कोष्ठ
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कोष्ठः, पुं, (कुष् ग निष्कर्षे + “उषिकुषिगतिभ्यस्थन्” । उणां । २ । ४ । इति थन् ।) कुसूलः । (यथा, महाभारते । २ । ५ । ६८ । “कच्चित् कोषश्च कोष्ठश्च वाहनं द्वारमायुधम् । आयश्च कृतकल्याणैस्तव भक्तैरनुष्ठितः” ॥) गृहमध्यम् । (यथा, भागवते । ९ । १० । १७ । “सा वानरेन्द्रबलरुद्धविहारकोष्ठ- श्रीद्वारगोपुरसदोभलभीविटङ्का ॥) कुक्षिमध्यम् । यथा, वैद्यके । “स्थानान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च । हृदूण्डुकः फुष्फुषश्च कोष्ठ इत्यभिधीयते” ॥ “कोष्ठः पुनरुच्यते महास्रोतः शरीरमध्यं महा- निम्नमामपक्वाशयश्चेति पर्य्यायशब्दैस्तन्त्रे सरोग- मार्ग आभ्यन्तरः” ॥ “वीसर्पश्वयथुगुल्मार्शो विद्र- ध्यादयः कोष्ठमार्गानुसारिणो भवन्ति रोगाः” ॥ इति चरके सूत्रस्थाने ११ अध्याये ॥ कोष्ठाङ्गानि यथा, -- “सप्तचाधाराः रक्तस्यास्य क्रमात् परे । कफामपित्तपक्वानां वायोर्मूत्रस्य च स्मृताः ॥ गर्भाशयोऽष्टमः स्त्रीणां पित्तपक्वाशयान्तरे । कोष्ठाङ्गानि स्थितान्येषु हृदयं क्लोमफुष्फषम्” ॥ इति च वाभटे शारीरस्थाने ३ अः ॥ पञ्चदश कोष्ठाङ्गानि तद्यथा, “नाभिश्च हृदयञ्च क्लोम च यकृच्च प्लीहा च वुक्कौ च वस्तिश्च पुरीषाधार- श्चामाशयश्चेति पक्वाशयश्चोत्तरगुदञ्चाधरगुदञ्च क्षुद्रान्त्रञ्च स्थूलान्त्रञ्च वपावहनञ्चेति” । इति च चरके शारीरस्थाने ७ अध्याये ॥ उदरम् । यथा, भागवते । ६ । १८ । ५३ । “पतिं भार्य्योपतिष्ठेत ध्यायेत् कोष्ठगतञ्च तम्” ॥ नाभेरुपरिस्थितमणिपूरपद्मम् । यथा, तत्रैव । ४ । २३ । १४ । “संपीड्य पायुं पाष्णिर्भ्यां वायुमुत्सारयन् शनैः । नाभ्यां कोष्ठेष्ववस्थाप्य हृदुरःकण्टशीर्षणि” ॥ प्राकारः । यथा, भागवते । ४ । २८ । ५६ । “पञ्चारामं नवद्वारमेकपालं त्रिकोष्ठकम् । षट्कुलं पञ्चविपणं पञ्चपृकृति स्त्रीधवम्” ॥ अत्र टीकाचूर्णी त्रिकोष्ठकं त्रिप्राकारमित्याह ॥ तन्त्रोक्तमन्त्रदीक्षाप्रकरणे अकथहादिचक्रचतुः- पार्श्वस्थितरेखाचतुष्कयुतस्थानभेदः ॥) आत्मीये त्रि । इति मेदिनी ॥
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कोष्ठ पुं।
अन्तर्जठरम्
समानार्थक:कोष्ठ
3।3।40।2।1
पटुर्द्वौ वाच्यलिङ्गौ च नीलकण्ठः शिवेऽपि च। पुंसि कोष्ठोऽन्तर्जठरं कुसूलोऽन्तर्गृहं तथा॥
पदार्थ-विभागः : अवयवः
कोष्ठ पुं।
अन्तर्गृहम्
समानार्थक:कोष्ठ
3।3।40।2।1
पटुर्द्वौ वाच्यलिङ्गौ च नीलकण्ठः शिवेऽपि च। पुंसि कोष्ठोऽन्तर्जठरं कुसूलोऽन्तर्गृहं तथा॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, स्थानम्, मानवनिर्मितिः
कोष्ठ पुं।
कुसूलः
समानार्थक:कोष्ठ
3।3।40।2।1
पटुर्द्वौ वाच्यलिङ्गौ च नीलकण्ठः शिवेऽपि च। पुंसि कोष्ठोऽन्तर्जठरं कुसूलोऽन्तर्गृहं तथा॥
पदार्थ-विभागः : उपकरणम्,गार्हिकोपकरणम्
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कोष्ठ¦ पु॰ कुष--थन्।
१ गृहमध्ये,
२ उदरमध्ये,
३ धान्यादिस्था-पने
४ कुशूले च (कुठी)
५ आत्मींये त्रि॰ मेदि॰
“स्था-नान्यामाग्निपक्वानां मूत्रस्य रुधिरस्य च। हृदुण्डुकःपुप्पुषश्च कोष्ठैत्यभिधीयते”
६ सुश्रुतोक्ते आमाग्निपक्वमूत्ररुधिरस्थाने
“प्रवाहिका शिरः शूलं कोष्ठशूलञ्च दारुणम्”
“चले दोषे मृदौ कोष्ठे नेक्षेतात्र बलं नृणाम्” सुश्रु॰
“भुक्तंभुक्तमिदः कोष्ठे कथमन्नं विपच्यते” भा॰ आश्र॰
५७ श्लो॰
“पतिं भार्य्योपतिष्ठेत ध्यायेत् कोष्ठगतं यथा” भा॰ भी॰
६ ।
१८ ।
५२ । अकथहादिचक्रचतुःपार्श्वस्थरेखाचतु-ष्कान्विते
७ स्थानभेदे अकथहशब्दे
३८ पृ॰ उदा॰।
८ पदेस्थानमात्रे
“पञ्चारामं नवद्वारमेकपालं त्रिकोष्ठकम्। यत्पञ्चविपणम् क्षेत्रं पञ्चप्रकृतिस्त्रीधरम्। पञ्चेन्द्रियार्थाआरामा द्वारः प्राणा नव प्रमो!। तेजोऽबन्नानि कोष्ठानिकु{??}निन्द्रियसंग्रहः। विपणस्तु क्रियाशक्तिर्भूतप्रकृतिर-व्यया” भाग॰
४ ।
२८ ।
५१ ।
५२ ।
५२ । कुशूले
“जरत्कोष्ठाद्-व्रीहीञ्छर्कराभिमिश्रानाहरति” कौषीतकिब्रा॰
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कोष्ठ¦ mfn. (-ष्ठः-ष्ठा-ष्ठं) Own. m. (-ष्ठः)
1. A granary, a place in which grain is kept.
2. A treasury.
3. An apartment.
4. Any viscus, as the heart, lungs, stomach, bowels, &c. E. कुष् to issue, थन् Unadi aff.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कोष्ठ [kōṣṭha], a. [कुष्-थन् Uṇ.2.4] Own.
ष्ठः Any one of the viscera of the body, such as the heart, lungs &c.
The belly, abdomen; आकोष्ठं ज्यां समुत्कृष्य Bhāg.1. 83.22.
An inner apartment.
A granary, storeroom; कन्दुः कोष्ठः कुशूलः Mbh. on P.I.2.45. etc.
ष्ठम् A surrounding wall; Bhāg.4.28.56.
The shell of anything.
Comp. अगारम् a storehouse, store room; पर्याप्तभरितकोष्ठागारं मांसशोणितैर्मे गृहं भविष्यति Ve.3; Ms.9.28.
a treasury.
अगारिकाः an animal living in a shell.
the manager of a store-room. -अग्निः the digestive faculty, gastric juice; कोष्ठाग्निर्नाम अशितपीत- लेह्यचोष्यं पचतीति Garbha. Up.5.
पालः a treasurer, store-keeper.
a guard, watch.
a constable (resembling the modern municipal officer). -शुद्धिः f. evacuation of the bowels.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
कोष्ठ m. ( कुष्? ; probably related to कुक्षिand कोश) , any one of the viscera of the body (particularly the stomach , abdomen) MBh. Sus3r. etc.
कोष्ठ mn. ( अस्L. ; अम्)a granary , store-room MBh. BhP. ( ifc. f( आ). )
कोष्ठ mn. a treasury W.
कोष्ठ m. an inner apartment L.
कोष्ठ m. the shell of anything W.
कोष्ठ m. a kind of pan , pot Kaus3. Pat. Car. Bhpr.
कोष्ठ m. property (or mfn. " own ") L.
कोष्ठ m. night L.
कोष्ठ n. a surrounding wall BhP. iv , 28 , 57
कोष्ठ n. any enclosed space or area , chess square VarBr2S. liii , 42 Hcat. Tithya1d. Ka1tyS3r. Sch.