वृषभः

वृषभः

संस्कृतम्

• वृषभः, वराहः, वृष, बलीवर्द, गो, आटीकर, उक्षाण, उस्र, ॠषभः, उह्रः, पुङ्गवः, बलीवर्दः, गोः, उस्रियः, कर्मकारः, गन्धमैथुनः, गर्गः, गवाम्पतिः, गवराजः, गवेन्द्रः, गोभर्तृः, गोनाथः, गोपतिः, गोराजः, गोवृषः, गोवृषभः, दोगः, निषधः, बाहुलेयः, बरीवर्दः, भरण्डः, प्रोष्ठः, रोहिणीरमणः, वाहः, वंसगः, वराहः, वित्सनः, वृष्णिः, शाद्वलः, शङ्कः, शक्करिः, शांकरः, शीभ्यः, शिववाहनः, सधिः, सहरिः, हन्तुः, सौरभेयः, स्थूरः, सुरभितनयः, कुम्भः।

लिङ्ग

    वृषभः इत्यस्य शब्दस्य रुपाणि

	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमा विभक्तिः	वृषभः	वृषभौ	वृषभाः
सम्बोधनप्रथमा	वृषभ	वृषभौ	वृषभाः
द्वितीया विभक्तिः	वृषभम्	वृषभौ	वृषभान्
तृतीया विभक्तिः	वृषभेन	वृषभाभ्याम्	वृषभैः
चतुर्थी विभक्तिः	वृषभाय	वृषभाभ्याम्	वृषभेभ्यः
पञ्चमी विभक्तिः	वृषभात्	वृषभाभ्याम्	वृषभेभ्यः
षष्ठी विभक्तिः	वृषभस्य	वृषभयोः	वृषभानाम्
सप्तमी विभक्तिः	वृषभे	वृषभयोः	वृषभेषु

नामः

• वृषभः नाम पुङ्गव, प्राणिन्।

1. गोवम्शे पुरुषः

भारतीयधेनुजातयः

1. पोन्वर्
2. नागोरि
3. निरम्मारि
4. कण्कन्ध
5. माळ्वी
6. डाङकी
7. खिलारी
8. अमृत्महल्
9. कृष्णा
10. मलनाडु गिद्दा
11. जावारि
12. हालिक्कर्
13. ओन्कोळ्
14. कान्कायम्
15. उम्बलच्चेरि
16. बारागुर्
17. कासर्कोड् ह्रस्वा- कपिला
18. हरियाना
19. तार्पार्कार्
20. कान्क्रेज्
21. डियोनि
22. लाल् कन्धारी
23. गालावो
24. सहिवाळ्
25. सिन्धी
26. ऱात्ती
27. गीर्
28. गम्गात्तिरि
29. वेच्चूर्#

अनुवादाः

• मळयाळम्- മൂരി,
• हिन्दी: बैल्
• आङ्ग्लम्: bullबुल्ल्oxओक्स्
• फ्रन्च्: vache
• तेलुगु: ఎద్దు
• कन्नड: ಎತ್ತು

फलकम्:स्त्रील्लिम्गः धेनुः

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वृषभः, पुं, (वृष सेचने । वृष + “ऋषिवृषिभ्यां कित् ।” उणा० ३ । १२३ । इति अभच् । स च कित् ।) वृषः । (यथा, मनौ । ९ । ५० । “यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम् ॥”) श्रेष्ठः । (यथा, महाभारते । ३ । ३३ । ८७ । “सृञ्जयैः सह कैकेयैर्व्वृष्णीनां वृषभेण च ॥”) वैदर्भीरीतिभेदः । इति मेदिनी ॥ आदिजिनः । इति हेमचन्द्रः ॥ कर्णरन्ध्रम् । ऋषभनामौष- धम् । इत्युणादिकोषः ॥ * ॥ (चतुर्व्विधपुरु- षान्तर्गतपुरुषविशेषः । यथा, -- “शशके पद्मिनी तुष्टा चित्रिणी रमते मृगम् । वृषभे शङ्खिनी तुष्टा हस्तिनी रमते हयम् ॥” इति रतिमञ्जरी ॥) गोशब्दे अलिखनात् प्रसङ्गादत्र आतिदेशिक- गोहत्या लिख्यते । “गामाहारं प्रकुर्व्वन्तं पिबन्तं यो निवारयेत् । याति गोविप्रयोर्मध्ये गोहत्याञ्च लभेत्तु सः ॥ दण्डैर्गास्ताडयन्मूढो यो विप्रो वृषवाहनः । दिने दिने गवां हत्यां लभते नात्र संशयः ॥ ददाति गोभ्य उच्छिष्टं भोजयेद्वृषवाहकम् । भोजयेद्वृषवाहान्नं स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ वृषलीपतिं याजयेद्यो भुङ्क्तेऽन्नं तस्य यो नरः । गोहत्याशतकं सोऽपि लभते नात्र संशयः ॥ पादं ददाति वह्नौ यो गाञ्च पादेन ताडयेत् । गृहं विशेदधौताङ्घ्रिः स्नात्वा गोवधमालभेत् ॥ यो भुङ्क्तेऽस्निग्धपादेन शेते स्निग्धाङ्ध्रिरेव च । सूर्य्योदये च द्बिर्भाजी स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ अवीरान्नञ्च यो भुङ्क्ते योनिजीवी च ब्राह्मणः । यस्त्रिसन्ध्याविहीनश्च स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ पितॄंश्च पर्व्वकाले च तिथिकाले च देवताः । न सेवतेऽतिथिं यो हि स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ स्वभर्त्तरि च कृष्णे वा भेदबुद्धिं करोति या ॥ कटूक्त्या ताडयेत् कान्तं सा गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् । गोमार्गं खननं कृत्वा ददाति शस्यमेव च । तडागे वा तदूर्द्ध्वे वा स गोहत्यां लभेद् ध्रुवम् ॥ प्रायश्चित्तं गोवधस्य यः करोति व्यतिक्रमम् । अर्थलोभादथाज्ञानात् स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ राजके दैवके यत्नाद्गोस्वामी गां न पालयेत् । दुःखं ददाति यो भूढो गोहत्यां लभते ध्रुवम् ॥ प्राणिनं लङ्घयेद् यो हि देवार्च्चामनलं जलम् । नैवेद्यं पुष्पमन्नञ्च स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ शश्वन्नास्तीति यो वादी मिथ्यावादी प्रतारकः । देवद्वेषी गुरुद्वेषी स गोहत्यां लभेद्ध्रुवम् ॥ देवताप्रतिमां दृष्ट्वा गुरुं वा ब्राह्मणं सति ! । न सम्भ्रमान्नमेद्यो हि स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ न ददात्याशिषं कोपात् प्रणताय च यो द्विजः । विद्यार्थिने च विद्याञ्च स गोहत्यां लभेत् ध्रुवम् ॥ गोहत्या ब्रह्महत्या च कथिता चातिदेशिकी । यथा श्रुतं सूर्य्यवक्त्रात् किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥” इति ब्रह्मवैवर्त्ते प्रकृतिखण्डे २७ अध्यायः ॥

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

वृषभः [vṛṣabhḥ], [वृष्-अभच् किच्च Uṇ.3.112]

A bull.

Any male animal.

Anything best or eminent of its class (at the end of comp.); द्विजवृषभः Ratn.1.5; किं नास्ति त्वयि सत्यमात्यवृषभे यस्मिन् करोमि स्पृहाम् 4.2.

The signTaurus of the zodiac.

A kind of drug; cf. ऋषभ.

An elephant's ear.

The orifice or hollow of the ear.

Justice (धर्म personified); Mb.12.43.8. -भा N. of the three lunar mansions (viz. of मघा, पूर्व-फल्गुनी, and उत्तर-फल्गुनी). -Comp. -ईक्षणः N. of Viṣṇu. -केतुः, -गतिः, -ध्वजः epithets of Śiva; पुत्रीकृतो$सौ वृषभध्वजेन R. 2.36; Ku.3.62. -यानम् a car drawn by oxen. -षोडशा (pl.) fifteen cows and a bull; ज्येष्ठस्तु जातो ज्येष्ठायां हरेद् वृषभषोडशाः Ms.9.124. -स्कन्ध a. broad-shouldered.