheating.
A place of refuge, asylum, covert.
Gifts made at all times; L. D. B.
Haughtiness, pride; L. D. B.
An assumed form or disguise; छन्नं तथा तं सत्रेण पाण्डवं प्रेक्ष्य भारत Mb.4.38.4.-Comp. -अपश्रयः a place of refuge, asylum. -अयनम् (णम्) a long sacrificial session. -परिवेषणम् distribution of food at a sacrifice. -शाला an alms-house.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सत्त्र n. " session " , a great सोमsacrifice (lasting accord. to some , from 13 to 100 days and performed by many officiating Brahmans ; also applied to any oblation or meritorious work equivalent to the performance of a सत्त्र; सत्त्रस्यर्द्धिःN. of a सामन्A1rshBr. ) RV. etc.
सत्त्र n. a house , asylum , hospital Ra1jat. Katha1s.
सत्त्र n. an assumed form or disguise , illusive semblance MBh. Das3.
सत्त्र n. fraud , deception L.
सत्त्र n. a wood , forest Kir.
सत्त्र n. a tank , pond L.
सत्त्र n. liberality , munificence L.
सत्त्र n. wealth L.
सत्त्र n. clothes L.
Vedic Rituals Hindi
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
सत्त्र न.
यज्ञीय सत्त्र, एक प्रकार का सोमयाग (इसकी अवधि 12 दिन से एक वर्ष अथवा उससे भी अधिक सवन-दिनों वाली हो सकती है। ‘द्वादशाह’ सत्र की प्रकृति है और इसका आवश्यक वैशिष्ट्य है ‘षडह’। ‘गवामयन’ वार्षिक ‘सत्त्र’ की प्रकृति है। सत्र का एक और भी प्रकार है- ‘रात्रि सत्र’ (आप.श्रौ.सू. 19.15.7)। इसमें कोई यजमान नहीं होता एवं सबी कार्य-सम्पादक ऋत्विज् यजमान के रूप में व्यवहृत होते है (अर्थात् सभी ऋत्विज् ही यजमान होते हैं)। इसमें दक्षिण नहीं होती, आप.श्रौ.सू. 23; का.श्रौ.सू. 24.1-7; शां.श्रौ.सू. 11.14, 13.3.1। सत्त्रस्य ऋद्धिं गायति ‘सत्त्रस्य ऋद्धिम्’ आदि मन्त्र (वा.सं. 8.52) का गायन करता है; का.श्रौ.सू. 12.4.1०।