क्षेम
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षेमम्, क्ली, प्लक्षद्वीपस्य वर्षविशेषः । यथा । “प्लक्षो जम्बुप्रमाणो द्वीपाख्यातिकरो हिरण्मय उत्थितो यत्राग्निरुपास्ते सप्तजिह्वः । तस्याधिपतिः प्रिय- व्रतात्मज इध्मजिह्वः स्वं द्वीपं सप्त वर्षाणि विभज्य सप्तवर्षनामभ्य आत्मजेभ्य आकलय्य स्वयमात्मयोगेनोपरराम । शिवं वयसं सुभद्रं शान्तं क्षेमममृतमभयमिति वर्षाणि ।” इति श्रीभागवते । ५ । २० । २-३ ॥ * ॥ मठविशेषः । यथा, -- “मर्त्तुं ययौ च वाराहक्षेत्रं यत्राविधायकः श्रीकण्ठक्षेममठयोरासीद्धुष्कपुरान्तिके ॥” इति राजतरङ्गिण्यां ६ तरङ्गः ॥
क्षेमः, पुं, क्ली, (क्षि क्षये + “अर्त्तिस्तुसुहुसृधृ- क्षीति ।” उणां । १ । १३९ । इति मन् । (कुश- लम् । (यथा, मनुः । २ । १२७ । “ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत् क्षत्त्रबन्धुमनामयम् । वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च ॥”) तद्वति त्रि । इत्यमरः २ । ४ । २६ ॥ (यथा, गोः रामायणे । ५ । ८ । १७ । “कृताः क्षेमाश्च पन्थानः सुखं गच्छन्ति खेचराः ॥”) लब्धरक्षणम् । इति मेदिनी ॥ मोक्षः । इति हेमचन्द्रः ॥
क्षेमः, पुं, (क्षेमं मङ्गलमस्मिन्नस्तीति । अर्श आद्यच् ।) चोरनामगन्धद्रव्यम् । चण्डानामौषधम् । इति शब्दरत्नावली मेदिनी च ॥ धर्म्मेण शान्त्यामुत्- पादितः पुत्त्रः । यथा, विष्णुपुराणे । १ । ७ । २८ । “व्यवसायं प्रजज्ञे वै क्षेमं शान्तिरसूयत । सुखमृद्धिर्यशःकीर्त्तिरित्येते धर्म्मसूनवः ॥” कलिङ्गदेशस्य राजा । यथा, -- “क्षेमोऽग्रतीर्थः कुहरः कलिङ्गेषु नराधिपः । मतिमांश्च मनुष्येन्द्र ! ईश्वरश्चेति विश्रुतः ॥” इति महभारते । १ । ६७ । ६५ ॥ * ॥ चन्द्रवंशीयशुचिराजपुत्त्रः । यथा, -- “ततः सुतञ्जयाद्बिप्रः शुचिस्तस्य भविष्यति । क्षेमोऽथ सुव्रतस्तस्माद्धर्म्मसूत्रः सनस्ततः ॥” इति श्रीभागवते । ९ । २२ । ४७ ॥ * ॥ लब्धपरिपालनम् । यथा, -- “उपेयादीश्वरञ्चैव योगक्षेमार्थसिद्धये । स्नात्वा देवान् पितॄं श्चैव तर्पयेदर्च्चयेत्तथा ॥” इति याज्ञवल्क्यसंहितायामाचाराध्यायः ॥ “तदनन्तरमीश्वरमभिषेकादिगुणयुक्तमन्यं वा श्रीमन्तमकुत्सितं योगक्षेमार्थम् । अलब्धलाभो योगः । लब्धपरिपालनं क्षेमः तदर्थमुपेयात् । उपासीत उपेयादित्यनेन सेवां प्रतिषेधति । वेतनग्रहणेन आज्ञाकरणं सेवा तस्याः श्ववृत्ति- त्वेन निषेधात् ।” इति तट्टीका मिताक्षरा ॥ (यथाच मनुः । ८ । २३० । “योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ॥”)
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षेम पुं-नपुं।
शुभम्
समानार्थक:श्वःश्रेयस,शिव,भद्र,कल्याण,मङ्गल,शुभ,भावुक,भविक,भव्य,कुशल,क्षेम,शस्त,अरिष्ट,द्रव्य,अथो,अथ
1।4।26।1।5
भावुकं भविकं भव्यं कुशलं क्षेममस्त्रियाम्. शस्तं चाथ त्रिषु द्रव्ये पापं पुण्यं सुखादि च॥
पदार्थ-विभागः : , गुणः, अदृष्टम्
क्षेम पुं।
चण्डा
समानार्थक:राक्षसी,चण्डा,धनहरी,क्षेम,दुष्पत्र,गणहासक
2।4।128।2।3
कुणिः कच्छः कान्तलको नन्दिवृक्षोऽथ राक्षसी। चण्डा धनहरी क्षेमदुष्पत्रगणहासकाः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलसजीवः, ओषधिः
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षेम¦ पु॰ क्षि--मन्।
१ चोरनामगन्धद्रव्ये।
२ लब्धवस्तुनोरक्षणेपु॰ न॰ अर्द्धर्चादि॰ मेदिनिः।
“उपेयादीश्वरञ्चैव योग-क्षेमार्थसिद्धये” याज्ञ॰ लब्धस्य रक्षणं क्षेमः” आ॰ त॰रघु॰।
“यन्ता च मे धर्त्ता च ये क्षेमश्चमे” यजु॰
१८ ,
७० ,क्षेमः विद्यमान धनादे रक्षणशक्तिः” वेददी॰।
३ विद्य-मानसत्ताकस्य वस्तुनः स्वाधिकरणे विशिष्ट बुद्धि नियामकसम्बन्ध विशेष व्यवस्थापने क्षेमिकशब्दे विवृतिः।
४ कुशलेन॰
५ तद्वति त्रि॰ अम॰।
“गृहाण राज्यं विपुलं क्षेमंनिभृतकण्टकम्” भा॰ व॰
२५
९७
६ श्लो॰
“कृतःक्षेमःपुनः पन्थाः” भा॰ व॰
४४
४ श्लो॰
“श्वश्रूश्वशुरभर्त्तृणां ममक्षेमास्तु शर्वरी”
२९
८ अ॰।
६ मुक्तौ न॰ हेम॰
“भविता सहदेवस्य” इत्युपक्रमे
“अथ मागधराजानो भाविनोये वदामिते”
“ततः श्रुतञ्जयाद्विप्र! शुचिस्तस्य भविष्यति। क्षेमोऽथसुव्रतस्तस्माद्धर्म्मस्तत्र समन्ततः” भा॰ श॰
९ ,
२२ ,
३० अ॰ उक्तेसहदेववंश्ये
७ नृपभेदे पु॰।
“जन्मसम्पद्विपत्क्षेमंप्रत्यरिः साधकोबधः। मित्रं परममित्रं च” ज्यो॰ उक्तेस्वजन्मतारावघिके चतुर्थप्रयोदशद्वाविंशे
८ नक्षत्रे च न॰। [Page2409-a+ 38]
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षेम¦ mfn. (-मः-मा-मं) Happy, well, prosperous, right, &c. mn. (-मः-मं)
1. Happiness, well being.
2. Preserving, protecting, keeping what is acquired.
3. Final emancipation or eternal happiness.
4. The pro- per term of civil address to Vaisya, as क्षेममस्ति क्षेमं भवतु Is it well, or may it be well, &c. f. (-मा) A name of DURGA. E. क्षि to remove, and मन् Unadi affix; what removes or destroys sorrow, &c.
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षेम [kṣēma], a. [क्षि-मन् Uṇ.1.138]
Conferring happiness, ease or comfort, good, beneficial, well; धार्तराष्ट्रा रणे हन्यु- स्तन्मे क्षेमतरं भवेत् Bg.1.46.
Prosperous, at ease, comfortable; विविशुस्ते वनं वीराः क्षेमं निहतकण्टकम् Mb.3.11.72.
Secure, happy; विविक्तक्षेमसेवनम् Bhāg.3.28.3.
मः, मम् Peace, happiness, ease, welfare, well-being; वितन्वति क्षेममदेवमातृकाश्चिराय तस्मिन् कुरवश्चकासति Ki.1.17; वैश्यं क्षेमं समागम्य (पृच्छेत्) Ms.2.127; अधुना सर्वजलचराणां क्षेमं भविष्यति Pt.1.
Safety, security; क्षेमेण व्रज बान्धवान् Mk.7.7 safely; Pt.1.146.
Preserving, protection; आदिदेशाथ शत्रुघ्नं तेषां क्षेमाय राघवः R.15.6.
Keeping what is acquired; cf. योगक्षेम; तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् Bg.9.22.
Final beatitude, eternal happiness.
Basis, foundation; क्षेमे तिष्ठाति घृतमुक्षमाणा Av.3. 12.1.
Residence, resting-place; Av.13.1.27.
A star, asterism (नक्षत्र). -मः, -मा A kind of perfume.-मा An epithet of Durgā. -मम् N. of one of the seven वर्षाs in Jambu-dvīpa. शिवं यवसं सुभद्रं शान्तं क्षेमममृतमभयमिति वर्षाणि Bhāg.5.2.3. -Comp. -आश्रमः the order of a householder (गार्हस्थ्य); वेत्ति ज्ञानविसर्गं च निग्रहानुग्रहं यथा । यथोक्तवृत्तेर्धीरस्य क्षेमाश्रमपदं भवेत् ॥ Mb.12.66.6. -इन्द्रः N. of a celebrated poet of Kashmir (author of ब्रहत्कथा, भारत- मञ्जरी &c.). -कर, -कार (also क्षेमंकर) a. propitious, causing peace or security. -शूरः 'A hero in safe-places', a carpet-knight, a boaster; किं क्षेमशूरैर्विबुधैरसंयुगविकत्थनैः Bhāg.1.4.36.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षेम mf( आ)n. (2. क्षि)habitable
क्षेम mf( आ)n. giving rest or ease or security MBh. R.
क्षेम mf( आ)n. at ease , prosperous , safe W.
क्षेम m. basis , foundation VS. xviii , 7 AV. iii , 12 , 1 and iv , 1 , 4 S3Br. xiii KapS. i , 46
क्षेम m. residing , resting , abiding at ease RV. x AV. xiii , 1 , 27
क्षेम m. iii
क्षेम m. viii
क्षेम mn. (Ved. only m. ; g. अर्धर्चा-दि) , safety , tranquillity , peace , rest , security , any secure or easy or comfortable state , weal , happiness RV. AV. VS. Mn. MBh. etc. ( क्षेमand योग[or प्र-युज्] , rest and exertion , enjoying and acquiring RV. VS. xxx , 14 Pa1rGr2. MBh. xiii , 3081 ; See. क्षेम-योगand योग-क्ष्; क्षेमं ते, " peace or security may be to thee " [this is also the polite address to a वैश्य, asking him whether his property is secure Mn. ii , 127 ], S3a1ntis3. ii , 18 )
क्षेम mn. final emancipation L.
क्षेम m. a kind of perfume(= चण्डा) L.
क्षेम m. Ease or Prosperity (personified as a son of धर्मand शान्तिVP. ; as a son of तितिक्षाBhP. iv , 1 , 51 )
क्षेम m. N. of a prince MBh. i , 2701 DivyA7v. xviii
क्षेम m. of a son of शुचिand father of सु-व्रतBhP. ix , 22 , 46
क्षेम m. N. of a kind of college( मठ) Ra1jat. vi , 186
क्षेम m. in security , safely R. Mr2icch. Pan5cat. BhP.
क्षेम m. ( ifc. with यथाR. ii , 54 , 4 )
क्षेम m. N. of दुर्गाL.
क्षेम m. of another deity(= क्षेमं-करी) Devi1P.
क्षेम m. of an अप्सरस्MBh. i , 4818
क्षेम n. N. of one of the seven वर्षs in जम्बू-द्वीपBhP. v , 20 , 3.
Purana index
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
(I)--one of the seven divisions of प्लक्षद्वीप. भा. V. २०. 3.
(II)--born of Dharma and तितिक्षा. भा. IV. 1. ५२.
(III)--the son of शुचि and father of Suvrata; ruled for २८ years. भा. IX. २२. ४८; M. २७१. २५.
(IV)--a son of शान्ति. Br. II. 9. ६१; वा. १०. ३७.
(V)--a Satya god. Br. II. ३६. ३५. [page१-493+ २९]
(VI)--a son of ब्रह्मधान; फलकम्:F1: Br. IV. 7. ९८; वा. ६९. १३२.फलकम्:/F Ajita deva. फलकम्:F2: वा. ६७. ३४.फलकम्:/F
(VII)--the son of सुनीथ, and father of Ketumat. Br. III. ६७. ७३.
(VIII)--of बृहद्रथ line, ruled for २८ years. Br. III. ७४. ११६; वा. ९९. ३०२.
(IX)--a son of उग्रायुध. M. ४९. ७८; वा. ९९. १९३.
Purana Encyclopedia
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
KṢEMA : A King in Ancient India. Mention is made in Mahābhārata, Ādi Parva, Chapter 67, Stanza 65, that this King was the rebirth of the Asura Krodha- vaśa. In the Bhārata-battle this King took the side of the Pāṇḍavas and was killed by Droṇa. (M.B. Droṇa Parva, Chapter 21, Stanza 53).
_______________________________
*15th word in left half of page 433 (+offset) in original book.