मन्थ

यन्त्रोपारोपितकोशांशः

कल्पद्रुमः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थ, कुन्थे । गाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (भ्वा०- पर०-सक०-सेट् ।) मन्थति । कुन्थः कैश्चिन्न मन्यते । इति दुर्गादासः ॥

मन्थ, ग गाहे । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (क्र्या०-पर०- सक०-सेट् ।) गाहो विलोडनम् । ग, मथाति दधि वल्लवी । रथं ममन्थ सहयम् । इति दुर्गा- दासः ॥

मन्थः, पुं, (मथ्यतेऽनेन । मन्थ + करणे घञ् ।) मन्थदण्डकः । इत्यमरः । २ । ९ । ७४ ॥ (यथा, महाभारते । १२ । ३४३ । ११ । “आमथ्य मतिमन्थेन ज्ञानोदधिमनुत्तमम् । नवनीतं तथा दध्नो मलयाच्चन्दनं यथा ॥” मथ्यते विलोड्यते इति । मन्थ + कर्म्मणि घञ् ।) साक्तवः । (मथ्नाति स्वकरेण त्रिभुवनं पीडय- तीति । मन्थ + अच् ।) दिवाकरः । इति मेदिनी । थे, ११ ॥ साक्तवो यथा, -- “सक्तुभिः सर्पिषाभ्यक्तैः शीतवारिपरिप्लुतैः । नात्यच्छो नातिसान्द्रश्च मन्थ इत्यभिधीयते ॥” इति राजनिर्घण्टः ॥ पेयविशेषः । तस्य विधिर्यथा, -- “जले चतुष्पले शीते क्षुण्णं द्रव्यं पलं क्षिपेत् । मृत्पात्रे मन्थयेत् सम्यक् तस्माच्च द्विपलं पिबेत् ॥” क्षुण्णं चूर्णीकृतम् । मन्थयेत् मृद्नीयात् । इति भावप्रकाशः ॥ (मन्थ + भावे घञ् ।) मारणम् । इति त्रिकाण्डशेषः ॥ नेत्रमलम् । इति धरणिः ॥ नेत्रामयः । इति विश्वः ॥ अंशुः । इति शब्द- रत्नावली ॥ कुन्थनम् । विलोडनम् । इति मन्थधात्वर्थदर्शनात् ॥ (यथा, रघौ । १० । ३ । “अतिष्ठत् प्रत्ययापेक्षसन्ततिः स चिरं नृपः । प्राङ्मन्थादनभिव्यक्तरत्नोत्पत्तिरिवार्णवः ॥”)

अमरकोशः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थ पुं।

मन्थनदण्डः

समानार्थक:वैशाख,मन्थ,मन्थान,मन्था,मन्थदण्डक

2।9।74।1।2

वैशाखमन्थमन्थान मन्थानो मन्थदण्डके। कुठरो दण्डविष्कम्भो मन्थनी गर्गरी समे॥

अवयव : मन्थदण्डदारककाष्ठम्

पदार्थ-विभागः : उपकरणम्,गार्हिकोपकरणम्

मन्थ पुं।

मृद्भाण्डम्

समानार्थक:मन्थ

3।3।17।13।1

स्याद्दाम्भिकः कौक्कुटिको यश्चादूरेरितेक्षणः। ललाटिकः प्रभोर्भालदर्शी कार्याक्षमश्च यः॥ भूभृन्नितम्बवलयचक्रेषु कटकोऽस्त्रियाम्. सूच्यग्रे क्षुद्रशत्रौ च रोमहर्षे च कण्टकः। पाकौ पक्तिशिशू मध्यरत्ने नेतरि नायकः। पर्यङ्कः स्यात्परिकरे स्याद्व्याघ्रेऽपि च लुब्धकः। पेटकस्त्रिषु वृन्देऽपि गुरौ देश्ये च देशिकः। खेटकौ ग्रामफलकौ धीवरेऽपिच जालिकः। पुष्परेणौ च किञ्जल्कः शुल्कोऽस्त्री स्त्रीधनेऽपि च। स्यात्कल्लोलेऽप्युत्कलिका वार्धकं भाववृन्दयोः। करिण्यां चापि गणिका दारकौ बालभेदकौ। अन्धेऽप्यनेडमूकः स्याट्टङ्कौ दर्पाश्मदारणौ। मृद्भाण्डेऽप्युष्ट्रिका मन्थे खजको रसदर्वके॥

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलनिर्जीवः, अचलनिर्जीववस्तु

मन्थ पुं।

उष्ट्रिका

समानार्थक:मन्थ

3।3।17।13।1

स्याद्दाम्भिकः कौक्कुटिको यश्चादूरेरितेक्षणः। ललाटिकः प्रभोर्भालदर्शी कार्याक्षमश्च यः॥ भूभृन्नितम्बवलयचक्रेषु कटकोऽस्त्रियाम्. सूच्यग्रे क्षुद्रशत्रौ च रोमहर्षे च कण्टकः। पाकौ पक्तिशिशू मध्यरत्ने नेतरि नायकः। पर्यङ्कः स्यात्परिकरे स्याद्व्याघ्रेऽपि च लुब्धकः। पेटकस्त्रिषु वृन्देऽपि गुरौ देश्ये च देशिकः। खेटकौ ग्रामफलकौ धीवरेऽपिच जालिकः। पुष्परेणौ च किञ्जल्कः शुल्कोऽस्त्री स्त्रीधनेऽपि च। स्यात्कल्लोलेऽप्युत्कलिका वार्धकं भाववृन्दयोः। करिण्यां चापि गणिका दारकौ बालभेदकौ। अन्धेऽप्यनेडमूकः स्याट्टङ्कौ दर्पाश्मदारणौ। मृद्भाण्डेऽप्युष्ट्रिका मन्थे खजको रसदर्वके॥

पति : उष्ट्रः

पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, चलसजीवः, मनुष्येतरः, जन्तुः, स्तनपायी

वाचस्पत्यम्

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थ¦ क्लेशे अक॰ विलोडने सक॰ भ्वा॰ पर॰ सेट्। मन्थतिअमन्थीत्। मथ्यते।

मन्थ¦ विलोडे क्य्रा॰ पर॰ द्विक॰ सेष्ट्। मथ्नाति अमन्थीत्। मथ्यते।

मन्थ¦ पु॰ मन्थ करणे घञ्।

१ मन्थानदण्डे।
“सक्तुभिःसर्पिषाभ्यक्तैः शीतवारिपरिप्लुतैः। नात्युष्णो नाति-सान्द्रश्च मन्थ इत्यभिधीयते” इत्युक्ते

२ पेयभेदे,
“चूर्णे चतुष्पले शीते क्षुण्णद्रव्यं पलं क्षिपेत्। मृत्पात्रेमन्थयेत् सम्यक् तस्माच्च द्विपलं पिबेत्” भावप्र॰ उक्तेपेयभेदे च।

३ नेत्रमले धरणिः

४ किरणे च शब्दच॰। भावे घञ्।

५ आलीडनादौ।

शब्दसागरः

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थ¦ m. (-न्थः)
1. A churning stick.
2. The sun.
3. A dish made of barley-meal with ghee and water, a sort of gruel or porridge.
4. A disease of the eyes, cataract or opacity.
5. Rheum, excretion of the eyes.
6. Killing, destroying.
7. Agitating, stirring, churning.
8. A ray of light.
9. An instrument for kindling fire by fric- tion. E. मन्थ् to churn, &c., aff. अच् |

Apte

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थः [manthḥ], [मन्थ्-करणे घञ्]

Churning, shaking about, stirring, agitating; मन्थादिव क्षुभ्यति गाङ्गमम्भः U.7.16; R.1.3.

Killing, destroying.

A mixed beverage; पुंसा नक्षत्रेण मन्थं संनीय जुहोति Bṛi. Up. 6.3.1.

A churning-stick (मन्था also).

The sun.

A ray of the sun.

Excretion of rheum from the eyes, mucus (from the eyes), cataract.

An instrument for kindling fire by attrition.

A spoon for stirring.

A kind of antelope.

A medical preparation of drink; चूर्णे चतुष्पले शीते क्षुणद्रव्यं पलं क्षिपेत् । मृत्पात्रे मन्थयेत् सम्यक् तस्माच्च द्विपलं पिबेत् Bhāva. P. -Comp. -अचलः, -अद्रिः, -गिरिः, -पर्वतः, -शैलः the Mandara mountain (used as a churning-stick); मन्थाद्रिभ्रमणभ्रमं हृदि हरिद्दन्तावलाः पेदिरे Bv.1.55. -उदकः, -उदधिः the sea of milk. -गुणः a churning-cord. -जम् butter. -दण्डः, -दण्डकः a churning-stick. -विष्कम्भः the churning post (Mar. घुसळखांब).

Monier-Williams

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थ etc. See. under मन्थ्.

मन्थ m. stirring round , churning Ka1v. Katha1s.

मन्थ m. shaking about , agitating Ragh. Uttarar.

मन्थ m. killing , slaying Ba1lar.

मन्थ m. a drink in which other ingredients are mixed by stirring , mixed beverage (usually parched barley-meal stirred round in milk ; but also applied to a partic. medicinal preparation) RV. etc.

मन्थ m. a spoon for stirring A1s3vGr2. Kaus3.

मन्थ m. a churning-stick MBh. Pa1n2. 7-2 , 18

मन्थ m. a kind of antelope Shad2vBr.

मन्थ m. the sun or a sun-ray L.

मन्थ m. a partic. disease of the eye , excretion of rheum L.

मन्थ n. an instrument for kindling fire , by friction MBh.

Vedic Index of Names and Subjects

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

Mantha in the Rigveda and later denotes a drink in which solid ingredients are mixed with a fluid by stirring, usually parched barley-meal (Saktu) with milk. All sorts of mixed beverages of this type are mentioned in the Śāṅkhāyana Āraṇyaka.

Vedic Rituals Hindi

पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्।

मन्थ पु.
घृतादिमिश्रित यव (का आटा), आप.श्रौ.सू. 6.31.5; दही में मिला हुआ, यह दधिमन्थ कहलाता है; मधुमिश्रित मधुमन्थ; विलोडित या फेंटा हुआ पेय, मा.श्रौ.सू. 1.7.6.9; चि.भा.से. अर्धपिष्ट यव में ऐसी गाय का दूध मिलाकर जिसका अपना कोई बच्चा न हो (अभिवान्या) एवं ईख की एक छड़ी से विलोडन कर तैयार की गई दलिया, आप.श्रौ.सू. 8.14.14-15 (महाप्रियङ्गु)। जल अथवा नवनीत में विलोडित यव की दलिया भी, 12.4.13 (सोम); इसी तरह मधु, दधि एवं विभिन्न द्रव्य, विलोडित दलिया का उल्लेख ‘सवस्’ के लिए हुआ है, 22.26.1।