क्षुर
यन्त्रोपारोपितकोशांशः
[सम्पाद्यताम्]कल्पद्रुमः
[सम्पाद्यताम्]
 पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षुर, श विलेखने । खनने । इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां--परं--सकं--सेट् ।) श, क्षुरति भूमिं लोकः । क्षोरिता । क्षुरो लोमच्छेदनः । इति दुर्गादासः ॥
क्षुरः, पुं, (क्षुर + “इगुपधेति” । ३ । १ । १३५ । कः । यद्वा, “ऋज्रेन्द्राग्रवज्रविप्रकुब्रचुब्रक्षुरखुरेति” । उणां । २ । २८ । इति निपातनात् सिद्धम् ।) कोकिलाक्षः । इत्यमरः । २ । ८ । ४९ ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- “कोकिलाक्षस्तु काकेक्षुरिक्षुरः क्षुरकः क्षुरः भिक्षुः काण्डेक्षुरप्युक्त इक्षुगन्धेक्षुबालिका” ॥ इति भावप्रकाशस्य पूर्ब्बखण्डेप्रथमे भागे ॥) शफम् । इति तट्टीका । छेदनद्रव्यम् । तत्तु नापि- तस्य लोमच्छेदकास्त्रम् । (यथा, मनुः । ९ । २९२ । “सर्व्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारन्तु पार्थिवः । प्रवर्त्तमानमन्याये छेदयेल्लवशः क्षुरैः” ॥) गोक्षुरः । इति मेदिनी ॥ (अस्य पर्य्याया यथा, -- वैद्यकरत्नमालायाम् । “त्रिकण्टः स्थलशृङ्गाटो गोकण्टोऽथ त्रिकण्टकः । त्रिपुटः कण्टकफलः स्वदंष्ट्रा गोक्षुरः क्षुरः” ॥ महापिण्डीतकः । शरः । इति राजनिर्घण्टः ॥ (यथा, महाभारते । १ । १३४ । ९० । “ततस्तस्य नगस्थस्य क्षुरेण निशितेन च । शिर उत्कृत्य तरसा पातयामास पाण्डवः” ॥ खट्वादिपादुका । इति धरणिः । क्षुरा इति भाषा ॥
अमरकोशः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षुर पुं।
इक्षुगन्धा
समानार्थक:इक्षुगन्धा,काण्डेक्षु,कोकिलाक्ष,इक्षुर,क्षुर
2।4।104।2।5
आस्फोटा गिरिकर्णी स्याद्विष्णुक्रान्तापराजिता। इक्षुगन्धा तु काण्डेक्षुकोकिलाक्षेक्षुरक्षुराः॥
पदार्थ-विभागः : , द्रव्यम्, पृथ्वी, अचलसजीवः, ओषधिः
वाचस्पत्यम्
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षुर¦ विलेखने तुदा॰ पर॰ सक॰ सेट्। क्षुरति अक्षोरीत् चुक्षोर क्षुरः।
क्षुर¦ पु॰ क्षुर--क क्षु--रक् वा।
१ नापितास्त्रे पश्वादीनां
२ शफे,(खुर) अमरटीकायां स्वामी
३ कोकिलाक्षे अमरः
४ गो-क्षुरे, मेदि॰
५ महापिण्डीतके
६ वाणे च राजनि॰ खट्टा-दिपादुकयाम् धरणिः
“छेदयेल्लवशः क्षुरः मनुः
“संधायधनुषि क्षुरम्” रा॰ आ॰
७२ स॰।
“क्षुरेण शितधारेणचकर्त्तास्य शरासनम्” रामा॰ ल॰
९२ अ॰
शब्दसागरः
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षुर¦ r. 6th cl. (क्षुरति)
1. To cut.
2. To scratch, to make lines or furrows.
क्षुर¦ m. (-रः)
1. A razon.
2. A plant, (Barleria longifolia.)
3. Also Tribulus lanuginosus: see गोक्षुर।
4. A horse's hoof; also खुर
5. The hoof of a cow, &c.
6. The foot of a bedstead. f. (-री) A knife. E. क्षुर् to scratch or cut, Unadi affix रन् and the final consonant rejected; also खुर।
Apte
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षुरः [kṣurḥ], [क्षुर्-क]
A razor; क्षुराग्रैः चक्रैः (हृतानि) R.7.46. प्रवर्तमानमन्याये छेदयेल्लवशः क्षुरैः Ms.9.292.
A razor-like barb attached to an arrow.
The hoof of a cow or horse.
An arrow; क्षुरैश्चिच्छेद लघ्वस्त्रम् Mb.3.287.17.
The foot of a bed-stead. -Comp. -कर्मन् n. -क्रिया the act of shaving; नाश्मनि स्यात्क्षुरक्रिया Pt.1.386. -चतुष्टयम् the four things necessary for shaving. -धानम्, -भाण्डम् a razor-case. यथा क्षुरः क्षुरधाने$वोपहितः Kauṣ. Up.4.2; भद्रे शीघ्रमानीयतां क्षुरभाण्डं येन क्षौरकर्मकरणाय गच्छामि Pt.-धार a. as sharp as a razor. -नक्षत्रम् Any luner mansion that is inauspitius for shaving.
प्रः an arrow with a sharp horse-shoe shaped head; तं क्षुरप्रशकलीकृतं कृती R.11.29; 9.62. क्षुरप्रचक्र-निस्त्रिंश-कुन्त-पट्टिश-पाणिभिः Śiva B.4.5. -˚माला a chain of crescent necklets; अहो मया भद्रवत्याः क्षुरप्रमालाहिता Pratijñā.4.
a sort of hoe, a weeding-spade. -मर्दिन्, -मुण़्डिन् m. a barber.
Monier-Williams
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
क्षुर m. (fr. क्ष्णु? ; cf. Gk. ?) a razor RV. i , 166 , 10 ; viii , 4 , 16 ; x , 28 , 9 AV. S3Br. etc.
क्षुर m. a razor-like barb or sharp blade attached to an arrow R. iii , 72 , 14 (See. -प्र)
क्षुर m. Asteracantha longifolia L.
क्षुर m. = -पत्त्रL.
क्षुर m. a thorny variety of Gardenia or Randia L.
क्षुर m. Trilobus lanuginosus L.
क्षुर m. (for खुर)the hoof of a cow W.
क्षुर m. (for खुर)a horse's hoof W.
क्षुर m. (for खुर)the foot of a bedstead L.
क्षुर mfn. = क्षुर-वत्, " having claws or hoofs " Sa1y. on RV. x , 28 , 9.
Vedic Index of Names and Subjects
[सम्पाद्यताम्]|
पृष्ठभागोऽयं यन्त्रेण केनचित् काले काले मार्जयित्वा यथास्रोतः परिवर्तयिष्यते। तेन मा भूदत्र शोधनसम्भ्रमः। सज्जनैः मूलमेव शोध्यताम्। |
Kṣura occurs three times in the Rigveda. The word appears to have the general sense of ‘blade’[१] in one passage,[२] possibly also in another,[३] where it is said that the hare swallowed a Kṣura, and where the sense ‘blade’ is adequate. In the third passage[४] there seems to be a reference to the sharpening of a razor on a grindstone[५] (bhurijos, the dual denoting precisely, as Pischel[६] points out, the two sides of the apparatus, between which the stone revolved like the modern grindstone). But Muir,[७] following another view of Roth,[८] adopts the sense ‘the edge of scissors,’ which, however, hardly suits the other passage, one in the Atharvaveda,[९] where a Kṣura is described as moving about on the bhurijos,[१०] as the tongue on the lip. The meaning ‘razor’ is perfectly clear in the Atharvaveda,[११] where shaving by means of it is mentioned; in many other passages[१२] either sense is adequate. A kṣuro bhṛjvān occurs in the Yajurveda:[१३] it seems to denote, as Bloomfield[१४] suggests, a razor with a strop (in the shape of a small grinding apparatus). Kṣura-dhārā[१५] denotes ‘the edge of a razor,’ like kṣurasya dhārā.[१६] In the Upaniṣads[१७] a razor-case (Kṣura-dhāna) is mentioned. See also Śmaśru.
- ↑ Hopkins, Journal of the American Oriental Society, 17, 61, 69. Cf. 13, 292 (as ‘knife’ in the Epic).
- ↑ i. 166, 10 (paviṣu kṣurāḥ on the fellies of the Maruts' car;
possibly ‘razors’ may be meant, as Max Müller says in his note on this passage, Sacred Books of the East, 32, 235, n. 4). - ↑ x. 28, 9, where Sāyaṇa renders it as meaning ‘having claws.’ The later tradition ascribes the swallowing to a goat.
- ↑ viii. 4, 16 (saṃ naḥ śiśīhi bhurijor iva kṣuram, ‘sharpen us like a razor on a grindstone or stropping apparatus’).
- ↑ Roth, St. Petersburg Dictionary, s.v.
- ↑ Vedische Studien, 1, 243.
- ↑ Sanskrit Texts, 5, 466.
- ↑ St. Petersburg Dictionary, s.v. bhurij.
- ↑ xx. 127, 4.
- ↑ Bloomfield, Hymns of the Atharvaveda, 197, translates bhurijos by ‘on a strop.’
- ↑ vi. 68, 1. 3;
viii. 2, 7. - ↑ Śatapatha Brāhmaṇa, ii. 6, 4, 5;
iii. 1, 2, 7;
kṣura-pavi, Av. xii. 5, 20. 55;
Taittirīya Saṃhitā, ii. 1, 5, 7;
5, 5, 6;
v. 6, 6, 1;
Śatapatha Brāhmaṇa, iii. 6, 2, 9. etc.;
Maitrāyaṇī Saṃhitā, i. 10, 14;
Kāṭhaka Saṃhitā, xxxvi. 8;
Nirukta, v. 5. - ↑ Taittirīya Saṃhitā, iv. 3, 12, 3.
Cf. Maitrāyaṇī Saṃhitā, ii. 8, 7;
Vājasaneyi Saṃhitā, xv. 4;
Śatapatha Brāhmaṇa, viii. 5, 2, 4. - ↑ American Journal of Philology, 17, 418.
- ↑ Jaiminīya Upaniṣad Brāhmaṇa, iii. 13, 9.
- ↑ Bṛhadāraṇyaka Upaniṣad, iii. 3, 2.
- ↑ Kauṣītaki Upaniṣad, iv. 20.
Cf. Zimmer, Altindisches Leben, 266;
Pischel, Vedische Studien, 1, 239-243;
Schrader, Prehistoric Antiquities, 38 et seq.