धेनु

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनुः, स्त्री, (धयति लेढि सुतान् धीयते वत्सैरिति वा । धेट पाने + “घेट इच्च ।” उणां ३ । ३४ । इति नुः इश्चान्तादेशः ।) नवप्रसूता गौः । तत्- पर्य्यायः । नवसूतिका २ । इत्यमरः । २ । ९ । ७१ ॥ नवप्रसूतिका ३ । इति शब्दरत्नावली ॥ दानीयदशधेनवो यथा, -- “यास्तु पापविनाशिन्यः पठ्यन्ते दशधेनवः । तासां स्वरूपं वक्ष्यामि नामानि च धनाधिप ! ॥ प्रथमा गुडधेनुः स्याद्घृतधेनुरथापि वा । तिलधेनुस्तृतीया च चतुर्थी जलसंज्ञिका ॥ क्षीरधेनुश्च विख्याता मधुधेनुरथापि वा । सप्तमी शर्कराधेनुर्दधिधेनुरथाष्टमी ॥ रसधेनुश्च नवमी दशमी स्यात् स्वरूपतः ॥ कुम्भाः स्युर्द्रवधेनूनामितरासान्तु राशयः । सुवर्णधेनुमप्यत्र केचिदिच्छन्ति मानवाः ॥ नवनीतेन तैलेन तथान्ये तु महर्षयः । एतदेव विधानं स्यात्त एवोपस्कराः स्मृताः ॥ मन्त्रावाहनसंयुक्ताः सदा पर्व्वणि पर्व्वणि । यथाश्राद्धं प्रदातव्या भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः ॥ गुडधेनुप्रसङ्गेन सर्व्वास्तव मयोदिताः । अशेषयज्ञफलदाः सर्व्वपापहराः शुभाः ॥ व्रतानामुत्तमा यस्माद्बिशोकद्वादशीव्रतम् । तदङ्गत्वेन चैषात्र गुडधेनुः प्रशस्यते ॥ अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपातेऽथवा पुनः । गुडधेन्वादयो देयास्तूपरागादिपर्व्वसु ॥” इति मत्स्यपुराणे ७६ अध्यायः ॥ पूर्ब्बोक्तधेनूनां दानविधयस्तत्तच्छब्दे द्रष्टव्याः ॥ * ॥ अथ कपिलाधेनुदानादिफलम् । होतोवाच । “अथातः संप्रवक्ष्यामि कपिलाधेनुमुत्तमाम् । जायमानस्य वत्सस्य मुखं योन्या प्रदृश्यते । तावत् सा पृथिवी ज्ञेया यावद्गर्भं न मुञ्चति ॥ धेन्वा यावन्ति रोमाणि सवत्साया वसुन्धरे ! ॥ तावत्यो वर्षकोट्यस्तु ब्रह्मवादिभिरर्च्चिताः । वसन्ति ब्रह्मलोके वै ये च वै कपिलाप्रदाः ॥ सुवर्णशृङ्गीं यः कृत्वा रौप्यमुक्ताखुरान्तथा । ब्राह्मणस्य करे दत्त्वा सुवर्णं रौप्यमेव च ॥ कपिलायास्तदा पुच्छं ब्राह्मणस्य करे न्यसेत् । उदकञ्च करे दद्याद्वाचया शुद्धयादिते ॥ ससमुद्रावृता तेन सशैलवनकानना । रत्नपूर्णा भवेद्दत्ता पृथिवी नात्र संशयः ॥ पृथिवीदानतुल्येन दानेनैतेन वै नरः । नन्दितो याति पितृभिर्विष्ण्वाख्यं परमं पदम् ॥ ब्रह्मस्वहारी गोघ्नश्च भ्रुणहा पापदेहकः । महापातकयुक्तोऽपि वञ्चको ब्रह्मदूषकः ॥ निन्दको ब्राह्मणानाञ्च तथा कर्म्मोपदूषकः । एतैः पातकयुक्तोऽपि गवां दानेन शुध्यति ॥ यश्चोभयमुखीं दद्यात् प्रभूतकनकान्विताम् । तद्दिनं पयसाहारः पायसेनापि वा भवेत् ॥ सुवर्णस्य सहस्रेण तदर्द्धेनापि भामिनि ! । तस्याप्यर्द्धशतेनापि पञ्चाशच्च तदर्द्धकम् ॥ यथाशक्ति प्रदातव्या वित्तशाठ्यं विवर्ज्जयेत् ॥ इमां गृह्णोभयमुखीमुभयत्र शमोऽस्तु वै । मम वंशविवृद्ध्यर्थं सदा स्वस्तिकरी भव ॥” गोशरीरे देवतानिवेशो यथा, -- “दन्तेषु मरुतो देवा जिह्वायान्तु सरस्वती । खुरमध्ये तु गन्धर्व्वाः खुराग्रेषु तु पन्नगाः ॥ सर्व्वसन्धिषु साध्याश्च चन्द्रादित्यौ तु लोचने । ककुदि सर्व्वनक्षत्रं लाङ्गूले धर्म्म आश्रितः ॥ अपाने सर्व्वतीर्थानि प्रस्रावे जाह्नवी नदी । नानाद्वीपसमाकीर्णाश्चत्वारः सागरास्तथा ॥ ऋषयो रोमकूपेषु गोमये पद्मधारिणी । रोमसु सन्ति विद्याश्च त्वक्केशेष्वयनद्वयम् ॥ धैर्य्यं धृतिश्च क्षान्तिश्च पुष्टिर्वृद्धिस्तथैव च । स्मृतिर्मेधा तथा लज्जा वपुः कीर्त्तिस्तथैव च ॥ विद्या शान्तिर्म्मतिश्चैव सन्ततिः परमा तथा । गच्छन्तीमनुगच्छन्ति एता गां वै न संशयः ॥ यत्र गावो जगत्तत्र देवदेवपुरोगमाः । यत्र गावस्तत्र लक्ष्मीः सांख्यधर्म्मश्च शाश्वतः ॥ सर्व्वरूपेषु ता गावस्तिष्ठन्त्यभिमताः सदा ॥ गावः पवित्रा मङ्गल्या देवानामपि देवताः । यस्ताः शुश्रूषते भक्त्या स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥” इति वराहपुराणम् ॥

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनु स्त्री।

नूतनप्रसूता_गौः

समानार्थक:धेनु,नवसूतिका

2।9।71।1।3

चिरप्रसूता बष्कयणी धेनुः स्यान्नवसूतिका। सुव्रता सुखसंदोह्या पीनोध्नी पीवरस्तनी॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, जन्तुः, स्तनपायी

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनु¦ स्त्री धयति सुतान्, धीयते पीयते वत्सैवां धेट्--नुइच्च।

१ गोमात्रे वत्सस्य धयनात् तस्यास्तथात्वम्।

२ नव-सूतिकायाम् सवत्सायां गवि स्त्री अमरः वत्सैः पीय-मानक्षीरत्वात् तस्यास्तथात्वम्। गोमात्रभेदाः दशविधा यथा वृह॰ पु॰ उत्तरखण्डे

१५

० अ॰
“गवां जातीस्तु वक्ष्यामि शृणुष्वैकमना द्विज!। प्रथमा-गौरकपिला द्वितीया गौरपिङ्गला। तृतीया रक्तकपिलाचतुर्थी नीलपिङ्गला। पञ्चमी शुक्लपिङ्गाक्षी षष्ठी तुशुक्लपिङ्गला। सप्तमी चित्रपिङ्गाक्षी अष्टमी बभ्रुरो-हिणी। नवमी श्वेतपिङ्गाक्षी दशमी श्वेतपिङ्गला। तादृशास्तेऽप्यनड्वाहः कपिलास्तु प्रकीर्त्तिताः”।

३ दाना-र्थकल्पिते धेन्वाकारे गुडादिपदार्थे यथाह हेमा॰ दा॰(
“अत्र यद्यपि धेनुशब्देन स्वरूपतो गौरेवा॰भिधीयते तथापि धेनुशब्दसाधारण्यादिह प्रकरणेगुडधेन्वादीनामपि सन्निवेशो युक्तः तासु च क्रमेणनिरूप्यमाणासु
“दशमी स्यात् स्वरूपतः” इति स्वरूप-धेनोरन्ते स्थितत्वात् गुडधेन्वादय एव प्रथमतो निरू-ष्यन्ते। तदुक्तं मत्स्यपुराणे
“यास्तु पापविनाशिन्यःपठ्यन्ते दश धेनवः। तासां स्वरूपं वक्ष्यामि नामानिच नराधिप!। प्रथमा गुडघेनुः

१ स्यात् घृतधेनु

२ र-थापि च। तिलधेनु

३ स्तृतीया च चतुर्थी

४ जलसं-ज्ञिका। क्षीरधेनु

५ श्च विख्याता मधुधेनु

६ रथापि च। [Page3909-b+ 38] सप्तमी शर्कराधेनु

७ र्दधिधेनु

८ रथाष्टमी। रसधेनु

९ श्चनवमी दशमी स्यात् स्वरूपतः”।
“कुम्भाः स्युर्द्रवधेनूना-मितरासान्तु राशयः”।
“सुवर्णधेनुमप्यत्र केचिदिच्छन्ति-मानवाः” तत्तच्छब्दे दृश्यम्। यशोधनोधेनुमृषेर्मुमोच।
“अनिन्द्या नन्दिनी नाम धेनुराववृते वनात्” रघुः।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनु¦ f. (-नुः) A milch cow, one that has lately calved. E. धे to drink, Una4di affix नु इच्च | धयति सुतान्, धीयते पीयते वत्सैर्वा |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनुः [dhēnuḥ], f. [धयति सुतान्, धीयते वत्सैर्वा, धे-नु इच्च Tv.]

A cow, milch-cow; धेनुं धीराः सूनृतां वाचमाहुः U.5.31.

The female of a species (affixed to the names of other animals in this sense); as खड्गधेनुः, वडवधेनुः &c.

The earth. (Sometimes at the end of comp. धेनु forms a diminutive; as असिधेनुः, खड्गधेनुः).

Any offering or present to Brāhmaṇa instead of or in the shape of a cow such as गुडधेनु, घृतधेनु, तिलधेनु, जलधेनु, क्षीरधेनु, मधुधेनु, शर्कराधेनु, दधिधेनु, रसधेनु, स्वरूपधेनु; Matsya P.

A mare; यथा धेनुः किशोरेण MS.7.4.7. (तद्यथा कृष्णकिशोरा धेनुरिति । यद्यपि धेनुशब्दो गोधेन्वां दृष्टप्रवृत्तिस्तथाप्यभि- धानसामान्यादश्वधेन्वामपि भागीति किशोरेण लिङ्गेन अश्वधेन्वां विज्ञायते । ŚB.). -Comp. -दक्षिण a. (a sacrifice) whereat a cow is given as a fee.

दुग्धम् cow's milk.

a kind of gourd (Mar. चिबुड). -मक्षिका a gadfly.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनु mfn. milch , yielding or giving milk

धेनु f. a milch cow or any cow RV. etc. ( ifc. of names of animals also denoting the female of any species of खड्ग-, गो-, वडव-)

धेनु f. any offering or present to Brahmans instead or in the shape of a cow (mostly ifc. [See. घृत-, जल-, तिल-etc. ] , where it also forms diminutives ; See. असि-, खड्ग-)

धेनु f. metaph. = the earth MBh. xiii , 3165

धेनु f. pl. any beverage made of milk RV. iv , 22 , 6 etc.

धेनु n. N. of a सामन्A1rshBr. (also मरुतां ध्and धेनु-पयसीdu. )

Purana index

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

--the brown cow fit for gift in honour of the sun; the giver attains Golokam--details described. M. ९३. ६०. ८०; १०५. १६; २०५. 1-7.

Purana Encyclopedia

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

DHENU : See under Surabhi.


_______________________________
*4th word in left half of page 233 (+offset) in original book.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Dhenu in the Rigveda and later means ‘milch cow,’ which is often mentioned with special reference to the production of milk, and is contrasted with the ‘bull’ (vṛṣabha, pumāṃs, anaḍvāh). In the plural the word denotes ‘draughts of milk.’ The derivative, dhenukā, means merely ‘female.’

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

धेनु स्त्री.
दुधारु-गाय, भा.श्रौ.सू. 5.2.1०.18; एक साम का नाम, जिसका गायन उस समय किया जाता है जब गाय को वत्स के समीप ले जाया जाता है, द्रा.श्रौ.सू. 2.2.29