पटल

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पटलम्, क्ली, (पटं विस्तृतं लाति । पट् + ला + “आतोनुपेति” । ३ । २ । ३ । कः । यद्बा पटतीति । पट + “कृषादिभ्यश्चित् ।” उणां । १ । १०८ । इति कलच् ।) छदिः । चाल इति भाषा । नेत्ररोगः । इत्यमरः । ३ । ३ । २०० ॥ पिटकः । परिच्छदः । तिलकः । (यथा, कलाविलासे । १ । २५ । “अस्तमिते दिवसकरे तिमिरभरद्विरदसंसक्ता । सिन्दूरपटलपाटलकान्तिरिवाग्रे बभौ सन्ध्या ॥”) समूहे क्ली स्त्री । इति मेदिनी ॥ (यथा, भाग- वते । ३ । १४ । २६ । “यस्यानवद्याचरितं मनीषिणो गृणन्त्यविद्यापटलं बिभित्सवः । निरस्तसाम्यातिशयोऽपि यत् स्वयं पिशाचचर्य्यामचरत् गतिः सताम् ॥”) दृष्टेरावरकम् । चक्षुर परदा इति भाषा । यथाह माधवकरः । “प्रथमे पटले दोषो यस्य दृष्ट्या व्यवस्थितः । अव्यक्तानि सरूपाणि कदाचिदथ पश्यति ॥” दृष्ट्यां चत्वारि पटलानि । रसरक्ताश्रयं वाह्यं द्वितीयं माससंश्रयं तृतीयं मेदःसंश्रितं चतुर्थं कालकास्थिसंश्रितम् । तथा च सुश्रुतः । “तेजोजलाश्रितं वाह्यं तेष्वन्यत् पिशिताश्रितम् । मेदस्तृतीयं पटलमाश्रितं त्वस्थि चापरम् । पञ्चमाशसमं दृष्टेस्तेषां बाहुल्यमिष्यते ॥” इति । अत्र तेजःशब्देन रक्तं जलशब्देन रसो व्याख्यातः । तेषु पटलेषु वाह्यादिभेदेनाधिष्ठान- विशषप्रभावात् दोषाणां लिङ्गविशेषमाह प्रथमे पटले इत्यादि । प्रथमे पटले सर्व्वाभ्यन्तरे न तु वाह्ये । इति विजयरक्षितः ॥

पटलः, पुं, स्त्री, (पाटयति दीप्यते यः । पट् + कलच् ।) ग्रन्थः । वृक्षः । इति शब्दरत्ना- वली ॥ वृक्षस्थाने वृन्तोऽपि पाठः ॥

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पटल नपुं।

छादनम्

समानार्थक:पटल,छदिस्

2।2।14।2।4

प्रच्छन्नमन्तर्द्वारं स्यात्पक्षद्वारं तु पक्षकम्. वलीकनीध्रे पटलप्रान्तेऽथ पटलं छदिः॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, स्थानम्, मानवनिर्मितिः

पटल नपुं।

नेत्ररुक्

समानार्थक:पटल

3।3।202।1।1

छदिर्नेत्ररुजोः क्लीबं समूहे पटलं न ना। अधस्स्वरूपयोरस्त्री तलं स्याच्चामिषे पलम्.।

पदार्थ-विभागः : , सामान्यम्, अवस्था

पटल स्त्री-नपुं।

समूहः

समानार्थक:समूह,निवह,व्यूह,सन्दोह,विसर,व्रज,स्तोम,ओघ,निकर,व्रात,वार,सङ्घात,सञ्चय,समुदाय,समुदय,समवाय,चय,गण,संहति,वृन्द,निकुरम्ब,कदम्बक,पेटक,वार्धक,पूग,ग्राम,सन्नय,संस्त्याय,जाल,पटल,राशि

3।3।202।1।1

छदिर्नेत्ररुजोः क्लीबं समूहे पटलं न ना। अधस्स्वरूपयोरस्त्री तलं स्याच्चामिषे पलम्.।

 : रात्रिसमूहः, पद्मसङ्घातः, अब्जादीनाम्_समूहः, क्रय्यवस्तुशालापङ्क्तिः, पङ्क्तिः, वनसमूहः, तृणसमूहः, नडसमूहः, सजातीयैः_प्राणिभिरप्राणिभिर्वा_समूहः, जन्तुसमूहः, सजातीयसमूहः, सजातीयतिरश्चां_समूहः, पशुसङ्घः, पशुभिन्नसङ्घः, एकधर्मवतां_समूहः, धान्यादिराशिः, कपोतगणः, शुकगणः, मयूरगणः, तित्तिरिगणः, गणिकासमूहः, गर्भिणीसमूहः, युवतीसमूहः, बन्धूनां_समूहः, वृद्धसमूहः, केशवृन्दम्, राजसमूहः, क्षत्रियसमूहः, हस्तिवृन्दम्, गजमुखादिस्थबिन्दुसमूहः, गजशृङ्खला, निर्बलहस्त्यश्वसमूहः, अश्वसमूहः, रथसमूहः, धृतकवचगणः, हस्तिसङ्घः, वृषभसङ्घः, गोसमूहः, वत्ससमूहः, धेनुसमूहः, उष्ट्रसमूहः, मेषसमूहः, अजसमूहः, सजातीयशिल्पिसङ्घः, औपगवानां_समूहः, अपूपानां_समूहः, शष्कुलीनां_समूहः, माणवानां_समूहः, सहायानां_समूहः, हलानां_समूहः, ब्राह्मणानां_समूहः, वाडवानां_समूहः, पर्शुकानां_समूहः, पृष्ठानां_समूहः, खलानां_समूहः, ग्रामाणां_समूहः, जनानां_समूहः, धूमानां_समूहः, पाशानां_समूहः, गलानां_समूहः, सहस्राणां_समूहः, कारीषाणां_समूहः, चर्मणां_समूहः, अथर्वणां_समूहः, मेघपङ्क्तिः, सङ्घातः, समूहः

पदार्थ-विभागः : समूहः, द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, जन्तुः

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पटल¦ न॰ पट--वेष्टने कलच्।

१ छदिषि (चाल) अमरः

२ नेत्र-रोगभेदे च

३ पिटके

४ परिच्छदे

५ तिलके

६ समूहे चमेदि॰।

७ दृष्टेरावरके (चक्षेरपाता)। नेत्ररोगभेदश्चअक्षिपटलशब्दे

४३ पृ॰ उक्तः
“तेजो जलाश्रितं बाह्यंतेष्वन्यत् पिशिताश्रितम्। मेदस्तृतीयं पटलमाश्रितंत्वस्थि चापरम्। पञ्चमांशसमं दृष्टेस्तेषां बाहुल्यमि-ष्यते”।

८ तन्त्रांशभेदे च। छदिषि अस्य स्त्रीत्वमपिगौरा॰ ङीष्। हेमच॰

९ वृक्षे (वृन्ते) च शब्दरत्ना॰।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पटल¦ mfn. (-लः-ला-लं) A heap, a number, a quantity or multitude. nf. (-लं-ली)
1. A chapter of a book.
2. A tree.
3. A stalk. mf. (-लः-ला) A roof, a thatch. n. (-लं)
1. A cover, a coating, an enclo- sing or surrounding skin or membrance.
2. A place, a spot, a circle or district.
3. A mark on the forehead with Sandal wood
4. A basket.
5. Train, retinue.
6. A coat or film over the eyes. E. पट् to go, कलच् aff.

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पटलम् [paṭalam], [पट् वेष्टने कलच्]

A roof, thatch; विनमितपटलान्तं दृश्यते जीर्णकुड्यम् Mu.3.15.

A cover, covering, veil, coating (in general); शिरसि मसीपटलं दधाति दीपः Bv.1. 74.

A film or coating over the eyes.

A heap, multitude, mass, quantity; रथाङ्गपाणेः पटलेन रोचिषाम् Śi. 1.21; जलदपटलानि Pt.1.361; क्षौद्रपटलैः R.4.63; मुक्तापटलम् 13.17; तारकपटल Gīt.7.

A basket.

Retinue, train.

A mark on the forehead or any other part of the body.

लः, ली A tree.

A stalk.

A collection; आयुर्वायुविघट्टिताभ्रपटलीलीनाम्बुवद् भङ्गुरम् Bh. -लः, लम् A section or chapter of a book. -Comp. -प्रान्तः the edge of a roof.

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

पटल n. (and rarely f( ई). )a roof , thatch Var.

पटल n. a veil , cover Ka1v. Pur. Sa1h. ( ifc. f( आ). )

पटल n. a basket , chest , box Ba1lar.

पटल n. a heap , mass , multitude ( esp. in comp. with a word denoting " cloud ") MBh. Ka1v. etc.

पटल nm. an enclosing or surrounding skin or membrane ( esp. of the eyes) , a film over the eyes , cataract etc. Sus3r. Ka1ran2d2.

पटल n. a chip , piece , portion Ka1d.

पटल n. a section or chapter of a book ( esp. of RPra1t. )

पटल n. train , retinue L.

पटल n. a (sectarian or ornamental) mark on the forehead or other parts of the body with sandal-wood L.

पटल m. v.l. for पटर(See. above )

पटल mf. a tree or a stalk( वृक्षv.l. वृन्त) L.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Paṭala as early as the Aitareya Brāhmaṇa denotes ‘section’ of a work, a sense occurring in the Sūtras and later.